Filozofia Publiczna I Edukacja Demokratyczna Tom I • 012 • Numer • s. 133-138 filozofiapubliczna amu edu pl • issn 2299-1875

---

Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna 

Tom I • 2012 • Numer 1 • s. 133-138

filozofiapubliczna.amu.edu.pl • ISSN 2299-1875 

© by Filozofia Publiczna i Edukacja Demokratyczna & Author

* Wydział Społeczno-Ekonomiczny • Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy 

Uniwersytet im. Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy 

e-mail: [e-mail]

Marksowski materializm historyczny – 

koncepcja związku między bazą a nadbudową 

oraz prymatu czynników ekonomicznych

Michał Cichoracki

Marx’s historical materialism

Abstract:

 Historical materialism is theoretical concept of Marxist view 

of history. It is described by K. Marx and F. Engels as a scientif-

ic, empirical hypothesis seeking economical factors, the changes 

in the modes of production and exchange as the ultimate cause, 

and the great moving power of all important historic events in 

the social and political development of society. According to this 

point of view changes in the productive forces of society (econom-

ical base) lead to the specific forms of social and political organi-

zation (social and political superstructure) and create some spe-

cific forms of social consciousness.

Keywords:

 Historical materialism, economical determinism, techno-

logical determinism, economical base, superstructure

Marksowski materializm historyczny jest koncepcją teore-

tyczną przyznającą czynnikom ekonomicznym decydującą 

rolę w procesie kształtowania świadomości społecznej oraz 

systemów polityczno-prawnych poszczególnych państw i spo-

łeczeństw. Zazwyczaj kojarzy się ją ze słynnymi słowami 

Karola Marksa: „W społecznym wytwarzaniu swego życia 

---

134 |

Michał Cichoracki |

ludzie wchodzą w określone, konieczne, niezależne od ich wo-

li stosunki, w stosunki produkcji, które odpowiadają określo-

nemu szczeblowi rozwoju ich materialnych sił wytwórczych. 

Całokształt tych stosunków produkcji stanowi ekonomiczną 

strukturę społeczeństwa, realną podstawę, na której wzno-

si się nadbudowa prawna i polityczna i której odpowiadają 

określone formy świadomości społecznej. Sposób produkcji 

życia materialnego warunkuje społeczny, polityczny i du-

chowy proces życia w ogóle. Nie świadomość ludzi określa 

ich byt, lecz przeciwnie, ich byt społeczny określa ich świa-

domość”. Stwierdzając, iż to byt określa świadomość – a nie 

odwrotnie – wskazuje się na to, iż ów byt, czyli wyznaczone 

stosunkami produkcji warunki ludzkiego działania deter-

minują obiektywnie istniejące, możliwe ramy tych działań. 

Stworzony przez Marksa rodzaj determinizmu ekonomicz-

nego zakłada istnienie związku przyczynowo-skutkowego 

między kształtem, formą poszczególnych systemów politycz-

no-prawnych, systemów wiedzy ludzkiej oraz świadomości 

społecznej a tworzącymi je sposobami produkcji będącymi 

konsekwencją określonych, materialnych warunków egzy-

stencji poszczególnych społeczeństw oraz grup ludzkich.

Zdaniem Marksa określone stosunki produkcji od-

powiadające aktualnemu stanowi sił wytwórczych sta-

nowią fundament, swego rodzaju bazę, na której „wznosi 

się” nadbudowa polityczno-prawna poszczególnych państw 

oraz społeczeństw. Oznacza to sytuację, w której dominu-

jący w danym okresie sposób wytwarzania oraz dystrybucji 

dóbr ekonomicznych warunkuje, determinuje – w ostatniej 

Stosunki produkcji 

– wszelkie istniejące, wzajemne relacje ludzi 

i klas społecznych będące konsekwencją istnienia okre-

ślonych sposobów produkcji, oraz dystrybucji dóbr wa-

runkowanego instytucjonalizacją określonych stosunków 

własności.

Świadomość społeczna 

– szczególny rodzaj obrazu, odzwiercie-

dlenia materii ekonomicznej, bytu społecznego oraz przy-

rodniczego w każdej formie duchowej egzystencji społe-

czeństwa. 

---

| 135

| Marksowski materializm historyczny

instancji – tempo i kierunek rozwoju historycznego, kształt, 

strukturę i charakter towarzyszących owym sposobom sys-

temów polityczno-prawnych, a także odpowiadających im 

form świadomości społecznej.

Jak widać, K. Marks nadaje szczególny prymat czynni-

kom ekonomicznym – w tym wypadku określonemu stano-

wi sił wytwórczych – jeśli chodzi o kształtowanie szeroko ro-

zumianych systemów społeczno-politycznych oraz różnych 

form ludzkiej świadomości. Gwoli ścisłości trzeba jednak do-

dać, iż nie wchodzi tutaj w grę jednoznaczne determinowa-

nie dokładnie wszystkich zjawisk nieekonomicznych przez 

określone czynniki ekonomiczne. Choć K. Marks zakłada, 

iż w skali najbardziej ogólnej człowiek dla swego istnienia 

musi przede wszystkim jeść, pić, ubierać się, mieszkać itp., 

by dopiero na tej bazie rozwijać inne formy swojej działal-

ności, to nie oznacza to bynajmniej, że dokładnie w każdym 

swoim działaniu człowiek kieruje się wpływem wyłącznie 

tych podstawowych, ekonomicznych względów. Marksowski 

materializm historyczny zakłada po prostu, iż podstawowym 

czynnikiem rozwoju historycznego jest bazowy wzrost sił wy-

twórczych, znaczący przyrost możliwości technologicznych 

tkwiących w systemie gospodarczym danego społeczeństwa, 

który warunkuje kształt pozostałych struktur działania oraz 

myślenia składających się na nadbudowę owego społeczeń-

stwa. Marksowskie determinowanie ekonomiczne ma za-

tem to do siebie, że jest nierozerwalnie związane z faktem 

tworzenia historii przez samych ludzi; tworzenia, jednakże, 

odbywającego się zawsze w granicach wyznaczonych obiek-

tywnym wpływem zjawisk ekonomicznych. 

Jak precyzuje w jednym ze swoich listów Fryderyk Engels:

„Rozwój polityczny, prawny, filozoficzny, religijny, lite-

racki, artystyczny itd. oparty jest na rozwoju ekonomicz-

nym. Ale wszystkie te czynniki oddziaływają wzajemnie 

Byt społeczny 

– kategoria poznawcza charakterystyczna dla 

Marksowskiego materializmu historycznego obejmują-

ca rozpowszechnione sposoby produkcji oraz dystrybucji 

dóbr materialnych wraz ze wszystkimi formami aktywności 

pozagospodarczej składającymi się na polityczno – praw-

ną nadbudowę społeczeństwa.

---

136 |

Michał Cichoracki |

na siebie i również na bazę ekonomiczną. Sprawa nie 

przedstawia się w ten sposób, że jedynie położenie eko-

nomiczne jest przyczyną, że ono stanowi jedyny czynnik 

aktywny, wszystko zaś inne jest wyłącznie biernym skut-

kiem. Natomiast zachodzi tu wzajemne oddziaływanie na 

podstawie konieczności ekonomicznej, która w ostatniej 

instancji decyduje. […]. Nie jest więc tak, jak sobie nie-

jeden ku większej wygodzie wyobraża, że położenie eko-

nomiczne działa automatycznie; przeciwnie, ludzie two-

rzą sami własną historię, ale dzieje się to w określonym 

środowisku warunkującym ich działalność, na podstawie 

istniejących już wcześniej stosunków faktycznych, spo-

śród których stosunki ekonomiczne […] decydują jednak 

w ostatniej instancji”. 

Na podstawie przytoczonego powyżej fragmentu może-

my zatem stwierdzić, iż wraz ze zmianą formy sił wytwór-

czych zmieniają się również stosunki ekonomiczne pojmowa-

ne jako sposób produkcji oraz redystrybucji wszelkich dóbr 

ekonomicznych, czyli wszelkie znane technologie produkcji, 

i transportu; zmieniająca się w ten sposób baza ekonomicz-

na społeczeństwa determinuje kształt jego nadbudowy, jego 

dzieje rozumiane jako rozwój polityczny, prawny, filozoficz-

ny etc., w tym kształt jego stosunków społecznych, struktu-

ry klasowej czy form świadomości społecznej. Nie oznacza 

to bynajmniej, iż czynnik ekonomiczny jest jedynym aktyw-

nym motorem zmian – zdaniem Karola Marksa i Frydery-

ka Engelsa położenie ekonomiczne jest podstawą wszelkich 

transformacji historycznych, lecz bezpośredni wpływ na tem-

po owych transformacji mogą mieć również czynniki składa-

jące się na nadbudowę społeczeństwa. Pamiętać należy jed-

nak, iż w ostatecznym rozrachunku to właśnie ekonomiczna 

dynamika rozwoju społeczeństwa decyduje o jego politycz-

nym, społecznym oraz prawnym status quo. Ów ekonomiczny 

determinizm nie oznacza – podkreślmy jeszcze raz – mecha-

nicznego, automatycznego uzależnienia wszystkich zjawisk 

społeczno-politycznych od kształtu oraz tempa rozwoju czyn-

ników ekonomicznych.

Zmiany oraz rewolucje społeczne są, zdaniem Marksa, 

konsekwencją rodzących się sprzeczności między materialny-

mi siłami wytwórczymi (relacje ludzi względem istniejących 

środków produkcji) a istniejącymi aktualnie stosunkami 

---

| 137

| Marksowski materializm historyczny

produkcji (relacje wzajemne ludzi) –Marks podkreśla fakt, 

iż wraz ze zmianą podłoża ekonomicznego, wraz z trans-

formacją istotnych elementów ekonomicznej bazy społe-

czeństwa odbywa się mniej lub bardziej intensywny proces 

zmian charakterystycznych dla nadbudowy tegoż społeczeń-

stwa. Oznacza to, iż dominujący w danej formacji ekono-

micznej sposób produkcji określa całkowicie jej charakter, 

a zmiana społeczna jest konsekwencją rewolucyjnej prze-

miany tych sposobów wynikającej z istotnych transformacji 

materialnych zasobów produkcyjnych będących w dyspozy-

cji ludzi. Jak pisze Marks: „Na określonym szczeblu swego 

rozwoju materialne siły wytwórcze społeczeństwa popadają 

w sprzeczność z istniejącymi stosunkami produkcji albo – co 

jest tylko prawnym tego wyrazem – ze stosunkami własno-

ści, w których łonie one się dotąd rozwijały. Z form rozwoju 

sił wytwórczych stosunki te zamieniają się w ich kajdany. 

Wówczas następuje epoka rewolucji socjalnej”.

Jak widać, Marksowska teoria społeczeństwa, w prze-

ciwieństwie do wcześniejszych koncepcji dialektycznych 

posiadających raczej charakter mocno idealistyczny, jest 

bardzo wyraźnie materialistyczna, jest materializmem hi-

storycznym właśnie, gdyż materię ekonomiczną traktuje ja-

ko czynnik sprawczy decydujący o ostatecznym kształcie 

społeczno-politycznego uniwersum człowieka. Teoretyczne 

rozpatrywanie wszelkich zmian społecznych, rewolucji ide-

ologicznych, przekształceń prawno-politycznych, przewro-

tów religijnych oraz sposób, w jaki ludzie uświadamiają so-

bie wyżej wymienione transformacje, musi zatem odróżniać 

się, zdaniem Marksa, od zmian w ekonomicznej materii spo-

łeczeństwa. Świadomość społeczna istnienia oraz kształtu 

owych transformacji jest bowiem pochodną sprzeczności eg-

zystujących w materialnym łonie społeczeństwa, jest konse-

kwencją sprzeczności życia materialnego definiowanych jako 

konflikt pomiędzy społecznymi siłami wytwórczymi a sto-

sunkami produkcji.

Podsumowując niniejsze rozważania, moglibyśmy za-

tem powiedzieć, że materializm historyczny jest koncepcją 

teoretyczną, która w rozwoju ekonomicznym społeczeń-

stwa upatrywałaby rozstrzygających, ostatecznych przy-

czyn wszelkich ważnych wydarzeń historycznych, w tymże 

rozwoju dopatrywałaby się niekwestionowanych przyczyn 

---

138 |

Michał Cichoracki |

takiego, a nie innego kształtu dziejów świata warunkowa-

nego zmianami sposobów produkcji oraz sukcesywnie na-

stępującymi po nich zmianami systemów społeczno-poli-

tycznych. Wypływa stąd ostateczny wniosek, iż – zdaniem 

Karola Marksa – historia społeczna ludzi jest niczym in-

nym, jak tylko historią ich indywidualnego rozwoju kształ-

towanego przez stosunki materialne, przez ekonomiczną 

bazę społeczeństwa, będące podstawą wszelkich pozosta-

łych stosunków między ludźmi.

Bibliografia

Berlin I., Karol Marks, przeł. W. Orliński, Książka i Wiedza, War-

szawa 1999.

Blackburn S., The Oxford Dictionary of Philosophy, Oxford Uni-

versity Press, Oxford 1994.

Engels F., List do H. Starkenburga, w: K. Marks, F. Engels, Listy 

wybrane, Książka i Wiedza, Warszawa 1951.

Kozyr-Kowalski S., Marks Karol, w: Encyklopedia socjologii, t. II, 

Oficyna Naukowa, Warszawa 1999.

Marks K., Osiemnasty brumaire’a Ludwika Bonaparte, w: K. Marks, 

F. Engels, Dzieła wybrane, t. I, Książka i Wiedza, Warszawa 

1949.

Marks K., Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, w: K. Marks, 

F. Engels, Dzieła wybrane, t. I, Książka i Wiedza, Warszawa 

1949.

Marks K., Engels F., O materializmie historycznym, Spółdzielnia 

Wydawnicza „Książka”, Warszawa 1948.

Nowak L., U podstaw teorii socjalizmu, t. I, Wyd. Nakom, Po-

znań 1991.

Russell B., A history of Western Philosophy, Simon and Schuster, 

New York 1945.

Topolski J., Materialistyczne pojmowanie dziejów, w: Filozofia 

a nauka. Zarys encyklopedyczny, Wrocław–Warszawa–Kra-

ków–Gdańsk–Łódź, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, PAN, 

Warszawa 1987.