9
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
sında formalaşdırmaq olar. Bel ə olan halda, tat dilin ə mənsub
olan beş ləhcənin leksikası üzrə materiallar toplamaq lazım
gəlir.
Tat dili qismən yazısı olan dil kimi qiymətləndirilir. Yazı
yəhudi tatlarının dilində qeydə alınır. Dağ yə hudi lərinin tatları
üçün müxtəlif dövrlərdə müxtəlif qrafik sis temlərdən istifadə
olunmuşdur. Birinci tat əlifbası rus in qilabından əvvəl (XX
əsrin əvvəlləri) yəhudi dilinin qrafik sistemi üzrə bu di lin səs
sisteminə uyğunlaşdırılmış şəkildə hazır lanmışdır. XX əsrin
birinci onilliyində bu əlifba əsasında iv ritdən tərcümələr nəşr
edilmişdir. Ötən əsrin 20 -ci illərində yəhudi tat dilində
müxtəlif dərsliklər və əlifbalar nəşr olun muşdur. 1928-193 8-ci
illərdə dağ yəhudiləri latın əsaslı əlifbadan istifadə etmişlər.
1938-ci ildə bu əlifba da dəyiş dirilmiş və rus qrafikalı
əlifbadan istifadə olunmağa başlan mışdır. Yazının yəhudi tat
dilinə aid olmasına baxmayaraq, yəhudi tat dili ilə tat dilinin
yaxınlığı ümumi sözlərin bir his səsini qeydə almağa imkan
yaratmışdır. Azərbaycan tat larının dilinin lüğət tərkibi, əsasən,
bu dilin ləhcə və şivələri əsa sında aparılmış tədqiqat
prosesində toplanmış materialları əhatə edir. Bu tipli işlər
haqqında yuxarıda tat dili nin tədqiqat tarixindən bəhs
edilərkən məlumat verilmişdir.
Azərbaycan tatlarının l əhcə və şivələrinin leksikası üzrə
aparılmış tədqiqatlarda ləhcələrin lüğət tərkibini təşkil edən
sözlər mənşəcə üç əsas qrupa bölünür: 1) ümumiran m ənşəli
sözlər; 2) spesifik leksika; 3) alınma sözl ər. Tədqiqatçılar
«ümumiran mənşəli sözlər» və «spesifik sözlər» anlayışlarını
təyin etmədən birbaşa bu qruplara daxil olan söz lərdən bəhs
edirlər. Bu qruplar haqqında verilmiş m əlumatlardan, sözlərin
təhlilindən aydın olur ki, ümumiran m ənşəli sözlər əksər və ya
bir çox İran dill ərinin lüğət tərkibində yer tutan leksik
10
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
vahidləri əhatə edir. Buna münasibətdə mübahisəli qalan
məsələlərdən biri budur ki, sözün ümum iran mənşəli hesab
edilməsi üçün onun İran dil lərindən təqribən neçəsində
işlənməsi haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Terminologiyada
beynəlmiləl terminin müəyyənləşdirilməsi zamanı terminin ən
azı üç müxtəlifsistemli dildə işl ənməsi meyarı isə cəlb edilir.
Əlbəttə, burada həm say, həm də dillərin müxtəlifsistemli
olması əhəmiyyət kəsb edir. İran dilləri isə eyni sistemə
malikdir. Əgər üç müxtəlif İran dili meyarı q əbul edilərsə,
onda sözün ümumiran mənşəli olması üçün meyar təkcə sayla
məhdudlaşır. Bu isə, təbii ki, məqbul sayıla bilməz. Biz hesab
edirik ki, bu məsələnin həllində dilin tarixi leksikologiyası il ə
bağlı faktlara istinad etməklə, sözün etimoloji təhlili əsas ola
bilər. Etimoloji təhlil prosesində sözün digər İran dillərində
istər fonetik cildinə, istərsə semantikasına görə variantları
araşıdırılır. Belə variantların varlığı sözün ümumiran m ənşəli
olmasını müəyyənləşdirməyə imkan verir. Məlumdur ki,
«coğrafi ayrılma şəraitində inkişaf edən dil qohum dillərlə
müqayisədə yalnız ona mənsub olan əlamətlərin məcmusunu
təqdim edir. Həmin dil öz növbəsində bölünməyə məruz
qalanda, ondan əmələ gələn ayrı-ayrı dialektlər əlamətlərinin
ümumiliyi sayəsində, onları başqa ərazinin dialektləri ilə deyil,
öz aralarında bağlayan daha sıx qohumluğa ş əhadət verir.
