26
sahə, metalda olan elektronu o tərəf bu tərəfə qovur. Qvoulan bu elektronlar
atomların arasından burula-burula keçərək kristal daxilində burulğanlı cərəyan
yaradır. Maqniti daxildən «didib-dağıdan» bu cərəyan onun temperaturunu xeyli
miqdarda yüksəldir və hətta onu əridir. Ancaq başqa halda qızma olduqca ziyandır.
Doğrudan da yüksəktezlikli sahədə işləyən transformatorun özəyinə nəzər
salınsa, görünər ki, yaranan burulğanlı cərəyan materialı ani olaraq maqnitlənib və
maqnitsizləşməsinə imkar vermir, sadəcə olaraq, bu prosesi ləngidir. Halbuki,
radioapparaturada maqnit maddənin olduqca «cəld çevrilməsi» tələb olunur.
Beləliklə, yüksək tezliklər texnikasında çətinlik yaranmağa başladı, ən
yüksək tezlikli sahədə özünün maqnit xassəsini saxlayan, daxili müqaviməti böyük
olan, içərisində burulğan cərəyanının yaranmasına imkan verən yüngül çəkili
materialın axtarılıb tapılması məsələsi birinci plana keçdi. Bunu yüksək tezliklər
texnikasının inkişafı tələb edirdi. Məlum oldu ki, ferrit yarımkeçiriciləri yuxarıda
deyilən bütün amilləri özündə saxlayan xassəyə malikdir. Bu, radiotexnika üçün
nadir tapıntı idi. Transformatorlar, makaralar, drosellər üçün hazırlanan ferrit
özəklər radiotexnikada çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Əgər ferritlər olmasaydı,
onda elektron hesablama maşınlarının yadında saxlama qurğuları bəlkə də olmazdı.
Yəqin ki, bizə maqnitofonda maqnit üsulu ilə səsin yazılması məlumdur.
Səsin yazılması bərk ferromaqnit məftilində, yaxud xüsusi hazırlanmış maqnit
lentində qalıq maqnetizmə əsaslanır. Bu halda səs siqnalı elektromaqnit impulsuna
çevrilərək lentəə verili rvə qalıq maqnetizmin köməkliyi ilə səs lentəə həkk olunur.
Həkk olunan bu impulslar yenidən xüsusi quruluşun köməkliyi ilə təkrarən səs
rəqslərinə çevrilir və beləliklə reproduktorun vasitəsilə onu biz eşidirik. Lenti
maqnitsizləşdirməklə onun üzərindəki yazını silmək və istədiyimiz zaman yenisini
yazmaq olar.
Maqnitofon dedikdə, təsəvvürdə böyük bir apparat canlanır. Lakin
yarımkeçirici ferritlər maqnitofonun ölçülərini dəyişdirmiş, onları cibdə və əldə
gəzdirilən hala da salmışdır.
27
Ferritlərdən istifadə edərək Yaponiya alimləri elə miniatür maqnitofon
düzəltmişlər ki, onu hətta görmək də çətindir. Belə maqnitofonlar qadın üzüyünün
qaşında yerləşdirilmişdir.
Maqnit səs yazanlar, səsi yenidən bərpa etməsində yüksək keyfiyyətliliyinə
görə səsli kino texnikasında, radcio, televiziyfada, həmçinin məişətdə çox istifadə
edilir. Təsadüfi deyil ki, səsyazmada həvəskar olanlar batareya ilə işləyən ferritli
maqnitofonların yüngüllüyünə, yığcamlılığına, uzunömürlülüyünə görə onlardan
turist səfərlərində, şəhər qırağı gəzintilərdə və s. yerlərdə istifadə etmək çox
əlverişlidir.
28
2.2. Yarımkeçiricilərin televiziya sistemində və
məişət maşınlarında tətbiqi
Əfsanə və nağıllarda sehirli gözdən danışılırdı. Guya elə bir şüşə var imiş ki,
onun vasitəsilə çox uzaqlardakı hadisəni müşahidə etmək olurmuş. Lakin bu,
yalnız əfsanə idi. Bu gün həqiqətə çevrilmiş əfsanəvi sehirli göz isə televizordur.
Bunun da yaranmasının əsas səbəblərindən biri yarımkeçiricilərin əldə edilməsidir.
Televizorun ekranı müxtəlif yarımkeçirici maddələrin qarışığından
hazırlanır. Indi televizordan yalnız məişətdə deyil, eyni zamanda istehsalatda da
geniş istifapdə olunur.
Televizor qurğuları vasitəsilə uzaq məsafədən müxtəlif mürəkkəb istehsalat
prosesləri və texniki proseslər müşahidə olunur. Avtomat kosmik stansiyasından
alınmış ayın görünməyən üzünün ilk fotoşəkli televizor aparatları vasitəsilə qəbul
edilmişdir.
Bir vaxtlar rəngli görüntülü televizorlar əlçatmaz olduğu halda, indi
rəqəmsal televizorlar, cib televizorları vardır.
Yarımkeçiricilərin kəşf olunmamış sirləri öyrənilib aydın edildikcə, onun
tətbiq sahəsinin dairəsi daha da genişləndi. Belə ki, yarımkeçiricilərdən
hazırlanmış cihazlar məişətdə də istifadə edilməyə başladı. Belə cihazlardan biri də
soyuducudur. Soyuducular üç növdə olur: kompressorlu, absorbsiya-diffuziyalı,
termoelektrik soyuducular.
Bunlardan birinci və ikinci növ soyuducularda soyuqluq kompressorun
köməyi ilə yaradılır. Üçüncü növ soyuducularda isə soyuqluq belə yaranır:
yarımkeçirici termoelementlərdən hazırlanmış radiator soyuducunun divarında elə
yerləşdirilir ki, termoelementlərin bir ucu soyuducunun xaricində açıq havada, o
biri ucu isə soyuducu şkafın daxilində yerləşir. Belə dövrədən bir istiqamətdə sabit
elektrik cərəyanı buraxdıqda, xaricdəki radiator qızır, daxildəki radiator isə
soyuyur.
29
Şkafın üzərindəki başqa bir düyməni basdıqda cərəyanın istiqaməti dəyişir
və indi daxili radiator qızır, xaricdəki radiator isə soyuyur. Yəni, başqa sözlə,
soyuducunu sobaya çeviririk. Belə sobalarda xörək hazırlamaq, kətə, tort, bulka və
s. bişirmək olar.
Yarımkeçiricilər əsasında hazırlanan soyuducuların üstünlüyü bununla
qurtarmır. Onların şkafını silkələyən hissələr yoxdur, bunlar nə kompressor, nə
elektrik motoru, nə buxarlandırıcı, nə də kondensator tələb etmirlər. Onlara yaxşı
xidmət edildikdə uzun müddət qüsursuz işləyə bilirlər. Iqtisadi cəhətdən isə çox
sərfəlidirlər. Adi soyuduculara nisbətən 10-15 dəfə an enerji işlədirlər. Digər
tərəfdən elə sahələr vardır ki, orada bunlarsız heç bir iş görmək olmaz.
Deyək ki, tədqiqatçı alim mikroskop altında müəyyən parametrin
dəyişməsini nisbətən aşağı və yuxarı temperaturda öyrənmək istəyir. Onda o, hər
halda həmin obyekti elektrik cərəyanının köməkliyi ilə qızdıra bilər. Bu da
şübhəsizdir ki, heç bir çətinlik yaratmaz. Soyutmaq üçün isə elektrik motoru,
kompressor tələb olunur. Bunları yerləşdirmək çətinliyi ortaya çıxır.
Yarımkeçiricilər bütün sahələrdə olduğu kimi, burada da köməyə çatır. Insan
ovcunun içərisində yerləşən çox kiçik soyuducular hazırlamışlar. Belə soyuducular
bir neçə vaxt enerji işlədir. Həmin enerji onun içərisində qoyulmuş cismin
temperaturunu sels ilə mənfi dərəcəyə qədər aşağı sala bilər, əksinə cərəyanın
istiqamətini dəyişdirdikdə onun temperaturu sels ilə müsbət 80
0
-yə qədər çata bilir.
Bioloqların və kimyaçıların yaxın köməkçilərindən olan müxtəlif cihazlarla
yanaşı, yarımkeçirici soyuducular da onların laboratoriyalarında özlərinə məxsus
yer tutmuşlar. Yalnız bu soyuducuların köməyi ilə onlar bir neçə faktlar aşkara
çıxara bilmişlər. Məsələn, biologiya alimləri və həkimləri canlı toxumaları iti
bıçaqla tükdən də nazik sap kimi kəsib, onu mikroskop altında tədqiq edirlər. Bu
toxumalar bir qədər yumşaq olduqda pis kəsilir, əksinə bərkidikdə kövrək olurlar.
Yəni kəsiləndə cırılırlar. Deməli, hər iki hal kəsmək üçün əlverişli deyil. Bu zaman
Dostları ilə paylaş: |