Folklorşünaslıq: problemlər, tədqiqlər İslam sadiq amea folklor Institutunun böyük elmi işçisi
Yüklə 352,68 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- Ключевые слова
- İşin elm i n əticəsi.
- İşin tətb iq i əh əm iyyəti.
- Rəyçi: F.e.d., p ro f İsrafıl Abbasov
| jgGL Folklorşünaslıq: problemlər, tədqiqlər İslam SADIQ AMEA Folklor Institutunun böyük elmi işçisi, fılologiya üzrə fəlsəfə doktoru e-mail: islam-sadiqli@rambler. ru ŞUMER VƏ TÜRK DASTANLARINDA FORMA VƏ BƏDİt İFADƏ OXŞARLIQLARI XÜLASƏ M əqalədə şum er və türk epik mətnlərinin forma oxşarlıqlan araşdırılmış, onlarda mövcud olan bədii ifadə vasitələri tutuşdurulm uş, onlarm arasında m üqayisələr apa- rılmış və çoxlu oxşarlıqlar üzə çıxarılmışdır. Nümunələr əsasm da başlıca olaraq epitet- lər, metaforalar, hiperbolalar və s. öyrənilmişdir.
In the article sumerian and turkic epic texts from form standpoint was investigated, existing artistic representation means confronted, was compared between them and a lot o f similarity had been made known. Had been learned on the basis o f epithets, meta- phros, etc. examples . K ey words: sumerian, turkic, epos, metaphro, epithet СХОДСТВ В ФОРМЕ И ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ВЫРАЖЕНИЙ В ШУМЕРСКИХ И ТЮРКСКИХ ЭНОСАХ РЕЗЮ М Е В данной статье проанализированы идентичность формы шумерских и тюрк ских эпических текстов, сопоставлены наличествующие в них художественно-вы- разительных средств, проведены сравнений между ними и выявлены многие сход ства. На основе примеров в основном изучены эпитеты, метафоры, гиперболы ит.д.
Şum er və türk epik m ətnlərində form a və bədii təsvir oxşarlıqları.
Şum er və türk epik mətnləri arasında m övcud olan for m a və bədii təsvir oxşarlıqlarm ın öyrənilməsi. Şum er epik m ətnləri bizim dövrüm üzə yazılı şəkildə gəlib çatm ışdır, lakin buna əsaslanıb onları yazılı ədəbiyyat adlandırm aq olm az. O nlar ilk dəfə şifahi şəkildə yaranm ış, yüz illər boyu yaddaşlarda yaşam ış, yalnız yazı k əşf ediləndən sonra gil lövhələrə köçürülm üşdür (1, 14). Bəzi alim- lər bu m ətnlərin III U r sülaləsinin hakim iyyəti dövründə yazıya alındığını sö y bm işlər (2, 17; 3, 123). Sözsüz ki, yaddaşlardakı əsərlərin ham ısı ya- zıya alınm am ış, çoxlu folklor süjet, m otiv və obrazları unudulm uşdur. Ya- zıya alınmış əsərlərin də hamısı gəlib bizə çatm am ışdır. M inlərlə gil löv- hələr torpaq altında m əhv olmuş, sularda batm ış, yaxud hələ də tapılm a- mışdır. Bütün bunların da nəticəsində Şum er xalqının yaratdığı ağız ədə- biyyatınm böyük bir qismi itirilmişdir. Şumer epik m ətnlərinin dem ək olar ki, hamısı anonim dir. D igər tərəf- dən, həm in m ətnlərdə şifahr poetik nitqin özünəm əxsusluğu, ağız ədəbiy- yatm ın biitün səciyyəvi üslub elem entləri, bədii ifadə və təsvir vasitələri qorunub saxlanm ışdır. Bu iki xüsusiyyəti nəzərə alıb dem ək olar ki, Şu- mer epik m ətnləri yazıya köçürülm üş şifahi xalq yaradıcılığı öm əklərin- dən başqa bir şey deyil (4, 89). B ununla belə, onları folklor hesab etm ə- yən m üəlliflər də var (5, 19). Bu fıkir nə qədər m übahisə doğursa da, Şu- mer epik m ətnlərinin şifahi xalq yaradıcılığı nüm unələri olduğu şübhəsiz- dir. Bunu onların m əzm unu da göstərir.