Onlar, doğrudan da, ümumi gövd ədən ayrılmış xüsusi budaq
yaradırlar» (19, 343-344). Azərbaycanda yaşayan tatların dili
həm qohum dillərdən, həm bu dildə danışıb, Azərbaycanda ya
şamayan tatların dilind ən, həm də respublikada yaşayan baş qa
tatların dillərindən təcrid olunmuş şəkildə inkişaf edir. Ona
görə də tat dilinin lüğət tərkibindəki ümumiran mənşəli sözlər
tarixən bu dildə istifadə olunmuş ümumiran mənşəli sözlər ola
bilər. Yəni, həmin sözlər qədim tarixi ilə seçilən sözlər qru-
Gülsüm Hüseynova. Tat dili leksik fondunun genealoji təhlili
punu əhatə etmiş olacaqdır.
Tat dili ilə Azərbaycan dili arasında əlaqələr böyük tarixə
malikdir. Azərbaycan dili ilə sıx əlaqələr tat dilinin leksik
fonduna əsaslı təsir göstərmişdir. Nəticədə, Azərbaycan tat
larının dilində alınmalarla yanaşı, külli miq darda hibrid söz lər
meydana gəlmişdir. Hibrid sözlər tərkib hissələri mənşəcə
müxtəlif dillərdən olan sözlərdir. Belə sözlər dilin özündə
yarana bildiyi kimi, başqa dil vasit əsi ilə hazır şəkildə alına
bilir. Qeyd olunan cəhət nəzərə alınarsa, Azərbaycan tatlarının
dilində Azərbaycan və tat mənşəli ünsürlərdən, morfemlərdən
təşkil olunmuş, el əcə də, Az ərbaycan dili vasitəsi ilə alınmış
hibrid sözləri ayırmaq mümkündür. Az ərbaycan dilinin vasitə
çiliyi ilə alınmış hibrid sözlərin tərkibində Azərbaycan dilinin
və başqa dillərin (ərəb, fars, rus, Avropa mənşəli başqa dil)
ünsürlərinin işlənməsi özünü göstərir.
Beləliklə, Azərbaycan tatlarının dilinin lüğət tərkibini üç
əsas qrupa bölmək olar: 1) mənşəcə dilin öz sözləri; 2) alın
malar; 3) hibrid sözlər. Hər qrupu yarımqruplara ayırmaq
imkanı var. Mənşəcə dilin özünə məxsus sözlər qrupunu
ləhcələr üzrə də bölmək olar. Burada ümumiran m ənşəli sözlər
və tat dili sözləri yarımqruplarını ayırmaq da özünü doğruldur.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Az ərbaycan tatlarının dilinin
bəzi şivələrində ümumiran mənşəli sözlər çoxdur. Məsələn,
Lahıc ləhcəsinin leksik tərkibini, əsasən, ümumiran mənşəli
sözlər təşkil edir. Qeyd etməliyik ki, həmin leksik vahidlərin
müəyyən qisminə tat dilinin digər ləhcələrində də rast gəlmək
olur.
Dillər arasındakı əlaqələr ilk növbədə, dilin lüğət tərki
binə daxil olan vahidlərdə özünü göstərir. Əlaqələr prosesində
dil başqa dildən söz alır və yaxud ona söz verir. Lakin sözalma
və sözvermə bir dil üçün eyni tərtibli dil hadisəsi deyil. Bu
Dostları ilə paylaş: |