Fan metodologiyasi haqida umumiy tushuncha

Fan metodologiyasi haqida umumiy tushuncha
Fan falsafasi va metodologiyasida ilmiy bilim tuzilishi va
o ‘sishining oqilona rekonstruksiyalari amalga oshiriladi, bilish
faoliyatining tam oyillari, usul, metod va shakllari aniqlanadi.
X o‘sh, bunday rekonstruksiyalar qay darajada to ‘liq va ishonchli bo‘lishi m um kin?
U lam ing to ‘liq emasligi shuning o‘zidayoq namoyon
bo‘ladiki, ilmiy bilim genezisi, fan falsafasi va metodologiyasi
fan hodisasini tushunishni to ‘la oqilonalashtirishga harakat
qilishiga qaram ay, faqat insonning ongli em pirik oqilona
faoliyati natijasidagina sodir bo‘lmaydi. Bu haqda Uaytxed
shunday deb qayd etgan edi: «Fanning antiratsionalizmi
uning metodologiyasini saqlab qolish vositasi sifatida qisman
o ‘zini oqlaydi... Fikr yuritish metodologiyasi abstrakt sohani
cheklashni taqozo etadi. Bunga muvofiq haqiqiy ratsionalizm
ham isha o‘z doirasidan chetga chiqishi va konkretlikka qaytar ekan, undan ilhom lanishi lozim. Shunday qilib, mag‘rur
ratsionalizm antiratsionalizm ning shakllaridan biridir. U
mavhumlikning m a’lum qatorida tafakkurning to'xtab qolishini anglatadi. F anda aynan shunday bo‘ladi!«.
Endi fan faylasufi va metodologi foydalanadigan empirik
m aterialning inform ativ xususiyatiga to ‘xtalib o ‘tmoqchimiz.
X o‘sh, ular nim ani tahlil qiladi? «Tabiat—inson bilimi» zanjirining soddalashtirilgan sxemasini tasaw ur qilaylik: tabiiy
o b ’yekt—tabiatni bilayotgan subyekt—ong ostidagi va ongdagi,
oqilona va nooqilona ijodiy intellektual jarayon—aniq g‘oyani
jam lash — g‘oyani nazariy jihatdan qayta ishlash—yangi
bilim ni original ilm iy m aqola yoki xabarda ifoda etish (dastlabki m anba)—yangi bilim ni maxsus ilmiy monografiya yoki
sharhda ifoda etish—tarixiy-ilmiy asarda va darslikda
ifodalash — om m abop nashrda va «yirtma kalendar» tarzidagi
ommabop nashrlarda ifodalash va h.k. X o‘sh, fan faylasuflari
va metodologlari nima bilan «oziqlanadi»? U lar dastlabki
manbaga kam dan-kam yetib boradilar, am m o dastlabki
manba bu g‘oya genezisini ab initio tavsiflash emas, balki
bilimni ideallar, normalar va shu kabilarga muvofiq tarzda
ifodalash demakdir. Buning ustiga, g‘oyaning muayyan
asoslariga muallifning ishonchi aldam chi bo‘lishi mumkin.
H ar bir odam muayyan g‘oya o‘zida qachon va nima sababga
ko‘ra tug‘ilganligini doimo anglab yetavermaydi. Ong osti
jarayonlari masalasiga kelsak, ularni um um an anglash m um -
kin emas.