XX yüzilliyin əv v əlb rin də Şum er epik m ətnlərini ç ə tin lik b başa dü- şə n b r onları dəyərsiz, bayağı ə s ə rb r hesab ed ird ib r. Lakin Şum er epik mətnləri S.N .K ram erin gərgin əməyi sayəsində oxunub nəşr edildikdən sonra bu fıkir dəyişdi. Bütün Babil ədəbiyyatının Şum er m ətnlərinin tər- cüm əsindən, təbdilindən, yaxud işb n m iş yeni form asından ibarət olduğu təsdiqləndi (6, 116-117). Şum er epik m ətnləri ja n r baxtm ından çox zəngin və rəngarəngdir: eposlar, əfsan əb r, atalar sözü və m əsəllər, sevgi-m əhəbbət lirikası, təm - silb r, öyüd-nəsihətbr, ağılar, allahlar, şəhərlər və xaqanlar haqqm da him nb r, alqışlar, qarğışlar, dualar, m ərasim n ə ğ m ə b ri və s. Şum er epik m otnlərinin əksəriyyəti şeir şəklindədir. X ü su sib 9 qohrə- m anlıq eposunun ham ısının m ətni yalnız şeirdən ibarətdir. N ə z m b epos qoşmaq Şum erdə bir epik эпэпэуэ çevrilm işdir. Bu ənənə sonralar türk xalq yaradıcılığında uğurla davam etdirilmişdir. Türk qəhrəm anlıq epos- larının da çoxu yalnız ş e irb qoşulmuşdur. “M anas”, “G izir”, “M aday Qa- ra” kirni eposlarda nəsr yoxdur. “D ədə Q orqud” və “K oroğlu” eposların- da bu ənənə yeni bir m ərhələyə keçm iş, nəzm lə nəsr yüksək səviyyədə növbələşdirilm işdir. Bəzi m üəlliflər epik m ətnlərdə nəzm lə nəsrin növbə- ləşm əsinin üç m ərhələdə baş verdiyini yazırlar. O nlara görə, ilk eposlar n ə s rb qoşulm uş, ikinci m ərhələdə nəzm lə nəsr n ö v b əbşm iş, üçüncü mər- h ə b d ə nəzm özünə m öhkəm yer tutm uşdur (7, 97). Lakin Şum er epos- larının m ətn b ri i b tanışlıq bunun əksini pnstarir...... м _____
Həm in üç m ərhələni belə səciyyələndirm ək olar: nəzm, n ə z m b nəsr və nəsr.
Şum er qəhrəm anlıq dastanları ilə “Dədə Q orqud” , “K oroğlu” və digər türk eposları arasında həm forma, həm də m əzm un, ideya, süjet oxşar- lıqları aydın nəzərə çarpır. Bundan başqa, bədii ifadə və təsvir vasitələri, poetik üslüb çalarları arasında da bir qaynağa bağlanan çox səciyyəvi ele- m entlər var. Şumer epik m ətnləri şifahi xalq yaradıcılığı üçün daha çox səciyyəvi olan bədii təsvir vasitəb ri ilə zəngindir. O nlarda ep itetb r, hiperbola, m etafora, paralelizm lər, təkrar / təkrirlər xüsusi yer tutur. E p itetb r: Rus alimi A.N.Veselovski yazırdı ki, “qısaca desək, epitetin tarixi poetik üslubun tarixidir” (8, 59). Şum er epik m ətnlərindəki epitet- ləri ilk dəfə S.N .K ram er araşdırmışdır. Şum er dilində epitetlər daha çox “qal” (böyük), “m ah” (qüdrətli), “kuğ” (işıqlı), “ki-ağ” (sevim li, əziz) sözlərinin köm əyi ilə yaradılır. Şumer m ətnlərində epitetlərə ilk dəfə Tanrı adlarm da rast gəlinir. M əsələn, m üdriklik Tanrısı Enkinin epiteti Nudim m uddur. Bu sözün açımı “nadir, qiymətli, gözəl şeylərin yaradı- cısı” dem əkdir (9, 197-198). Ay Tanrısı N annarın epiteti “təzə ay”dır (10, 186). Bu epitet hazırda Azərbaycan dilində işlənən “bədirlənm iş ay”, “ay təzələndi”, “on dörd gecəlik ay” deyim ləri ilə üst-üstə düşür. Günəş Tanrısı Utunun arvadı Ayyanın epiteti “gəlin”dir. Şum er Tanrı adlarının çoxunun əvvəlinə bu cür epitetlər qoşulm uşdur: “İşıqlı İnanna” , “ İşıqlı L uqalbanda” və s. Bu cür epitetlərə türk folklorunda daha çox rast gəlinir. “ Şir M anas”, “Qoç K oroğlu”, “Dəli D om rul” buna yaxşı misaldır. Epitetlər hər bir qəhrəm an üçün onun xarakterinə uyğun olaraq seçilir. Eyni epiteti xarakteri uyğun olm ayan iki qəhrəm an haqqında işlətmirlər. Epitetin bir qəhrəm anm adına qoşulm ası m ütləq onun üstünlüyünü göstə- rir (11, 24). Epitetlərdə m illilik də nəzərə çarpır. M etafora. Şum er epik m ətnlərində m etaforalara daha çox rast gəlinir. M etaforalar daha çox “kim i” qoşm asının köm əyi ilo yaradılır. M etafora- larda “buğa kim i”, “vəhşi buğa kim i”, “qurd kim i” , “ilan kim i” bənzətm ə- ləri xüsusi yer tutur: Enlil böyük bir buğa kimi ayağını basdı 1 о ф а |а , Bərəkət içində rahat günlər yaratm aq üçün (12, 62).
Dəniz suları qurdlar kimi yırtdı Enkinin gəm isinin onurğasını, Dəniz suları aslan kimi parçaladı gəm inin qılçını (12, 105). Şərur silahı göyə dayanaraq düşm ən ölkəsini silib-süpürm əkdə, Havanı bir ox kirni yarm aqda, Zəhərli oxlar şəhərləri yaxıb-yıxm aqda (12, 180). Tanrı Enlilin evi Ekur dağa və gciyə bənzədilir: Böyük ev ucadır bir dağ kimi, Tanrı Enlilin evi ucadır bir dağ kimi. Ev Günəş kimi ucadır. M əbəd- onun tanrısal qanunu göy kimi dəyişdiriləm m əz. Onun arınm ış ayinləri torpaq kim i parçalanam m az (12, 197). Aratta hökm darı Ensikuşdannanm Enm erkarın yanına göndərdiyi elçi- nin yerişi “dağ qoçu kim i”, “vəhşi qartal kim i”, “çöl eşşəyi kim i”, “ şir ki m i”, “qurd kim i” m etaforaları ilə təsvir edilm iş, U rukun şöhrəti isə belə təsvir olunmuşdur: Urukun şöhrəti yayılıb dağlara, Onun saf, xeyirxah güm üşü işıqları Arattanı kürk kimi örtdü, Yorğan kimi bürüdü (13, 171-173) Şumer epik m ətnlərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri odur ki, on- larda poetik obrazlılıq çox vaxt m etaforalar vasitəsilə yaradılır (14, 47). Eyni sözü türk eposları haqqında da dem ək olar. “M anas” eposunda qəh- rəm anın gücü şirə, baxışları qartala bənzədilir: Ə jdaha kimi acıqlı olacaq o, Şir kimi güclü olacaq о (15, 315). Yenicə göz açıb dünyaya Qartal kimi baxır deyirlər (15, 328).
Şum er və türk epik m ətnləri m etaforalarla çox zəngindir. Onların ara- sında eyni etnopoetik təfəkkürdən qaynaqlanan oxşarlıqlar böyük m araq doğurur və bunlar şum er-türk genetik bağlılığm ı təsdiqləyən fakt kimi qəbul edilə bilər. Hiperbola. Şifahi xalq yaradıcılığı üçün çox səciyyəvi olan bədii təsvir vasitələrindən biri hiperboladır. H ətta hər hansı epik m ətnin şifahi xalq yaradıcılığına aid olub-olm adığını m üəyyənləşdirərkən, birinci növbədə, onlarda hiperboladan istifadə edilib-edilm ədiyinə diqqət yetirm ək la- zımdır. Şum er epik m ətnlərini şifahi xalq yaradıcıhğı adlandırm ağa onlar- dakı hiperbolalar əsas verir. Türk eposlarındakı ən xarakterik hiperbolalardan biri qəhrəm anların m öcüzəli doğuluşunun və qeyri-adi sürətlə böyüm əsinin təsviridir. Bu cür hiperbola ilə ilk dəfə “Oğuz K ağan” eposunda qarşılaşırıq. Oğuz anasın- dan bircə gün süd əmir. Çiy ət, şorba və şərab istəyir. 40 günə böyüyür (16, 13). A lpam ış 25 günə 25 yaşlı igid o lu r(1 7 , 17). M aday Qaranm oğlu Koqyudey M ergen doğulandan iki gün sonra “ana” , altı gün sonra “ata” deyir. Beşiyini sındırır, yüz vedrə süd içir (18,s.28). Tuvalıların “Xunan Q ara” eposunun qəhrəm anı “bir gündən sonra bir yaşım var, iki gündən sonra iki yaşım var” deyir. Altayların “Xan A ltın” eposunun qəhrəm anı iki günlüyündə “ana”, altı günlüyündə “ata” deyir. Şorların “Xan Pergen” eposunda yeni doğulm uş çağa üç günlüyündə ayağa durur və yeriyir. Yakutların “Qız D əbiliyə” və “ Qüdrətli Ər Soqodoh” olonxolarında bir günlük uşaq bir yaşındakı, iki günlüyündə iki yaşındakı, üç günlüyündə üç yaşındakı, dörd günlüyündə dörd yaşındakı kimi olur (19, 361). Gö- ründüyü kimi, bu m ətnlərdə zam anın sürəti adi zam andan kəskin şəkildə fərqlənir. Folklorşünaslıqda “epik zam an” və “epik m əkan” term in- lərindən çox istifadə edilir, çünki epik m ətnlərdə bu anlayışlarla tez-tez qarşılaşm alı oluruq. Yuxarıdakı m ətnlərdə isə söhbət epik yox, kosm ik zam andan gedir. “Epik zam an” və “epik m əkan” anlayışlarında zam an və m əkan sadəcə olaraq öz yerini dəyişir. K osm ik zam an isə öz sürətinə görə həm epik, həm də adi zam andan fərqlənir. K osm ik zam anla Şum er m ətnlərində də rastlaşırıq. “Enki və N inqursaq” adlı m ətndə N inqursaq Enkidən ham ilə qalır. O nun h am ib liy in in hər günü bir aya bərabərdir. B urada zaman kosm ik sürətlə gedir. H əm in səhnə belə təsvir edilir: Onun bir günü bir ay kimidir. Onun iki günü iki ay kimidir. Onun üç günü üç ay kimidir. Onun dörd günü dörd ay kimidir. O nun beş günü beş ay kimidir. O nun altı günii altı ay kimidir. O nun yeddi günü yeddi ay kimidir. O nun səkkiz günü səkkiz ay kimidir. O nun doqquz günü doqquz ay kimidir. A nalığın doqquz ayı kimi (20, 36). Enkinin N inqursaqdan N insar adlı qızı olur. Enki onunla da evlənir. N insarın da ham iləlik dövründə hər gün bir ay kimi ötür. N inkurun hami- ləlik dövrü də eyni kosm ik zam anla keçir. Onların hər ikisində zam an bu cür təsvir edilir: / Onun bir günü bir ay kimidir. Onun iki günü iki ay kimidir. Onun doqquz günü doqquz ay kim idir (20, 37). Burada günlərin-ayların hamisi sadalanmir, bununla da zam am n daha sürətlə keçməsinə şərait yaradılır. Doqquz gün-doqquz ayin hamisi sada- lananda xeyli vaxt itirilir, təkrarların hesabina zam an daha ağır addim larla irəliləyir. Lakin “Onun bir günii bir ay kimidir, Onun doqquz günü doqquz ay kimidir” deyəndə doqquz ayın özü də bir göz qırpım ında gəlib keçir. Poem ada kosm ik zam an anlayışı yalnız ham iləlik dövrünə aid deyil. Ninsarin, N inkurun böyüm əsində də zam anın çox böyük sürətlə ötdüyünü görürük. Doğrudur, m ətndə onların tez böyüm ələrinə aid konkret ay və gün ifadələri işlədilmir. Burada zam anın sürətini hiss etm ək üçün yalnız mətni duym aq lazımdır. Göründüyü kimi, Şum er və türk epik təfəkküründəki kosm ik zam an anlayışları form a və m əzm unca bir-birilə yaxından səsləşir, eyniyyət təş- kil edir. Zam anın bu cür kosm ik sürətlə təsvirinə çox az xalqın epik təfək- küründə rast gəlinir. Bunlar nadir səsləşmələr, oxşarlıqlardır, ona görə də onlarda təsadüfilik görm ək m üm kün deyil. Əslində şum er və türk epik m ətnlərində rast gəldiyim iz bir günün bir ay, yaxud bir il kim i ötm əsi poe- tik kəşfdir. Bu poetik kəşfi isə m üxtəlif yox, eyni etnopoetik təfəkkürün
m əhsulu hesab etm ək lazımdır. Heç bir şübhə yoxdur ki, bu qəbildən olan oxşarlıqlar daha çox etnopoetik təfəkkürün eyniliyindən gəlir. Azərbay- can nağıllarında kosm ik zam an anlayışı “nağıl dili yüyrək olar” form ulu şəklində qəliblənm iş və geniş yayılmışdır. Bilqam ısı öldürm ək üçün İnannanın göydən gətirdiyi B uğa 7 qurtum a Fəratın suyunu qurudur: О buğa yeriyib Fərata endi. Yeddi qurtum a içdi, çayın suyu yox oldu. N əfəs dərdikcə yerdə yeddi xəndək oyuldu (21, 135). K oroğlu bir oturum a yeddi qazan aş yeyirdi. Bığlarını yeddi dəfə eşib qulaqlarının arxasında düyünləyirdi. Bu hiperbolalar b ir-b irib necə də ya- xından səsləşir. H iperbolaların yeddi sayı üzərində qurulm ası da təsadüfi deyil. Şumer dastanlarının poetikasından danışarkan onları düzüb-qoşan şai- rin üslubuna da diqqət yetirm ək lazımdır. M əsələn, “E nm erkar və Aratta hökm darı” dastanında şair əsərin em osional təsirini artıran, onun drama- tik gərginliyini daha da gücləndirən poetik detalları bacarıqla, böyük usta- lıqla seçm əyi bacarmışdır. Burada şairin zəngin və dərin poe-tik duyğu- larla yaşadığı da öz ifadəsini tapm ışdır. Şum er şairi bu dastanda təkrar- ların və paralellərin köməyi ilə çox gözəl və yaddaqalan ritm ik səhnələr yaratmışdır. S.N .Kram er bu dastanı Şum er ədəbiyyatının bizə m əlum olan əsərlərinin эп yaxşılarından biri adlandırm ışdır (22, 214). Poemada Şumer şairinin fıkrin obrazlı, sətiraltı ifadəsinə meyilliliyi diq- qəti daha çox çəkir. Digər dastanlardan fərqli olaraq bu əsərdə Enmerkarın və Aratta hökrndarınm bir-birinə göndərdikləri ismarıclar qıfılbəndi xatır- ladır. Enm erkar öz çaparını ikinci dəfə Arattaya göndərərkən ona deyir: - Çapar, Arattanın böyük hökm darına belə de: “M ənim səltənətim in bünövrəsi əzəmətli qaydalardır. Bu səltənət Kulabı qorum aq üçündür. Bu işıqlı səltənət işıqlı İnannaya və onun m əbədinə pərəstiş edir. Səltənəti hazırlayıb qoy ö z ü y b götürsün. A rattanın hökm darı əqiqi hər hansı ağac kimi, lazuriti hər hansı ağac kimi qoy öz əlinə alsm və т э п э gətirsin” (23, 273). Burada qiym ətli daş-qaşlar (əqiq, lazurit) ağaca, ağac isə səltənətə bən- zədilir. Sözsüz ki, deyilən sətiraltı т э п а buradadır. D aş-qaş, ağac və səl- tənət ifad əb ri, onların b ir-b irib gizli, sətiraltı bağlılığı Şum er şairinin
(bəlkə də çarların) poetik düşüncəsi, obrazlı təfəkkürü haqqında aydın təsəvvür yaradır. Çapar A rattaya gəlir. Öz ağasm ın ism arıcını olduğu kimi A ratta hökm- darına çatdırır. О da U rukun çarına bir bağlam a-qıfılbənd göndərir: - Çapar, Kulabın baş kahininə, öz ağana söylə: “ Səltənət qoy ağacdan olmasın. О ağacın adını da çəkməsin. Qoy о sidr ağacından da olmasm. Qoy sərv ağacından da olmasm. N ə ağcaqayından, nə də şüm şəddən ol- masın.
✓ N ə m isdən, пэ qızıldan olm asın, N ə əqiqdən, пэ lazuritdən olm asın. Səltənəti hazırlayıb qoy ö z ü y b götiirsün. K ulabın baş kahini əqiqi hər hansı ağac kimi, lazuriti hər hansı ağac kimi əllərinə alıb qoy т э п э gətir- sin” (23, 273). Bu səhnə bir növ Nizam i Gəncəvinin “Iskəndəm am ə” poerhasında Nü- şabənin İskəndəri qarşıladığı səhnəni xatırladır. Çapar yenidən U ruka qayıdır. Bu sözləri Enm erkara çatdırır. Burada mətn korlandığından hər şey aydın başa düşülmür. Ancaq m əzm undan ay- dın görünür ki, Enm erkar m ətnin sirrini başa düşmür. O nu Enkinin kö- məyi ilə açır. Çünki m ətndə işlənən ifadələr şifrələnm işdir, onlarda səti- raltı m ənalar gizlədilmişdir. Bu balaca m ətn parçasından insan ağlının dərinliyi, gücü, пэуэ qadir olduğu aydın görünün E nm erkar m ətnin sirri ni başa düşdükdən sonra səltənəti hazırlayıb çaparla A rattaya göndərir. A ratta hökm darı səltənəti gördükdə başa düşür ki, onun qıfılbəndi açıl- mışdır. Əvvəlcə fıkirləşir ki, Enm erkara tabe olsun. A ncaq fıkrindən da- şınır, ona daha bir bağlam a göndərir. - Çapar, Kulabın baş kahininə-öz ağana söylə: “Qoy sənə bir it versin: nə qara olsun, пэ ağ. N ə palıdı olsun, nə... nə sarı olsun, пэ boz. Qoy bu it mənim itim b boğuşsun görək onlardan hansı güclüdür” (23, 274). Çapar yenidən U ruka qayıdır və bu sözləri olduğu kimi Enm erkara söyləyir. Enm erkar Aratta hökm darına aşağıdakı cavabı göndərir: - Çapar, Arattanın hökm darm a söylə: “Qoy sənə bir paltar versin. Nə qara olsun, пэ ağ. Nə palıdı olsun, пэ.. Nə sari olsun, пэ ala. Мэп itimi, Enlilin bic itini onun üstiinə buraxaram . M ənim itim onun itiylə boğuşar və onlardan hansının güclü olduğunu görərik” (23, 274). Bu dəfə Enm erkarın ism arıcı xeyli uzun olur. Ç apar onun ded ik b rin in hamısını yadında saxlayıb təkrarlaya bilmir. Ona görə Enm erkar dedik- lərini gil lövhəyə yazır. Bir fakta da diqqət yetirm ək lazımdır. Çapar uzun yol gedirdi. Enm erkarın ismarıcını çapar yolda kim əsə danışa bilərdi. Halbuki belə ism arıclar yalnız göndərənlə alana bəlli olm alıydı. Onu heç çapar da bilm əm əliydi. О vaxt indiki kimi bağlı z ə rf olm am ışdır (24,s.6). Enm erkarın öz fikirlərini gil lövhəyə daha çox him -cim lə, üstüörtülü yaz- m ağa çahşm ası məhz onun kimsə tərəfindən başa düşülm əm əsi m əqsədi- ni güdmüşdür. Bəlkə elə buna görə də m ətndə deyilir ki, yazını ilk dəfə m əhz həm in vaxt Enm erkar k əşf etmişdir. H əm in günə qədər yazı nə olduğunu heç kim bilməmişdir. B ir çox m ütəxəssislər yazım Enm erkarın k əşf etm əsi faktı ilə razılaş- mırlar. Burada ziddiyyətlər yaradan yazınm е.э. X X XIV-XX XIII yüzil- liklərdə k əşf edilm əsi, Enm erkarın isə I erkən sülalələr dövründə - е.э. 2750-ci ildən sonra yaşamasıdır. Yazmm kəşfi ilə Enm erkarın yaşadığı dövrlər arasında təxm inən 800 il zam an uzaqlığı var. Ç ar siyahısına görə Enm erkar I Uruk sülaləsinin ilk çarı olmuşdur. Bu sülalənin çarlığı isə II erkən sülalələr dövrünə - е.э. 2615-ci ildən sonraya düşür (25, 486). Şum er çarlarınm siyahısındakı tarixlərin dürüstlüyü bir çox hallarda şübhə doğurur. Biz Bilqam ısla bağlı apardığım ız araşdırm alar zam anı da bu ciir dolaşıqlıqlarla üzləşm işik. Şum er tarixinin ayrı-ayrı səhifələri ilə çar siyahılarındakı ta rix b r bəzən üst-üstə düşmür. İ.T.Kanevanı da yazını Enm erkarın k ə şf etdiyinə şübhə ilə yanaşm ağa çar siyahısındakı tarixlər vadar etmişdir. Halbuki bu şübhə digər arqum entlərlə təsdiqlənm əm işdir. S.N .K ram er dastanın beş m in il qabaq yarandığm ı söyləm işdir ki, bu da eram ızdan üç m in il əvvələ düşlir (22, 30). D em əli, S.N .K ram erin dediyi tarix də çar siyahısındakı tarixlə uyğun gəlmir. Biz m ətndən gördük ki, Aratta hökm darınm qıfılbəndini açm aqda En- m erkara m üdriklik tanrısı Enki köm ək etmişdir. Şum er qaynaqlarında dö- nə-dönə deyilir ki, bütün elm lərin sirrini m üdriklik tanrısı Enki bilirdi, m ədəniyyəti göydən yerə о gətirm işdi, insanlara hər şeyi Enki öyrətm iş- di. Bu faktlar onu söyləm əyə tam əsas verir ki, yazı yazm ağı da insanlara ilk dəfə Enki başa salmışdı. Bu, Enm erkar da ola b ib rd i, başqası da. Bu fıkri təsdiqləyən başqa bir arqum ent də var. Şum er qaynaqlarında deyilir ki, yazı ilk dəfə Urukda k əşf edilmişdir. Bütün bunlardan başqa Enm erkar tanrı m ənşəli çardır. Yazmı onun k əşf etm əsi ağılabatandır. Bu arqum ent- b rin ham ısına kom pleks yanaşdıqda yazm ın E nm erkar tərəfindən kəşf edildiyinə şübhə xeyli azalır. “ Suruppakın oğlu Ziusudraya ö y ü d b ri” ad-
iandırılmış iri həcmli bir m ətndə də Suruppak oğlu Ziusudraya yazmı ilk dəfə Enkinin yaratdığını sö y b y ir (26, 339). A ratta hökm darm ın qıfılbən- dini Enm erkarın Enkinin köməyi ilə açması da yazının Enkinin köməyi ilə Enm erkar tərəfindən k əşf edildiyini düşünm əyə əsas verir. Şumer və türk epik m ətnlərindəki form a və bədii təsvir oxşarlıqların- dan daha geniş dam şm aq olar. Hələlik isə həm in oxşarlıqlar haqqında ay- dın təsəvvür yaratm aq üçün yuxarıdakı paralellər kifayətdir.
M üqayisəli təhlillər əsasında şum er və türk epik m ətnlərində m övcud olan bir sıra form a və bədii təsvir oxşarlıqları üzə çı- xarılmışdır. İşin elm i y en iliy i. Şum er və türk epik m ətnlərindəki form a və bədii təsvir oxşarlıqlarım n tipoloji və genoloji kökləri axtarılm ış, onların etno- genetik bağlılığm a dair yeni fikirlər söylənm işdir. , İşin tətb iq i əh əm iyyəti. Türk epik təfəkkürüniin və dastançılıq ənə- nəsinin ilkin qaynaqlarının öyrənilm əsində istifadə edilə bilər.
1. Vəliyev İ.Ö. tnsan yaddaşı və ya bədii sözün “gündoğanı” // QŞƏM. Bakı. 2007. s. 5-24 2. Дьяконов И.М. Народы Древней Передней Азии // Москва. ПАЭС. 1958. с. 5-72 3. Yusifov Yusif. Qədim Şərq tarixi. Bakı. 2007. 536 s. 4. Афанасьева В.К. Ш умерская литература // Москва. ИДМ. I книга. 1982. с. 84-89 5. Брагинский И. У истоков художественного слова // ПИПДВ. Москва. 1973. с. 5-20 6. Афанасьева В.К.Предисловие //Я Открою Тебе Сокровенное слово. Москва. 1981. с. 3-30 7. Чудояков А.И. Историзм эпоса народов южной Сибири // Баку. СТ. 1987. № 3 . с. 94-97 8. Веселовский А.Н. Историческая поэтика. Ленинград. 1989. 406 с. 9. Sadıq İslam. Şumer tannlar panteonunda Enkinin yeri// Bakı. EA. 2008, №5, s. 196-199 10. Лугальбанда во мраке гор (пер. Афанасьевой В.К.) // АШП. СПб. 1997. с. 181-192 11. Ilhan Başgöz. Dede Korkut Destanında Epitetler // Ankara. MF. 1998. sayı 37. s. 23- 35 12. Muazzez tlmiye Çığ. Uyğarlığın kökəni. Sumerlilər-1. Kaynak yayınlan. 3-cü nəşr, Istanbul, 2009, 276 s.
13. Энмеркар и верховный жрец Аратты // ХИДВ. Москва. 1963. с. 268- 276
14. Афанасьева В.К. О переводах шумерской поэзии // ПАС. III книга (история и филология стран древнего Востока). Москва. «Наука». 1979. с. 38-56 15. Героический эпос народов СССР (Предисловие Б.Н.Путилова). Лен- издат. 1979. 752 с. 16. Binyazar Adnan. Dede Korkut. Istanbul. 1991. 286 s. 17. Кьера Эдвард. Они писали на глине. Москва. «Наука». 1984. 136 с. 18. Алтайские героические сказания. Москва. 1983, 288 с.+ илл. 19. Жирмунский В.М. Огузский героический эпос и «Книга Коркута» //«Книга моего Деда Коркута». Огузский героический эпос. М.-Л. 1962. с. 131-258 20. Сказание об Энки и Нингурсаг // АШП. СПб. 1997. с. 33-41 21. Vəliyev İsmayıl. Qədim Şərq Ədəbiyyatı Müntəxəbatı. Bakı. 2007. 672 s. 22. Kramer S.N. Tarix Şumerdən başlanır. Bakı. 2009. 280 s. 23. Энмеркар и верховный жрец Аратты (транскрипций, перевод, комментарии и вводные статьи И.Т. Каневой) // ВДИ. 1964. №3. с.244-267; №4, с. 191-225 24. Афанасьева В.К. Аккадские правители в Шумерском эпосе. Саргон Древний // Москва. ВДИ. 1989, №2, с. 3-7 25. История Древнего Востока (Под ред. И.М.Дьяконова). Москва. «Наука». 1983. 534 с 26. Белицкий М ариан.'Забытый мир шумеров. Москва. «Наука», 1980, 397 с.+ илл. Rəyçi: F.e.d., p ro f İsrafıl Abbasov Yüklə 352,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|