Fesil indd

Yüklə 1,74 Mb.

Pdf görüntüsü

tarix	14.09.2018
ölçüsü	1,74 Mb.
	#68280

55

Fəsil 2.

insan inkişafının ölçülməsi

“Biz yalnız Allaha inanırıq, başqaları isə

statistik məlumatlar təqdim etməlidir.”

“Statistik tədqiqatın elementləri” kitabından, 2009

“Ölçülə bilən hər bir şey vacib deyil,

vacib olan hər bir şey ölçülə bilmir.”

Albert Eynşteyn (1879-1955)

“İdarəçilik üçün lazım olan ən vacib rəqəmlər

bilinmir və ya bilinməsi mümkün deyil, lakin uğurlu

idarəçilik yenə də onları nəzərə almalıdır.”

Vilyam Edvards Deminq (1900-1993), Yaponiyanın iqtisadi

tərəqqisində böyük rol oynamış nüfuzlu tədqiqatçı-alim

2.1

insan inkişafı indeksi və onun komponentləri

İnsan inkişafı insan potensialının reallaşması, insanların nə edə və kim

ola bilməsi, öz həyatlarında real seçimlərdən istifadə etməkdə azad olma-

sı haqqında ideyaları ön plana çəkən prosesdir. Lakin bu proses insan inkişafı

öhdəliklərinin qəbul edilməsi, strateji və qısamüddətli məqsədlərin və fəaliyyətin

müəyyənləşdirilməsi və tədbirlərin icrası və koordinasiyası ilə bitmir. İnsan in-

kişafında irəliləyişlərin əldə edilməsi üçün həlledici amil prosesin kəmiyyət

və keyfiyyət indikatorları ilə yaxından izlənməsi, monitorinq edilə bilməsidir.

İnsanların öz imkanlarından maksimum bəhrələnməsinə maneçilik törədən iq-

tisadi, siyasi, sosial bərabərsizliklərin ünvanlanmasında dövlətin məlumatlı və

çoxşaxəli fəaliyyətinə dəstək verilməsi baxımından, insan inkişafı səviyyəsinin

ölçülməsi metodologiyası həm monitorinq, həm də tətbiqi-analitik məqsədlər

üçün faydalı instrument sayılır.

Əvvəlki fəsildə qeyd olunduğu kimi, XX əsrin inkişaf nəzəriyyələrində

iqtisadi paradiqma uzun müddət üstünlük təşkil etmişdir. İqtisadi yanaşmanın

diqtəsi ilə ölkələrdəki inkişafın səviyyəsi çox zaman “monetar ekvivalentlərlə”

- adambaşına düşən gəlir, ümumdaxili məhsulun həcmi və artım tempi,

ticarət balansı və sair göstəricilərlə ölçülürdü. İnkişafın yalnız pul vahidlərilə

ölçülməsinə alternativ kimi 1970-ci illərdə Morris Devid Morrisin təklif etdi-

yi həyatın fiziki keyfiyyəti indeksi körpə ölümü səviyyəsi, böyüklər arasında

savadlılıq səviyyəsi və gözlənilən ömür uzunluğu göstəricilərinə əsaslanırdı.

1990-cı ildə nəşr olunmuş birinci İnsan İnkişafı Hesabatı həm daha zəngin in-

kişaf yanaşmasını ifadə edən konsepsiyanı, həm də konsepsiyanın yeni meto-

dologiyasını – insan inkişafı indeksinin hesablanması üsulunu təqdim etdi.

İnsan inkişafı indeksinin yeniliyi onun həm sosial, həm də iqtisadi inkişaf üçün

istinad çərçivəsi kimi istifadə edilə bilən məcmu statistik göstərici olması idi.

İnsan inkişafına dair ilk hesabatda ömür uzunluğu, təhsil səviyyəsi və gəlir

göstəricilərini kompleks insan inkişafı indeksində (İİİ) birləşdirərək inkişafın

ölçülməsi metodu təklif olundu. Başqa sözlə, İİİ insanlar üçün mühüm olan 3

parametr üzərində qurulmuşdur:

• sağlamlıq: uzun və sağlam həyat yaşamaq imkanı;

• Təhsil: təhsil almaq və bilikli olmaq imkanı; və

• Gəlir: layiqli həyat səviyyəsi imkanı.

Qeyd etmək lazımdır ki, həm İİİ-nin hesablanma metodu, həm də insan in-

kişafı ilə əlaqədar təklif olunan əlavə indekslər 1990-cı ildən etibarən müəyyən

təkamül yolu keçmişdir. Məsələn, 2010-cu ilədək insan inkişafı indeksi (1) ömür

uzunluğu göstəricisi, (2) yaşlı əhali arasında savadlılıq səviyyəsi (üçdə-iki çəki

ilə) və ümumi qeydiyyat əmsalından (üçdə-bir çəki ilə) ibarət olan təhsil indeksi

və (3) alıcılıq qabiliyyəti pariteti ilə adambaşına düşən ümumdaxili məhsulun na-

tural loqarifması ilə hesablanırdı. İnsan inkişafı hesabatının 2010-cu il nəşrində

isə bu metodologiya bir qədər dəyişdirildi. Bundan əlavə, insan inkişafı hesa-

batlarında İİİ ilə yanaşı bir sıra digər əmsallar və indekslər də təklif olunsa da,

onların istifadəsi birdəfəlik və ya qısamüddətli olmuşdur. Məsələn, 1995-ci ildən

etibarən tərtib edilən Gender-əsaslı İnkişaf İndeksi və Gender Səlahiyyətlənmə

Ölçüsü 2010-cu ildə Gender Bərabərsizliyi İndeksi ilə əvəz olunmuşdur. Aşağı-

dakı cədvəldə insan inkişafının müxtəlif mövzularını əhatə etmək üçün İİİ-dən

əlavə əmsalların tarixçəsi təsvir olunur:

2010-cu ildən etibarən insan inkişafı indeksinin hesablanmasının aşağıdakı

metodologiyası istifadə olunur.

Mürəkkəb-tərkibli əmsal kimi İİİ özü üç indeksdən ibarətdir:

1. Gözlənilən ömür uzunluğu indeksi (Life Expectancy Index, LEI) müəyyən

dərəcədə ölkədəki səhiyyə sisteminin və sosial müdafiənin vəziyyətini əks etdirir;

Sabina Alkire. Human Development: Definitions, Critiques, and Related Concepts. UNDP

HDRP 2010/01, səh. 14

Metodologiya haqqında ətraflı analitik məlumat bu yazıda verilmişdir: J. Klugman, F.

Rodriguez, and H. J. Choi. The HDI 2010: New Controversies, Old Critiques. HDRP 1. UNDP/

HDRO, New York, 2011.

2. Təhsil indeksi (Education Index, EI) ölkədəki təhsil sisteminin əksi kimi

təhsil almaq imkanlarını səciyyələndirir;

3. Ümumi milli gəlir indeksi (Gross National Income Index, GNII) və ya

həyat səviyyəsi indeksi adambaşına düşən ümumi milli gəlir (ÜMG) (milli val-

yutaların alıcılıq qabiliyyətinin paritetinin [AQP] ABŞ dolları ilə) əsasında ölkə

vətəndaşlarının gəlir səviyyəsini əks etdirir.

Gözlənilən ömür uzunluğu indeksi doğulanda gözlənilən ömür uzunlu-

ğu göstəricisinə - yeni doğulan körpənin yaşayacağı gözlənilən illərin sayına

əsaslanır.

İnsan inkişaf hesabatlarnda

verilmiş əlavə əmsallar

İnsan inkişaf hesabatlar nəşrləri

90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 00 01 02 03 04 05 07 09

Siyasi azadlq

x x x x x

İnsan hüquqlarnn təminat

x x x x x

Özünə-hörmət (ləyaqət)

x x x x x

Sağlam

fiziki

mühit

x x x

Fəaliyyət və ifadə azadlğ

İştirak

x x x

İnsan təhlükəsizliyi

x x

Siyasi, sosial və iqtisadi

azadlqlar

x x x x

Yaradc

olmaq

x x x x x

Məhsuldar olmaq

x

x

Azadlq

x x

Demokratiya

Ləyaqət və başqalarna hörməti x

Səlahiyyətlənmə

İctimai mənsubiyyət

hissi

x x x

Təhlükəsizlik

Dayanqlq

Siyasi və mülki iştirak

Mədəni azadlq

Sosial və siyasi iştirak

Mülki və

siyasi

hüquqlar

İNDEKSLƏR

GÖSTƏRİCİLƏR

PARAMETRLƏR

Sağlamlq

Həyat səviyyəsi

Təhsil

Adambaşna

düşən ümummilli

gəlir

Təhsilin orta

müddəti

Təhsilin

gözlənilən

müddəti

Ömür uzunluğu

indeksi

ÜMG indeksi

Təhsil indeksi

İNSAN İNKİŞAFI İNDEKSİ

Doğulanda

gözlənilən ömür

uzunluğu

Təhsil səviyyəsi indeksi iki göstərici ilə hesablanır:

1. Təhsil prosesinin orta müddətinin göstəricisi (Mean Years of Schooling,

MYS) yaşı 25 və daha çox olan şəxslərin həyat boyu aldıqları təhsilin müddətinin

illərlə orta sayını bildirir və yalnız formal təhsilə məhdudlaşmadan “ömür boyu

təhsil” imkanlarını əks etdirir;

2. Təhsil prosesinin gözlənilən müddətinin göstəricisi (Expected Years of

Schooling, EYS) məktəbə daxil olma yaşında olan uşağın gözləyə biləcəyi tədris

illərinin sayıdır.

Layiqli həyat səviyyəsinin göstəricisi adambaşına düşən ümumi milli gəlirdir.

Adambaşına düşən ÜMG iqtisadiyyatdakı bütün rezident istehsalçıların yaratdıq-

ları əlavə dəyərin, plyus məhsulun dəyərləndirilməsinə daxil edilməmiş əmtəə

vergilərinin (minus subsidiyalar), plyus xaricdən əsas gəlir mədaxilininin xalis

(netto) məbləğinin cəminin orta-illik əhali sayına nisbətidir. Əlavə dəyər sənayenin,

bütün məhsulların toplanması və birbaşa məsrəflərin çıxılmasından sonrakı xalis

məhsuludur. ABŞ dolları ekvivalentində alıcılıq qabiliyyəti pariteti (AQP) ilə ifadə

olunduqda, adambaşına düşən ÜMG AQP kursundan istifadə etməklə beynəlxalq

dollarlara çevrilir. Beynəlxalq dolların ÜDM üzərində alıcılıq qabiliyyəti ABŞ

dollarının Birləşmiş Ştatlardakı alıcıq qabiliyyətinə bərabərdir.

Göründüyü kimi, əvvəlki illərin metodologiyasından fərqli olaraq, təhsil

səviyyəsi və gəlir indekslərində yeni göstəricilər istifadə olunur. Bu, həmin

sahələrdəki vəziyyətin təhlil edilməsində istifadə edilən köhnə indikatorların

tənqidi ilə əlaqədardır. Məsələn, savadlılıq səviyyəsi göstəricisi yüksək olsa da,

ölkədəki funksional savadsızlığı və ya təhsil sisteminin keyfiyyətini əks etdir-

mirdi. Yaxud, gəlir səviyyəsi üçün istifadə edilən ümumdaxili məhsul göstəricisi

miqrant işçilərin öz ailələrinə göndərdikləri pul transfertlərini nəzərə almırdı.

2010-cu ilin İİİ metodologiyası uzunmüddətli konseptual müzakirələrin və

tənqidi debatların nəticəsidir.

2010-cu ildə təklif olunmuş digər bir metodoloji fərq sadalanan üç indek-

sin insan inkişafı indeksində cəmləşdirilməsi metodunun yenilənməsidir. 1990-

cı ildən istifadə olunan İİİ hesablanması parametrlərin indekslərinin riyazi orta

dəyərinə əsaslanırdı. Aqreqasiyanın bu metodunun başlıca çatışmazlığı insan in-

kişafının ölçülərinin bir-birini kompensasiya etməsi idi. Məsələn, bir sahədə olan

aşağı göstəricilər digər iki sahənin yüksək göstəriciləri ilə kompensasiya olunurdu

və nəticədə təhsil və səhiyyədə olan geriləmələr ümumi insan inkişafı indeksində

zəif əks olunurdu. 2010-cu ildən etibarən isə aqreqasiyanın multiplikativ metodu

həndəsi orta dəyərin çıxarılması ilə hər üç parametrdəki dəyişmələri daha aydın

əks etdirir. Məsələn, gözlənilən ömür uzunluğu göstəricisində 1% azalma ümumən

insan inkişafı indeksinə təhsildəki 1% azalma qədər bərabər təsir göstərir. Nəticədə

isə ümumi İİİ hər parametrin hər hansı dəyişmələrinə həssas olur və iqtisadi artım

İİİ dəyərinin artmasına əvvəlki kimi güclü təsir göstərmir. Qrafik şəkildə riyazi

hesablamadakı bu metodoloji dəyişiklik aşağıdakı kimidir:

İİİ hər bir göstərici üçün “məqsəd oriyentirləri” (“goalposts”) adı ilə

minimum və maksimum dəyərlər təyin edir və sonra riyazi hesablamanın 0

və 1 arasında dəyərlə ifadə olunan nəticəsinə əsasən ölkələrin həmin məqsəd

oriyentirlərinə görə mövqeyini göstərir. Ölkələr İİİ dəyərinin 1-dən 0-dək azal-

masına əsasən sıralanır və şərti olaraq 4 qrupa - “Çox yüksək insan inkişafı”,

“Yüksək insan inkişafı”, “Orta insan inkişafı” və “Aşağı insan inkişafı” kate-

qoriyalarına bölünürlər. Əvvəlki illərdə qruplar arasında müəyyən İİİ həddi var

idi, məsələn, 2009-cu ilin İnsan İnkişafı Hesabatında ən yüksək insan inkişafı

qrupuna daxil olmaq üçün ölkənin İİİ əmsalı 0.900 və daha yüksək olmalı idi

(hərçənd daha əvvəlki illərdə ölkələr 3 qrupa – insan inkişafı indeksinin 1.000-

0.800, 0.799-0.500 və 0.499-0.000 əmsallarına müvafiq olaraq yüksək, orta və

aşağı insan inkişafı kateqoriyalarına bölünürdü). Heç nə ilə əsaslandırılmayan

bu İİİ həddləri beynəlxalq müzakirələr nəticəsində aradan götürüldü və 2010-cu

ildən etibarən ölkələr sadəcə say hesabı ilə 4 bərabər qrupa bölünürlər.

İİİ metodologiyasında olan yenilənmələri aşağıdakı cədvəldəki kimi yekun-

laşdırmaq olar:

ÜMG

Tehsil

Saglamliq

ÜDM

Tehsil

Saglamliq

İİİ

⇒

=

Parametrlər

1990-2009-cu illərin İİİ metodologiyas

2010-ci ildən etibarən yeni İİİ metodologiyas

Göstəricilər

Diapazon (“məqsəd

oriyentirləri”)

Göstəricilər

Diapazon (“məqsəd

oriyentirləri”)

Minimum Maksimum

Minimum

Maksimum

(müşahidə

edilmiş)

Sağlamlq

Doğulanda

gözlənilən ömür

uzunluğu (il)

Doğulanda

gözlənilən ömür

uzunluğu (il)

83.2 (2010)

83.4 (2011)

Bilik/Təhsil

Yaşllar arasnda

savadllq (%)

100

Gözlənilən

təhsil müddəti

(il)

0

20.6 (2010)

18.0 (2011)

Ümumi qeydiyyat

əmsal (%)

100

Orta təhsil

müddəti (il)

13.2 (2010)

13.1 (2011)

Həyat

səviyyəsi

Adambaşna

ÜDM (PPP AB$)

100

40,000

Adambaşna

ÜMG (PPP

AB$)

163 (2010)

100 (2011)

108,211 (2010)

107,721 (2011)

Aqreqasiya

Riyazi orta

Həndəsi orta

Ölkələrin

sralanmas

• 1-dən 0-dək azalan sra ilə

• Ölkələr müəyyən İİİ həddinə əsasən

qruplaşdrlr

• 1-dən 0-dək azalan sra ilə

• Ölkələr say hesab ilə 4 bərabər qrupa

bölünür

İnsan inkişafı indeksinə müsbət təsir göstərən “uğur parametrlərinə” sağ-

lam iqtisadi artım, gəlirlərin və iqtisadi faydaların ədalətli paylanması, məşğulluq

imkanlarının artması, ictimai iştirakın və səlahiyyətlənmənin genişlənməsi,

düzgün idarəçiliyin təşviqi, mədəni özünəməxsusluğun və mədəni sərvətin

zənginləşməsi, gələcək nəsillərin mənafeyinin nəzərə alınması, aydın ifadə olun-

muş sosial müavinətlər sistemi, qızlar/qadınlar üçün imkanların yaxşılaşdırılma-

sı daxildir. İndeksə mənfi təsir göstərən amillərə isə hərbi münaqişələr, QİÇS

xəstəliyinin yayılması, cəmiyyətdə varlı-yoxsul təbəqələşməsinin kəskinləşməsi,

qadınlara qarşı zorakılığın və ayrı-seçkiliyin olması və iqtisadi böhran və

tənəzzül prosesləri aiddir.

Qeyd etmək lazımdır ki, qısamüddətli perspektivdə insan inkişafındakı

dəyişiklikləri izləmək üçün İİİ-dən istifadə etmək bir qədər çətindir, çünki onun

iki komponenti – gözlənilən ömür uzunluğu və təhsil prosesinin orta müddəti za-

man ərzində çox yavaş dəyişir. Ona görə də ölkədəki insan inkişafı vəziyyətinin

monitorinqi üçün yalnız standart insan inkişafı indeksinə yox, qısamüddətli

dəyişikliklərə həssas olan digər göstəricilərin (məs., məşğulluq səviyyəsi,

səhiyyə xidmətlərinə çıxışı olan əhalinin payı, tövsiyə olunmuş kalori qəbulu

səviyyəsi ilə müqayisədə real gündəlik kalori qəbulu və sair) də ehtiva olunduğu

milli insan inkişafı indekslərinə istinad etmək lazımdır. Buna görə də, milli və

yerli səviyyələrdə insan inkişafının izlənməsində insan inkişafı indeksinin bir

analitik instrument kimi faydalılığını və tətbiqiliyini artırmaq üçün ölkələr öz

inkişaf səviyyələrinə, prioritetlərinə və problemlərinə uyğun olan parametrlər və

göstəricilər seçməlidirlər.

2.1.1

İnsan inkişafı indeksinin hesablanma metodu

İnsan inkişafı indeksi (İİİ) insan inkişafının məcmu ölçüsüdür. İİİ hər hansı

ölkədəki insan inkişafının üç əsas parametrində – uzun və sağlam həyat, biliklərin

əldə edilməsi və layiqli həyat səviyyəsi sahələrində olan nailiyyətlərə qiymət

verir. İİİ hər parametrdəki nailiyyətləri ölçən standartlaşdırılmış indekslərin

həndəsi üsulla çıxarılan orta dəyəridir.

İİİ hesablanması iki mərhələdə aparılır:

Birinci mərhələ. Parametr indekslərinin hesablanması

İndikatorları 0 və 1 arasında yerləşən indekslərə çevirmək üçün minimum və

maksimum dəyərlər (“məqsəd oriyentirləri”) təyin edilir. Maksimumlar 1980-

2011-ci illər zaman silsiləsində müşahidə olunmuş ən yüksək dəyərlər, mini-

mumlar isə cəmiyyətin mövcudluğu üçün mümkün olan ən kiçik dəyərlərdir.

Minimum dəyərlər gözlənilən ömür uzunluğu üçün 20 il, təhsil göstəricilərinin

hər ikisi üçün 0 il, adambaşına düşən ÜMG isə 100 ABŞ dolları kimi götürülür.

Minimum və maksimum dəyərlər müəyyən edildikdən sonra sub-indekslər

aşağıdakı qaydada hesablanır:

Təhsil parametrində (1) formulu hər iki sub-komponentə (təhsil

göstəricilərinə) tətbiq edilərək hesablandıqdan sonra yaranan indekslərin həndəsi

üsulla orta dəyəri müəyyən olunur və nəhayət (1) formulu indekslərin həndəsi

orta dəyərinə tətbiq edilir (bu zaman minimum dəyər kimi 0, zaman silsiləsinin

təhsil üzrə ən yüksək həndəsi orta dəyəri isə maksimum kimi götürülür). Bu,

(1) formulunun hər iki sub-komponentin həndəsi orta dəyərinə birbaşa tətbiqinə

bərabərdir.

Hər sub-indeks müvafiq parametrdəki insan bacarıqlarının dolayı göstəricisi

olduğundan gəlirlərin bacarıqlara çevrilməsi funksiyası çökük əyrili olacaqdır.

Artan ÜMG ilə gəlirin əhəmiyyətinin azalmasını əks etdirmək üçün gəlir sub-

indeksi həqiqi minimum və maksimum dəyərlərin natural loqarifması ilə hesab-

lanır.

İkinci mərhələ. İİİ hesablanması üçün sub-indekslərin aqreqasiyası.

İİİ üç parametrin sub-indeksinin həndəsi orta dəyəridir:

2011-ci il İİİ üçün “məqsəd oriyentirləri”

Parametrlər

Minimum

Maksimum

(müşahidə edilmiş)

Gözlənilən ömür uzunluğu

83.4

(Yaponiya, 2011)

Təhsilin orta müddəti

13.1

(Çex Respublikas, 2005)

Təhsilin gözlənilən müddəti

18.0

(maksimum, 2011)

Məcmu təhsil indeksi

0.978

(Yeni Zelandiya, 2010)

Həyat səviyyəsi

100

(2011)

107,721

(Qətər, 2011)

ə

ə ə

ə ə

ə ə

ə ə

(1)

��

�ə��

��

� �

�ə��

��

� �

��

və ya �� √��

�

Ətraflı bax: S. Anand and A. Sen. The Income Component of the Human Development Index.

Journal of Human Development and Capabilities, No. 1 (1), 2000.

62

2.1.2

İnsan inkişafı indeksi üçün məlumat mənbələri

İnsan inkişafı indeksinin hesablanmasında istifadə edilən göstəricilərin

mənbələri aşağıdakılardır:

• Gözlənilən ömür uzunluğu: BMT-nin İqtisadi və Sosial Məsələlər üzrə

Departamenti (UNDESA)

• Təhsilin orta müddəti: YUNESKO-nun təhsil nailiyyətləri üzrə infor-

masiya bazasına (http://stats.uis.unesco.org/unesco) əsasən BMT İnkişad Proq-

ramının İnsan İnkişafı Hesabatları Ofisinin məlumatları (http://hdr.undp.org/en/

statistics/)

Qeyd olunmalıdır ki, 2011-ci ilin İnsan İnkişafı Hesabatında İİİ-nin hesablanmasında

yol verilmiş səhvə görə Azərbaycan 91-ci yerdə göstərilmişdi. Azərbaycan Hökumətinin

müdaxiləsi ilə sonradan bu səhvin düzəldilməsi nəticəsində Azərbaycan 76-cı yerə

yüksəlmişdir. Buradakı hesablamalar həmin dəqiqləşdirilmiş məlumatlara əsasən aparılır.

Bax: http://hdrstats.undp.org/en/countries/profiles/AZE.html

Nümunə: Azərbaycann insan inkişaf indeksinin hesablanmas

(2011-ci ilin İnsan İnkişaf Hesabatna əsasən)

Məlumatlar:

• Gözlənilən ömür uzunluğu: 70,7 il

• Təhsilin gözlənilən müddəti (uşaqlar üçün): 11,8 il

• Təhsilin orta müddəti (böyüklər üçün): 11,2 il

• Adambaşna ÜMG, PPP ilə (2005-ci il sabit beynəlxalq dollarnda): 8,666

Hesablama:

• Gözlənilən ömür uzunluğu indeksi, LEI:

��

� ��

• Təhsil indeksinin hesablanmas:

Təhsilin gözlənilən müddəti, EYS:

��

� ��

Təhsilin orta müddəti, MYS:

��

� ��

Təhsil indeksinin aqreqasiyas, EI:

��

√��

��

� ��

• Gəlir indeksi, GNII:

��

� ��

İnsan inkişaf indeksi, HDI:

�� √��

�

� ��

• Təhsilin gözlənilən müddəti: YUNESKO-nun Statistika İnstitutu

• Adambaşına ÜMG: Dünya Bankı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, BMT

Statistika Şöbəsi (UNSD) və UNDESA.

Bu mənbələrdən və yoxlanmış məlumatlardan istifadə etməklə insan inkişa-

fı indeksinin hesablanması öhdəliyi BMTİP İnsan İnkişafı Hesabatları Ofisinin

(UNDP/HDRO) üzərinə düşür.

2.1.3

İnsan inkişafı indeksinin tənqidi

İstər əvvəlki illərdə, istərsə də metodologiyanın yenilənməsindən sonra İİİ

ətrafında gedən müzakirələrdə insan inkişafı konsepsiyasının təhlili ilə yanaşı,

insan inkişafı səviyyəsinin hesablanması və kəmiyyət halına salınması metodla-

rının tənqidi də verilmişdir.

İlk növbədə, insan inkişafı indeksinin konseptual çatışmazlıqları az deyil.

Belə ki, sadəcə 3 parametrə söykənməklə əslində “natamam mənzərə” yaradan

bu indeks insan inkişafının bütün aspektlərini əhatə etmir. İndeksdə öz əksini

tapmayan mövzulara nümunə olaraq aşağıdakılar daxildir:

• Mənəvi-emosional rifah: sui-qəsdlərin tezliyi, cinayətkarlığın səviyyəsi,

dustaqların sayı, spirtli içkilərdən və uyuşdurucu maddələrdən istifadənin

səviyyəsi;

• Sosial münasibətlər: ailə institutuna, qonşuluq və icma münasibətlərinə,

fərdi müstəqilliyə verilən dəyər, böyüklərə münasibət, tolerantlıq mədəniyyəti,

boşanmaların tezliyi və səbəbləri, sosial kapital və insanların bir-birinə inamı;

• Siyasi azadlıqlar: məhkəmələrin müstəqilliyi, dövlət qulluğunun nüfuzu,

hüquq-mühafizə sisteminə olan etimad, siyasi və mülki hüquqların təminatı;

• Siyasi stabillik: hərbi əməliyyatlar, siyasi və hərbi münaqişələr, qaçqın

və məcburi köçkünlərin axını;

• Bərabərlik: Gini əmsalı, üfüqi bərabərsizlik, şəhər/kənd yerlərinin

bərabərsizliyi, sağlamlıq bərabərsizliyi;

• Əmək şəraiti: işsizlik, iş yerlərinin şəraiti, əməyin təhlükəsizliyin

təminatı, qeyri-formal sektorun payı, minimal əmək haqqı siyasəti, işçilərin

məcburi sığortası, təqaüd sistemi;

• İqtisadi sabitlik: ÜDM dövriyyəsi, inflyasiya, portfel sərmayələr, xarici

ticarət balansı;

• Mədəni inkişaf: kino və teatr sənətinin səviyyəsi, kinoya və teatra tama-

şaçı axını, aktyor, rejissor, opera müğənnisi, dirijor, musiqiçi, bəstəkar və digər

mədəni peşələrin nüfuzu (prestiji) və dəstəklənməsi, muzey infrastrukturu, kitab

evləri, kinoteatr şəbəkəsi, xalq/folklor festivalları;

• Ekologiya və təbii sərvətlər: ətraf mühitin dayanıqlığı, təbii sərvətlərin

qorunması.

İnsan inkişafı indeksi, yuxarıda qeyd edildiyi kimi, qısamüddətli monitorinq

məqsədləri üçün yaramır və nəticədə dövlət qərarlarının hazırlanması, icrası və

koordinasiyası üçün birbaşa faydalılığını itirir. Ona görə də BMT-nin insan in-

kişafı üzrə qlobal hesabatlarında verilən standart insan inkişafı indeksi ilə yana-

şı ölkə səviyyəsində hazırlanmış milli və zonal insan inkişafı əmsallarından da

istifadə edilməsi tövsiyə olunur.

İnsan inkişafının digər tənqidi onun hesablanma metodologiyasına aiddir:

• İldən ilə müqayisələrin mümkün olmaması: indikatorların yenilənməsi və

metodoloji dəyişikliklər 1990-cı ildən indiyədək olan insan inkişafı indekslərinin

müqayisəsini və zaman ərzində dinamikasını mümkünsüz edir və bunun üçün

tələb olunan yeni kalkulyasiyalar əlavə vaxt və əmək itkisidir;

• Gəlir bərabərsizliklərinə qarşı qeyri-həssaslıq: bunun üçün müxtəlif

qruplara (məsələn, gender, gəlir qrupu, coğrafi region, etnik qrup və sair) görə

dizaqreqasiya tələb olunur;

• Riyazi formullarda və “məqsəd oriyentirləri” diapazonunda edilən

dəyişikliklər: 1992-ci ildə ömür uzunluğu indeksində maksimum dəyər 80-dən

85-dək yüksəldildi, 1994-cü ildə təhsil indeksində ümumi qeydiyyat əmsalı təhsil

illərinin orta sayını əvəz etdi, 1999-cu ildə gəlir (həyat səviyyəsi) indeksində At-

kinson formulu bütün ədədlərin natural loqarifmasına dəyişildi, 2010-cu ildə isə

demək olar ki, bütün metodologiya kökündən yeniləndi.

Bundan əlavə, digər humanitar sahələrdə olduğu kimi, heç bir statistik me-

tod konsepsiyanın əhəmiyyət verdiyi ictimai təzahürləri layiqincə əhatə edə bil-

mir. İİİ metodologiyasının çatışmazlıqları konseptual mövzuların düzgün əks

olunmamasından əlavə aşağıdakı sırf statistik problemlərlə də bağlıdır:

1. Statistik məlumatların keyfiyyəti və etibarlılığı: AQP dəyərinin

dəyişkənliyi, statistik məlumatların toplanması tezliyi (bəzi statistik mənbələr

rüblük, illik və ya daha uzun müddətli tezliklə yenilənir, bəziləri isə birdəfəlik

xarakter daşıyır), eyni terminlərin müxtəlif anlamı və s.;

2. Beynəlxalq və yerli məlumat bazalarından istifadə: müxtəlif mənbələrdən

olan eyni indikatorların məlumatları arasındakı fərqlər;

3. Dizaqreqasiya çətinlikləri: milli və regional səviyyələrdə orta

göstəricilərin mənasızlığı, rayon-səviyyəli inzibati ərazilər üzrə məlumatların

olmaması və ya mövcud yerli məlumatların keyfiyyət və etibarlılıq problemləri;

4. Statistik metodların konseptual prioritetlərə deyil, statistik imkanla-

ra tabe olması: yalnız mövcud mənbələrdən və indikatorlardan istifadə etmək

məcburiyyətinə görə indekslərin tərkibinin müəyyən edilməsində həqiqətən va-

cib problemlərin işıqlandırıla bilməməsi;

5. İstifadə edilən metodologiyaların qeyri-ardıcıllığına və metodlarda

edilən dəyişikliklərə görə əvvəlki illərin nəticələrin müqayisə oluna bilməməsi

və zaman ərzində dinamikanın izlənilməsinin pozulması;

6. “Siyasi statistika”: çox zaman statistik məlumatlardan strateji istiqamətlər

üçün deyil, siyasi məqsədlər üçün istifadə olunması.

Beləliklə, insan inkişafı indeksi konseptual mövzuları (insan hüquqları, so-

sial təminat, ətraf mühit və s.) kifayət qədər əhatə etməməsinə və metodoloji

problemlərə görə tənqid olunur. Lakin yadda saxlamaq lazımdır ki, iii əsla in-

san inkişafını tam əhatə edən ölçü vasitəsi deyil. Sadəcə istiqamətləndirmə

göstəricisi olan bu indeksə insan inkişafının digər aspektlərinin əlavə edilməsi

ən azı üç səbəbdən mümkün deyil:

1) Beynəlxalq müqayisələr üçün kifayət edəcək etibarlı, ardıcıl surətdə

yenilənən, keyfiyyətli informasiya və mənbələr çox azdır və ya ümumiyyətlə

yoxdur;

2) Çoxsaylı parametrləri ehtiva etməklə həddindən artıq mürəkkəbləşən

statistik metod daha çox çətinliklərlə üzləşə bilər; və

3) İnsan inkişafı daha çox həyatın keyfiyyəti məsələsi olduğundan onu

kəmiyyət göstəricilərinə məhdudlaşdırmaq lazım deyil.

Bütün cəmiyyəti əhatə edən insan inkişafı çoxşaxəli bir proses kimi onsuz

da yalnız bir indekslə ölçülə bilməz, bunun üçün əlavə indekslərdən və yardım-

çı göstəricilərdən istifadə edilməlidir. Lakin bu zaman insan inkişafını statistik

problemə çevirmək əvəzinə onun təklif etdiyi analitik, strateji yanaşmalarından

və prinsiplərindən bəhrələnmək daha məqsədəuyğun olardı.

2.2

insan inkişafına dair əlavə indekslər

Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, indiyədək insan inkişafı hesabatlarında in-

san inkişafı indeksi ilə yanaşı başqa tematik əmsallar da təklif edilmişdir. Bu

müvəqqəti və birdəfəlik xarakter daşıyan indekslər yenilikçi və eksperimental

metodologiyalar kimi bəzi regional və milli insan inkişafı hesabatlarında nəzərə

alınmış və tətbiq olunmuşdu. 2010-cu ildən etibarən BMT-nin insan inkişafı üzrə

qlobal hesabatlarında İİİ-dən başqa 3 indeks – bərabərsizliyə uyğunlaşdırılmış

insan inkişafı indeksi, gender bərabərsizliyi indeksi və çoxfaktorlu yoxsulluq

indeksi tərtib olunmaqdadır.

Göstəricilər

İnsan inkişafnn komponentləri

Sağlamlq

Təhsil

Maddi şərait

Siyasi azadlqlar

Sosial yekdillik

Məhrumiyyət

Çoxfaktorlu yoxsulluq indeksi

Aqreqasiya

səviyyəsi

İnsan inkişaf indeksi

Hüquq və imkanlarn genişlənməsi

göstəriciləri

Həssaslq

Ekoloji dayanqlq, insan təhlükəsizliyi, maddi rifah, layiqli əmək göstəriciləri

Bərabərsizlik

Bərabərsizliyə uyğunlaşdrlmş insan inkişaf

indeksi

Gender bərabərsizliyi indeksi

66

2.2.1

Bərabərsizliyə uyğunlaşdırılmış insan inkişafı indeksi

Bərabərsizliyə uyğunlaşdırılmış insan inkişafı indeksi (Bİİİ) keyfiyyətli

tibbi xidmətlərdən istifadə olunmasında, keyfiyyətli təhsil alınmasında və la-

yiqli gəlir səviyyəsində olan bərabərsizlikləri nəzərə almaqla orta insan inkişafı

səviyyəsinin göstəricisidir. Yeni indeks kimi Bİİİ hər parametrin orta dəyərini

onun bərabərsizlik səviyyəsinə uyğun olaraq azaltmaqla İİİ parametrlərindəki

bərabərsizlikləri ölçür. Əgər cəmiyyətdə mütləq bərabərlik mövcuddursa, İİİ

və Bİİİ bir-birinə bərabər olacaqdır, yaxud əksinə, cəmiyyətdə bərabərsizlik

dərinləşdikcə, İİİ və Bİİİ bir-birindən fərqlənəcəkdir. Bu baxımdan, Bİİİ

bərabərsizliklərin nəzərə alınması ilə ölkədəki insan inkişafının həqiqi vəziyyətini

əks etdirir, İİİ isə bərabərlik şəraitində əldə edilməsi mümkün olan potensial in-

san inkişafı səviyyəsinin göstəricisi kimi qəbul edilə bilər. İİİ və Bİİİ arasındakı

fərq bərabərsizliyə görə potensial insan inkişafındakı “itkini” göstərir və faizlə

ifadə olunur.

Atkinsonun bərabərsizlik ölçüləri toplusuna istinadən Foster, Lopez-Kal-

va və Şekelinin təklif etdiyi

paylanmaya həssas mürəkkəb indekslər sinfinə

əsaslanan Bİİİ hər parametr üçün ayrıca olaraq hesablanmış həndəsi orta

dəyərlərin həndəsi orta dəyəri kimi ifadə olunur.

İNDEKSLƏR

GÖSTƏRİCİLƏR

PARAMETRLƏR

Uzun və sağlam

həyat

Layiqli həyat

səviyyəsi

Təhsil və biliklərin əldə olunmas

Adambaşna düşən

ümummilli gəlir

Təhsilin orta

müddəti

Təhsilin

gözlənilən

müddəti

Ömür uzunluğu

indeksi

ÜMG indeksi

Təhsil indeksi

BƏRABƏRSİZLİYƏ UYĞUNLAŞDIRILMIŞ İNSAN İNKİŞAFI İNDEKSİ

Doğulanda

gözlənilən ömür

uzunluğu

BƏRABƏRSİZLİYƏ

UYĞUNLAŞDIRILMIŞ

İNDEKSLƏR

Bərabərsizliyə

uyğunlaşdrlmş

ömür uzunluğu

indeksi

Bərabərsizliyə

uyğunlaşdrlmş

ÜMG indeksi

Bərabərsizliyə uyğunlaşdrlmş

təhsil indeksi

J. Foster, L. López-Calva, and M. Szekely. Measuring the Distribution of Human

Development: Methodology and an Application to Mexico. Journal of Human Development

and Capabilities. 6 (1), 2005

Əlavə məlumat üçün bax: S. Alkire and J. Foster. Designing the Inequality-Adjusted Human

Development Index (IHDI). HDRP 28. UNDP–HDRO, New York, 2010.

67

2.2.2

Gender bərabərsizliyi indeksi

Gender bərabərliyi prinsipi beynəlxalq və milli səviyyələrdə genişləndikcə

və həyatın ən müxtəlif sahələrinə tətbiq edildikcə məlum olur ki, mövcud statisti-

kada gender məlumatlarının keyfiyyəti cəmiyyətdə olan gender bərabər(siz)liyi-

nin səviyyəsini tam izləməyə imkan vermir. İqtisadi artım tempinin sürətlənməsi

və ya ümumdaxili məhsulun artması heç də avtomatik olaraq ölkədəki gender

vəziyyətinin yaxşılaşmasına səbəb olmur. İnsan inkişafının digər sahələrində ol-

duğu kimi, gender sahəsində də olan keyfiyyət dəyişikliklərinin izlənməsi üçün

müəyyən statistik metodların və kəmiyyət indekslərinin işlənib hazırlanması bir

zərurətə çevrilir.

İnsan inkişafı proseslərində gender aspektinin qiymətləndirilməsi üçün

1995-ci ildən gender-əsaslı inkişaf indeksi və gender səlahiyyətlənmə ölçüsü

istifadə olunurdu. Həmin metodların bəzi məhdudiyyətləri, eləcə də 2010-cu

ildə yeni metodoloji yanaşmaların və alternativ göstəricilərin irəli sürülməsi ilə

əlaqədar olaraq gender balansının yeni ölçüsü kimi gender bərabərsizliyi indeksi

təklif olunmuşdur.

Gender bərabərsizliyi indeksi (GBİ) üç parametrdə - reproduktiv sağlamlıq,

səlahiyyətlənmə və əmək bazarında gender-əsaslı bərabərsizliyi əks etdirir və

bu parametrlərdə qadın və kişilərin nailiyyətləri arasında olan uyğunsuzluqlara

görə potensial insan inkişafındakı itkini göstərir. İndeksin dəyəri 0 (qadın və

kişilərin mövqelərində bərabərlik mövcuddur) və 1 (cinslərdən biri ölçülən bü-

tün parametrlərdə mümkün olan ən pis vəziyyətdədir) arasında dəyişir.

GBİ Vanderbilt Universitetinin professoru Suman Setin təklif etdiyi

asso-

siasiyaya həssas bərabərsizlik ölçüsündən istifadə etməklə hesablanır. İndeks

müxtəlif tərkibli ümumi orta dəyərlərin ümumi orta dəyərinin çıxarılmasına

əsaslanır – birinci aqreqasiya bütün parametrlərin həndəsi ortasının çıxarılması

ilə aparılır; qadın və kişilər üçün ayrıca hesablanmış bu orta dəyərlər sonra bütün

cinslər üçün ümumi orta dəyərin çıxarılması ilə aqreqasiya olunur.

GBİ haqqında əlavə məlumat “İnsan inkişafı və gender bərabərliyi” fəslində

(Fəsil 9) verilmişdir.

2.2.3

Çoxfaktorlu yoxsulluq indeksi

Hal-hazırda dünya praktikasında yoxsulluğun ümumi qəbul edilmiş tərifi

yoxdur. Yoxsulluğun ənənəvi indikatorları xüsusən Dünya Bankının diqtəsi ilə

uzun müddət gəlir səviyyəsi və istehlak təxminləri kimi meyarlarla müəyyən

edilmişdir. Yoxsulluq eyni zamanda qeyri-monetar (kalori qəbulu, ictimai

S. Seth. Inequality, Interactions, and Human Development. Journal of Human Development

and Capabilities 10 (3), 2009.

xidmətlərdən istifadə imkanı, subyektiv-psixoloji və sair) meyarların tətbiq

edilməsi ilə müxtəlif anlamlarda da ifadə olunur. Deməli, yoxsulluğun miqyası,

xroniki cəhətləri və kəskinliyi, eləcə də onun monitorinqi və ölçülməsi hansı

tərif və metodların istifadə olunmasından asılıdır.

İnsan inkişafı konsepsiyasında yoxsulluq çoxölçülü təzahür kimi qəbul edi-

lir və onun mahiyyəti sırf gəlir və ya istehlak anlayışları ilə məhdudlaşdırılmır.

Əgər insan inkişafı insanın layiqli, sağlam və yaradıcı həyat yaşamaq imkanları-

nın genişləndirilməsindən ibarətdirsə, onda yoxsulluq belə imkanların olmaması

və ya məhdudluğu deməkdir. İnsan inkişafı konsepsiyası çərçivəsində yoxsul-

luğun ölçülməsi üçün istifadə olunan məcmu göstərici çoxfaktorlu yoxsulluq

indeksidir.

Çoxfaktorlu yoxsulluq indeksi (ÇYİ) təhsil, sağlamlıq və həyat şəraiti

sahələrində fərdi insan səviyyəsində 10 göstərici üzrə çoxsaylı məhrumiyyətləri

müəyyən edir.

İndeks ev təsərrüfatları sorğularından əldə edilən mikro-məlumatlardan

istifadə edir və onun tərtibi üçüm lazım olan bütün göstəricilər eyni sorğudan

gəlməlidir. ÇYİ metodologiyası Oksford Yoxsulluq və İnsan İnkişafı Təşəbbüsü

təşkilatının Beynəlxalq İnkişaf Departamentində tərtib edilmişdir.

Çoxşaxəli bir proses kimi insan inkişafının vahid indekslə ölçülməsi qeyri-

mümkün olduğu kimi, çoxölçülü təzahür kimi təsvir edilən yoxsulluğun da an-

caq ÇYİ ilə ölçülməsi düzgün deyil. ÇYİ-nə daxil olmayan parametrlər arasında

məşğulluq, zorakılıqdan müdafiə, səlahiyyətlənmə, siyasi azadlıqlar və sosial

münasibətlər (sosial kapital, inkluziv mühit, sosial yekdillik, ləyaqət və s) var-

dır. Bununla belə, ÇYİ-nin üstünlüyü onun yoxsulluğu sadəcə gəlir və istehlak

məfhumları ilə deyil, sosial şərtlərlə də dəyərləndirmək cəhdindədir.

Metodologiya haqqında ətraflı analitik məlumat üçün bax: S. Alkire and M. Santos. Acute

Multidimensional Poverty: A New Index for Developing Countries. HDRP 11. UNDP–HDRO,

New York, 2010.

Sosial-iqtisadi fenomen kimi yoxsulluq haqqında, eləcə də ÇYİ barəsində

əlavə məlumat “Layiqli həyat səviyyəsi” fəslində (Fəsil 3) verilmişdir.

2. 3

Yekun

İnsan inkişafı indeksi ölkənin inkişafını dəyərləndirmək üçün yalnız iqti-

sadi artımın deyil, əhalinin və onların imkanlarının da başlıca meyar olduğu-

nu vurğulamaq məqsədilə təsis edilmişdir. Adambaşına düşən ümummilli gəlir

səviyyəsinə görə bir-birinə yaxın olan iki ölkənin nail olduğu müxtəlif insan in-

kişafı səviyyələrini araşdırmaqla, insan inkişafı indeksi milli siyasət seçimlərini

müəyyən etmək üçün istifadə oluna bilər. Məsələn, Baham adalarında və Yeni

Zelandiyada adambaşına düşən gəlir səviyyələri eynidir, lakin orta ömür uzunlu-

ğu və təhsil prosesinin gözlənilən müddəti bu iki ölkədə bir-birindən əhəmiyyətli

dərəcədə fərqlənir. İqtisadi artım ilə insan inkişafı nəticələri arasındakı uyğun-

suzluqların araşdırılması milli inkişaf prioritetlərinə və perspektivlərinə dair

müzakirələrə bilavasitə təkan verə bilər.

Statistik-metodoloji çərçivə kimi insan inkişafı indeksinin müəyyən

məhdudiyyətləri ola bilər. İİİ-nə görə dövlətlərin sıralanmasının məqsədi ölkələri

bir-birilə müqayisə etmək deyil, hər bir ölkəni öz daxili inkişafının təbiətinə

diqqət yetirməyə sövq etməkdir. Hər bir dövlət fərqli coğrafi-tarixi və geosi-

yasi şəraitdə inkişaf edir, hər bir ölkənin fərqli milli-mədəni özünməxsusluğu

və dəyərləri vardır və hər ölkənin öz inkişaf prioritetləri müəyyən edilir. Ay-

dındır ki, insan inkişafı indeksinin məqsədi heç də bu beynəlxalq rəngarəngliyi

“eyni arşınla” ölçmək deyil, əksinə ölkələrin bir-birinin təcrübəsindən öyrənərək

öz xalqları üçün məqbul olan firavan və ədalətli həyat təmin etməsinə yardım

göstərməkdir.

İnsan inkişafının ölçülməsi metodları bir çox hallarda təhlil və monitorinq

instrumentləri kimi dövlət siyasətinin formalaşması və strateji qərarların qəbul

edilməsi prosesində praktiki cəhətdən faydalı ola bilər. Bu faydalılıq həmin me-

todların çoxfaktorlu olmağından, diqqəti funksional-institusional inkişaf ilə ya-

naşı insanlar üzərində cəmləşdirməsindən və regional inkişafın monitorinqilə sıx

bağlılığından irəli gəlir.

70

isTiFADə OlUNMUŞ əDəBiYYAT Və MəNBələR

1. J. Foster, L. López-Calva, and M. Szekely. Measuring the Distribution of

Human Development: Methodology and an Application to Mexico. Journal

of Human Development and Capabilities. 6 (1), 2005

2. J. Klugman, F. Rodriguez, and H. J. Choi. The HDI 2010: New Controversi-

es, Old Critiques. HDRP 1. UNDP/HDRO, New York, 2011.

3. UNDP Human Development Report, 2010.

4. UNDP Human Development Report, 2011.

5. Sabina Alkire. Human Development: Definitions, Critiques, and Related

Concepts. UNDP HDRP 2010/01, səh. 14

6. S. Alkire and J. Foster. Designing the Inequality-Adjusted Human Develop-

ment Index (IHDI). HDRP 28. UNDP–HDRO, New York, 2010.

7. S. Alkire and M. Santos. Acute Multidimensional Poverty: A New Index for

Developing Countries. HDRP 11. UNDP–HDRO, New York, 2010.

8. S. Anand and A. Sen. The Income Component of the Human Development

Index. Journal of Human Development and Capabilities, No. 1 (1), 2000.

9. S. Seth. Inequality, Interactions, and Human Development. Journal of Hu-

man Development and Capabilities 10 (3), 2009.

10. Azərbaycan haqqında insan inkişafı məlumatları: http://hdrstats.undp.org/

en/countries/profiles/AZE.html

11. Человеческое развитие: новое измерение социально-экономического

прогресса. Учебное пособие, под общ. ред. проф. В.П. Колесова (МГУ).

2-е издание. Москва: Права человека, 2008.

Yüklə 1,74 Mb.

Dostları ilə paylaş: