Fe’llarning yasalishi



Yüklə 0,88 Mb.
tarix07.01.2022
ölçüsü0,88 Mb.
#82647
növüKompozisiya
fellarning yasalishi

Fe’llarning yasalishi

Qurbonova Zulayho

Fe’l


Hozirgi o'zbek tilida fe'llar ikki usul bilan hosil bo'ladi

Affiksasiya usuli bilan

Kompozisiya usuli bilan

Affiksasiya usuli bilan fe'llarning yasalishi.

Bu usulda turli so'z asoslaridan maxsus fe'l yasovchi affikslar (qo'shimchalar) yordamida fe'llar hosil qilinadi. Hozirgi o'zbek tilida fe'l yasashda quyidagi affikslar qo'llanadi

-la affiksi. Bu qo'shimcha eng faol fe'l yasovchi bo'lib, barcha so'z turkumlaridan fe'l yasaydi: ishla, gula; tozala, yangila; sizla, tezla, sekinla; tufla, dodla; gumburla, shitirla kabi.

-a affiksi. Bu affiks ot, sifat, taqlid so'zlardan fe'l yasashda ishtirok etadi: o'yna, sana; yasha, qiyna, bo'sha, shildira kabi.

-(a)r affiksi. Bu affiks sifatdan fe'l hosil qiladi: ko'kar, eskir, buzar (moq) kabi.

-lan affiksi. Bu qo'shma affiks (la-n) ot, sifat, sondan fe'l yasaydi: zavqlan, otlan, g'azablan, shodlan, ikkilan (-di) kabi.

-(a)y affiksi. Bu qo'shimcha ot, sifat, ravishdan fe'l yasaydi: kuchay, qoray, sarg'ay, ulg'ay, ko'pay, kamay, kabi.

-sira affiksi. Bu yasovchi ot, sifat, olmosh asoslaridan fe'l hosil qiladi: uyqusira, gumonsira, yotsira; sizsira, sensira kabi

-lash affiks. Bu qo'shma affiks (la-sh) ot, son, undov so'zdan fe'l yasaydi: ko'maklash, yordamlash, gaplash, salomlash, xayrlash kabi.

-n affiksi. Bu affiks ot va sifatdan fe'l yasaydi: changi(t), boyi(moq), tinchi(di) kabi.

-ira, -illa affikslari. Bu affikslar yordamida taqlid so'zlardan fe'llar hosil qilinadi: yarqira, yaltira; miltilla, taqilla, qizilla, vishilla kabi.

-ir(-ur) affiksi. Ot va undovlardan fe'l yasaladi: gapir, tupur.

-ik, -iq affiksi. Bu qo'shimcha yordamida ot, son, ravish, sifatdan fe'l yasaladi: yo'liq, birik, kechik, zo'riq kabi.

Kompozisiya usuli bilan fe'llarning yasalishi


Bu usulga ko'ra ikki (ba'zan undan ortiq) so'z asosi birikib, qo'shma fe'llar hosil bo'ladi. Masalan: Mahmudho'ja Behbudiy Shahrisabzda qo'lga olinadi, so'ngra Qarshi shahriga keltirilib, Qarshi begi Tog'aybek tomonidan yovuzlarcha qatl etiladi. Bu misoldagi qo'lga olinadi, qatl etiladi kompozisiya usuli bilan yasalgan qo'shma fe'llardir.

Qismlarining qaysi so'z turkumidan tashkil topishiga ko'ra qo'shimcha fe'llar 2 turga bo'linadi

«ot-fe'l» qolipidagi qo'shma fe'llar: hikoya qilmoq, e'lon qilmoq, ifoda etmoq, qabul qilmoq, xursand bo'lmoq, hafa qilmoq kabi;

«fe'l-fe'l» qolipidagi qo'shma fe'llar: olib kelmoq, olib

bormoq, haydab yubormoq, borib kelmoq kabi.

Fe'lning modal ma'no ifodalovchi formalari.


O'zbek tilida fe'lning turli modal ma'nolarini ifodalash uchun xizmat qiladigan formalari ham mavjud. Bunday formalar modal formalar bo'lib, ular ikki xil ko'rinishda bo'ladi

1) sintetik formalar

2) analitik formalar

Fe'lning modal ma'nolar sintetik formalar orqali ifodalanganda, ish-harakatning davomliligi, takroriyligi, kuchsizligi kabi qo'shimcha ma'nolar anglashiladi. Bunday formalar fe'lga quyidagi affikslarni qo'shish bilan yasaladi:


1)-la: ishqa-la, quv-la, sava-la; 2) -g'ila(-kila, -qila); ez-g'ila, turt-kila, tort-qila; 3) -(i)msira, -(i)nqira; yi-la-msira, kul-imsira; oqar-inqira kabi.

Analitik formalar tarkibidagi ikkinchi qism-ko'makchi fe'llar vaqtincha o'z mustaqil ma'nosini yo'qotib yetakchi fe'l anglatgan ma'noga qo'shimcha ma'no qo'shadi.


Masalan: yoza boshladi, o'qiy boshladi fe'llari tarkibidagi yoza, o'qiy yetakchi fe'llar, boshladi esa ko'makchi fe'l bo'lib, harakatning boshlanganlik ma'nosini; yoza tur, yozib tur fe'llari tarkibidagi tur ko'makchi fe'li davomiylik, tugallanganlik, takroriylik ma'nolarini; yozib ko'r, aytib boq fe'llari tarkibidagi ko'r, boq ko'makchi fe'llari harakatning bajarilish imkoniyati ma'nosini ifodalaydi.
Yüklə 0,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə