Genealoji TƏHLİLİ (Azərbaycan tatlarının dilinin materialları əsasında)


Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili



Yüklə 53,1 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/45
tarix20.01.2018
ölçüsü53,1 Kb.
#21798
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45

9
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
sında  formalaşdırmaq  olar.  Bel ə  olan  halda,  tat  dilin ə  mənsub 
olan  beş  ləhcənin  leksikası  üzrə  materiallar  toplamaq  lazım 
gəlir.
Tat  dili  qismən  yazısı  olan  dil  kimi  qiymətləndirilir. Yazı 
yəhudi  tatlarının  dilində  qeydə  alınır.  Dağ  yə hudi lərinin  tatları 
üçün  müxtəlif  dövrlərdə  müxtəlif  qrafik  sis temlərdən  istifadə 
olunmuşdur.  Birinci  tat  əlifbası  rus  in qilabından  əvvəl  (XX 
əsrin  əvvəlləri)  yəhudi  dilinin  qrafik  sistemi  üzrə  bu  di  lin  səs 
sisteminə  uyğunlaşdırılmış  şəkildə  hazır lanmışdır.  XX  əsrin 
birinci  onilliyində  bu  əlifba  əsasında  iv ritdən  tərcümələr  nəşr 
edilmişdir.  Ötən  əsrin  20 -ci  illərində  yəhudi  tat  dilində 
müxtəlif dərsliklər  və  əlifbalar  nəşr  olun muşdur.  1928-193 8-ci 
illərdə  dağ  yəhudiləri  latın  əsaslı  əlifbadan  istifadə  etmişlər. 
1938-ci  ildə  bu  əlifba  da  dəyiş dirilmiş  və  rus  qrafikalı 
əlifbadan  istifadə  olunmağa  başlan mışdır.  Yazının  yəhudi  tat 
dilinə  aid  olmasına  baxmayaraq,  yəhudi  tat  dili  ilə  tat  dilinin 
yaxınlığı  ümumi  sözlərin  bir  his səsini  qeydə  almağa  imkan 
yaratmışdır.  Azərbaycan  tat larının  dilinin  lüğət  tərkibi,  əsasən, 
bu  dilin  ləhcə  və  şivələri  əsa sında  aparılmış  tədqiqat 
prosesində  toplanmış  materialları  əhatə  edir.  Bu  tipli  işlər 
haqqında  yuxarıda  tat  dili nin  tədqiqat  tarixindən  bəhs 
edilərkən məlumat verilmişdir.
Azərbaycan  tatlarının  l  əhcə  və  şivələrinin  leksikası  üzrə 
aparılmış  tədqiqatlarda  ləhcələrin  lüğət  tərkibini  təşkil  edən 
sözlər  mənşəcə  üç  əsas  qrupa  bölünür:  1)  ümumiran  m ənşəli 
sözlər;  2)  spesifik  leksika;  3)  alınma  sözl ər.  Tədqiqatçılar 
«ümumiran  mənşəli  sözlər»  və  «spesifik  sözlər»  anlayışlarını 
təyin  etmədən  birbaşa  bu  qruplara  daxil  olan  söz lərdən  bəhs 
edirlər.  Bu  qruplar  haqqında  verilmiş  m əlumatlardan,  sözlərin 
təhlilindən  aydın  olur  ki,  ümumiran  m ənşəli  sözlər  əksər  və  ya 
bir  çox  İran  dill ərinin  lüğət  tərkibində  yer  tutan  leksik


10
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
vahidləri  əhatə  edir.  Buna  münasibətdə  mübahisəli  qalan 
məsələlərdən  biri  budur  ki,  sözün  ümum iran  mənşəli  hesab 
edilməsi  üçün  onun  İran  dil lərindən  təqribən  neçəsində 
işlənməsi  haqqında  dəqiq  məlumat  yoxdur.  Terminologiyada 
beynəlmiləl  terminin  müəyyənləşdirilməsi  zamanı  terminin  ən 
azı  üç  müxtəlifsistemli  dildə  işl ənməsi  meyarı  isə  cəlb  edilir. 
Əlbəttə,  burada  həm  say,  həm  də  dillərin  müxtəlifsistemli 
olması  əhəmiyyət  kəsb  edir.  İran  dilləri  isə  eyni  sistemə 
malikdir.  Əgər  üç  müxtəlif  İran  dili  meyarı  q əbul  edilərsə, 
onda  sözün  ümumiran  mənşəli  olması  üçün  meyar  təkcə  sayla 
məhdudlaşır.  Bu  isə,  təbii  ki,  məqbul  sayıla  bilməz.  Biz  hesab 
edirik  ki,  bu  məsələnin  həllində  dilin  tarixi  leksikologiyası  il ə 
bağlı  faktlara  istinad  etməklə,  sözün  etimoloji  təhlili  əsas  ola 
bilər.  Etimoloji  təhlil  prosesində  sözün  digər  İran  dillərində 
istər  fonetik  cildinə,  istərsə  semantikasına  görə  variantları 
araşıdırılır.  Belə  variantların  varlığı  sözün  ümumiran  m ənşəli 
olmasını  müəyyənləşdirməyə  imkan  verir.  Məlumdur  ki, 
«coğrafi  ayrılma  şəraitində  inkişaf  edən  dil  qohum  dillərlə 
müqayisədə  yalnız  ona  mənsub  olan  əlamətlərin  məcmusunu 
təqdim  edir.  Həmin  dil  öz  növbəsində  bölünməyə  məruz 
qalanda,  ondan  əmələ  gələn  ayrı-ayrı  dialektlər  əlamətlərinin 
ümumiliyi  sayəsində,  onları  başqa  ərazinin  dialektləri  ilə  deyil, 
öz  aralarında  bağlayan  daha  sıx  qohumluğa  ş əhadət  verir. 
Onlar,  doğrudan  da,  ümumi  gövd ədən  ayrılmış  xüsusi  budaq 
yaradırlar»  (19,  343-344).  Azərbaycanda  yaşayan  tatların  dili 
həm  qohum  dillərdən,  həm  bu  dildə  danışıb,  Azərbaycanda  ya­
şamayan  tatların  dilind ən,  həm  də  respublikada  yaşayan  baş qa 
tatların  dillərindən  təcrid  olunmuş  şəkildə  inkişaf  edir.  Ona 
görə  də  tat  dilinin  lüğət  tərkibindəki  ümumiran  mənşəli  sözlər 
tarixən  bu  dildə  istifadə  olunmuş  ümumiran  mənşəli  sözlər  ola 
bilər.  Yəni,  həmin  sözlər  qədim  tarixi  ilə  seçilən  sözlər  qru-


Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
punu  əhatə etmiş  olacaqdır.
Tat  dili  ilə  Azərbaycan  dili  arasında  əlaqələr  böyük tarixə 
malikdir.  Azərbaycan  dili  ilə  sıx  əlaqələr  tat  dilinin  leksik 
fonduna  əsaslı  təsir  göstərmişdir.  Nəticədə,  Azərbaycan  tat­
larının  dilində  alınmalarla  yanaşı,  külli  miq darda  hibrid  söz lər 
meydana  gəlmişdir.  Hibrid  sözlər  tərkib  hissələri  mənşəcə 
müxtəlif  dillərdən  olan  sözlərdir.  Belə  sözlər  dilin  özündə 
yarana  bildiyi  kimi,  başqa  dil  vasit əsi  ilə  hazır  şəkildə  alına 
bilir.  Qeyd  olunan  cəhət  nəzərə  alınarsa,  Azərbaycan  tatlarının 
dilində  Azərbaycan  və  tat  mənşəli  ünsürlərdən,  morfemlərdən 
təşkil  olunmuş,  el əcə  də,  Az ərbaycan  dili  vasitəsi  ilə  alınmış 
hibrid  sözləri  ayırmaq  mümkündür.  Az ərbaycan  dilinin  vasitə­
çiliyi  ilə  alınmış  hibrid  sözlərin  tərkibində  Azərbaycan  dilinin 
və  başqa  dillərin  (ərəb,  fars,  rus,  Avropa  mənşəli  başqa  dil) 
ünsürlərinin  işlənməsi  özünü göstərir.
Beləliklə,  Azərbaycan  tatlarının  dilinin  lüğət  tərkibini  üç 
əsas  qrupa  bölmək  olar:  1)  mənşəcə  dilin  öz  sözləri;  2)  alın­
malar;  3)  hibrid  sözlər.  Hər  qrupu  yarımqruplara  ayırmaq 
imkanı  var.  Mənşəcə  dilin  özünə  məxsus  sözlər  qrupunu 
ləhcələr  üzrə  də  bölmək  olar.  Burada  ümumiran  m ənşəli  sözlər 
və  tat  dili  sözləri  yarımqruplarını  ayırmaq  da  özünü  doğruldur. 
Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  Az ərbaycan  tatlarının  dilinin 
bəzi  şivələrində  ümumiran  mənşəli  sözlər  çoxdur.  Məsələn, 
Lahıc  ləhcəsinin  leksik  tərkibini,  əsasən,  ümumiran  mənşəli 
sözlər  təşkil  edir.  Qeyd  etməliyik  ki,  həmin  leksik  vahidlərin 
müəyyən  qisminə  tat  dilinin  digər  ləhcələrində  də  rast  gəlmək 
olur.
Dillər  arasındakı  əlaqələr  ilk  növbədə,  dilin  lüğət  tərki­
binə  daxil  olan  vahidlərdə  özünü  göstərir.  Əlaqələr  prosesində 
dil  başqa  dildən  söz  alır  və  yaxud  ona  söz  verir.  Lakin  sözalma 
və  sözvermə  bir  dil  üçün  eyni  tərtibli  dil  hadisəsi  deyil.  Bu


Yüklə 53,1 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   45




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə