Fakultə : «Əmtəəşünaslıq» Ixtisas : Istehlak mallarının ekspertizası və marketinqi
Yüklə 300,28 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 2.4. Yarımkeçiricilərin xalq təsərrüfatının başqa sahələrində tətbiqi
- NƏTICƏ VƏ TƏKLIFLƏR
37
gecələri nurlu gündüzlərə çevirmək olar. Bu yarımkeçirici maddələr gündüz işığını yığaraq özlərində saxlayır, gecələr isə buraxırlar. O da maraqlıdır ki, yarımkeçiricilər topladıqları işığı yalnız ağ rəngdə deyil, qırmızı, yaşıl, göy və başqa rənglərdə də buraxa bilir. Belə ki, gündüz toplanmış işıq hesabına gecələr geniş miqyasda süni işıq məqsədilə, al-əlvan işıqlar da almaq mümkündür.
38
Xalq təsərrüfatının göstərdiyimiz sahələri ilə yanaşı, onun başqa sahələrində də yarımkeçiricilərdən geniş surətdə istifadə edirlər. Plastik kütlələrdən yeni növ yüngül və möhkəm tikinti materialları, mebel, qab-qacaq, zərif və incə geyim şeyləri və s. hazırlanır. Plastik kütlələrdən müxtəlif ləvazimatlar hazırlandıqda xüsusi press-formalardan istifadə olunur. Bu press- formaları adi elektrik məftilləri ilə qızdırdıqda elektrik enerjisi çox qənaətsiz sərf olunur və formalar qeyri-bərabər qızır. Yeni qızdırma üsulunda adi elektrik qızdırıcıları səthi nazik yarımkeçirici təbəqəsi ilə örtülmüş metal halqalarla əvəz edilmişdir. Həmin halqalar preslənən kütləyə çox yaxın bir məsafədə geyindirilir. Adi elektrik qızdırıcılarının yarımkeçirici qızdırıcılarla əvəz edilməsi nəticəsində buraxılan brak malın miqdarı xeyli aşağı düşmüş, press-formanın qızdırılma müddəti qısaldılmışdır. Yarımkeçirici qızdırıcıların işləmə müddəti adi elektrik qızdırıcılarına nisbətən on dəfə artıqdır. Onlar elektrik qızdırıcılarına nisbətən 2-3 dəfə az elektrik enerjisi sərf edirlər. Yeni üsul yalnız press-formalar deyil, metalçəkmə maşınlarının silindrlərinin və eləcə də kimya sənayesində istifadə olunan müxtəlif qurğuların qızdırılmasında da istifadə edilir. Yarımkeçirici qızdırıcılardan istifadə edərək məişət məqsədləri üçün çox davamlı elektrik qazanları, çayniklər, elektrik peçləri və s. düzəltmək imkandı vardır. Sənaye və texnikanın bir sıra sahələrində yüksək temperaturlu elektrik sobalarından istifadə olunur. Bir çox hallarda kiçik həcmli sobalarda 1500 0 C qədər
temperatur almaq tələb olunur. Bu halda adi peçlərdə istifadə olunan metal məftildən hazırlanmış qızdırıcılar yaramır, çünki onlar 1000 0 C-dən yuxarı temperaturda ya paslanır və yaxud əriyir. Silisium və karboln elementlərinin yarımkeçirici birləşməsi əsasında düzəldilən silit sobaları texniki tələbləri ödəyir. Bu sobalarda lazımi temperatur alınır. Bu sobalarda işlənən yarımkeçirici qızdırıcı
39
çubuqların istilikdən genişlənməsi çox az, ərimə temperaturu isə çox yüksəkdir. Odur ki, yarımkeçirici silit peçləri davamlı olmaqla, praktiki istifadə üçün çox əlverişlidir. Yarımkeçirici fotoelement və fotomüqavimətlərdən bir çox sahələrdə istifadə olunur. Bunlardan biri onların fotoreledə istifadəsidir. Fotoresdə fotoelement və ya fotomüqavimətin üzərinə şüa düşdükdə elektromaqnit işşləyir. Elektromaqnit isə məqsəddən asılı olaraq lazımi elektrik dövrəsini açır və yaxud qapayır. Fabrik və zavodlarda istehsal olunan müxtəlif malları avtomatik saymaq üçün ən əlverişli cihazlar yarımkeçirici fotoelektrik sayğaclarıdır. Ən sadə yarımkeçirici fotorele fotomüqafimət əsasında hazırlanır. Yarımkeçirici sayğaclar adi sayğaclara nisbətən bir sıra üstünlüklərə malikdir. Onların köməyi ilə formasından, çəkisindən, aqreqatr halından, texnoloji proses stadiyasından asılı olmayaraq işlənib hazırlanan malları saymaq olar. Yarımkeçirici sayğaclardan istifadə etdikdə sayılan malların sayğacın hissələrinə toxunması tələb olunur. Yarımkeçirici sayğacların üstün cəhəti odur ki, konveyer yanındakı sayğacla yanaşı, ondan bir neçə yüz metr aralı məsafədə əlavə sayğac da qoymaq olar. Yarımkeçirici fotoelement və fotomüqavimətlərdən sementin keyfiyyətini, çəndəki mayenin
səviyyəsini təyin
etməkdə və
filizlərin avtomatik təmizlənməsində də istifadə edilir. Həmin cihazlar kimya sənayesində kimyəvi reaksiyaların düzgün gedişinə nəzarət edir, sənayenin müxtəlif sahələrində isə malların rənglərinə və ölçülərinə görə avomatik çeşidləmə aparır. Fotoelementlər vasitəsilə bunlardan başqa ayrı işlər də görmək olur. Adi elektrik cib fanarı batareyası hamıya məlumdur. Cibə yerləşən kiçik qutunun düyməsini basan kimi yaxın ətrafımızı kiçik elektrik lampası işıqlandırır. Cib fanarı batareyası bir neçə ay işlədikdən sonra sıradan çıxır və onları yenisi ilə əvəz etmək lazım gəlir. 40
Məlum olduğu kimi, yarımkeçirici fotoelementlərin bəzi növləri radioaktiv şüaların enerjisini birbaşa elektrikə çevirir. Bu hadisəyə əsasən yarımkeçirici atom batareyaları hazırlanmışdır. Atom batareyaları ölçülərinə görə cib fanarı batareyalarından bir neçə dəfə kiçik və həm də aramsız olaraq illər boyu işləyir. Həmin batareyalardan az enerji tələb edən radioqurğularda istifadə etmək olar. Radioaktiv şüaların və nüvə zərrəciklərinin təsirini hiss edən müxtəlif cihazlar vardır. Onların içərisində yarımkeçiricilər vasitəsilə hazırlanmış cihazlar öz sadəliyi və kiçik ölçüləri ilə fərqlənir. Şüaların və nüvə zərrəciklərinin təsirini hiss edən yarımkeçirici cihazların işləmə prinsipi daxili fotoeffekt hadisələrində olduğu kimidir. Radioaktiv şüanın və ya nüvə zərrəciklərinin təsirinə həssas olan yarımkeçirici maddə sabit cərəyan mənbəyi və ampermetrlə ardıcıl qoşulur. Yarımkeçirici maddəyə işığın təsir etməməsi üçün səthi nazik qara kağızla və ya parça ilə örtülür. Belə ki, radioaktiv şüa və ya nüvə zərrəciyi bu məqsəd üçün hazırlanmış yarımkeçiriciyə təsir etdikdə onun daxili müqaviməti kəskin azalır və dövrədən keçən cərəyanın şiddəti artır. Cərəyan şiddətinin artmasına görə təsir edən radiasiyanın dozası təyin edilir. Ölkəmizin bir çox yerlərində istehsalatın geniş ehtiyacını ödəyən yüksək gərginlikli elektrik xətləri vardır. Bu elektrik xətlərinin əksər hissəsi ildırımın təsirinə məruz qaldıqda bir sıra texniki qəzalar baş verir ki, bunun da nəticəsində istehsalata xeyli zərər dəyir. Ildırım qəzalarının qarşısını almaq üçün istifadə olunan xüsusi yarımkeçirici müqavimətlər ildırımın yüksək gərginlik xətlərinə təsirini, demək olar ki, tamamilə dəf edir. Yarımkeçirici ildırım ötürücülərinin prinsipini tətbiq olunmuş müəyyən gərginlikdən sonra onların elektrik müqavimətlərinin kəskin azalmasına əsaslanır. Yüksək gərginlikli elektrik xəttinə ildırım təsir etdikdə xətdə elektrik gərginliyinin paylanması dəyişir. Gərginlik texniki normadan artıq olan yerlərdə yarımkeçirici qoruyucular avtomatik işə düşərək mümkün qəzanın qarşısını alır.
41
Əkin vaxtını düzgün təyin etmək üçün torpağın səthinin və aşağı qatlarının nə dərəcədə qızdığını müəyyən etmək vacibdir. Bu məqsəd üçün yarımkeçirici termistorla işləyən və bir hissəsi uzun qılınca oxşayan elektrik termometrlərindən hazırlanmışdır. Termometrin qılınc hissəsini torpağa daxil etməklə torpağın temperaturunu təyin etmək olur. Bu cür termometrlər vasitəsilə bir yerə yığılmış meyvə, tərəvəz, buğda və başqa bitki tığlarının daxilindəki temperaturu ölçmək olur. Tığların daxilindəki temperaturun yüksəkliyi məhsulun xarab olması ilə nəticələnə bilər. Odur ki, tığ daxilindəki temperaturu düzgün təyin etməklə məhsulun xarab olmasının qabağını vaxtında almaq olur. Bitkilərin inkişafına nəzarət etmək üçün yarımkeçiricilərdən istifadə olunur. Belə ki, bitkilərin əksərinin əsas orqanları onların yarpaqlarıdır. Yarpaqlar vasitəsilə bitki xarici mühitdə müxtəlif mübadilələr aparır. Bitkinin yarpaqlarından müntəzəm olaraq su buxarlanması gedir. Həmin buxarlanmanın sürəti xarici mühitin nəmliyindən, əsən küləyin və havanın temperaturundan asılıdır. Bitkilərin inkişafında yarpaqlardan suyun buxralnamısının böyük rolu vardır. Bu məsələni ətraflı öyrənmək üçün yuxarıda dediyimiz kimi, yarımkeçirici cihazlardan istifadə edilir. Bu cihazlar vasitəsilə havanın nəmliyi və küləyin sürəti təyin edilir. Çox kiçik ölçülü yarımkeçirici termoelementlə işləyən cihaz isə müntəzəm olaraq yarpağın səthindən suyun buxarlanmasını təyin edir. Bu məqsəd üçün termoelement kiçik ölçülü tutacaqlarla yarpağın səthinə bərkidilir. Yarpağın səthindən su buxarlandıqca onun gövdəsinin nəmliyi dəyişir. Yarpaqla əlaqədar olan termoelementin elektrik keçirməsi isə nəmlikdən asılı olaraq dəyişir. Bunun da nəticəsində cihaz yarpaqdan suyun buxarlanma sürətini təyin edir. Bitkilərin inkişafına nəzarət etməyə imkan verən maraqlı yarımkeçirici cihazlardan biri də bitki gövdəsi daxilindən axan şirənin sürətini təyin edən cihazdır. Cihazın əsas hissəsini elektrik enerjisi ilə qızdırılan yarımkeçirici termistoru təşkil edir. Həmin termistor bitkinin gövdəsinə və başqa orqanına sancılır. Termistordan bir qədər aralı onun solunda və sağında iki həmin növdən
42
olan termistor sancılır. Birincidən fərqli olaraq bu termostorlar qızdırılmır. Qızdırılan mərkəzi termistordan, istilik bitkinin gövdəsi boyunca yayılır. Kənardakı termistorla istiliyin yayılması qeyd olunur. Istiliyin yayılması bitki işarəsinin hərəkət sürətindən asılı olduğuna görə, bu yolla şirənin hərəkət sürəti öyrənilir. Bəzən elə olur ki, müxtəlif kimya məhsullarının hazırlanması zamanı gözlənilmədən kimyəvi reaksiyanın gedişi pozulur. Reaksiyanın düzgün gedişinin pozulmasının ilk nişanələri qabda qazların ayrılması, temperaturun yüksəlməsi və s. səbəblərdir ki, onları da bəzən vaxtında müşahidə etmək olmur. Nəticədə təhlükəli partlayışlar verə bilər. Fotoreledən istifadə etməklə bu cür təhlükənin də qarşısı alınır. Bundan başqa, yarımkeçiricilərin kimya sənayesində bir əhəmiyyəti də vardır.
Kimya sənayesində müxtəlif maddələrin alınmasında müxtəlif reaksiyalardan istifadə edirlər. Reaksiyaların sürəti müxtəlif olur. Elə kimyəvi reaksiyalar vardır ki, onların başa çatması üçün saatlar, hətta günlər tələb olunur. Bu qədər böyük vaxt tələb edən reaksiyalar istehsalat üçün, əlbəttə əlverişli hesab edilə bilməz. Kimyəvi reaksiyaların sürətləndirilməsi üçün bir neçə yol vardır. Bunlardan biri reaksiyaya katalizator adlanan maddə qatmaqdan ibarətdir. Katalizatorlar kimyəvi reaksiyaların sürətini çox-çox artıra bilirlər. Bunların müasir kimya sənayesində böyük rolu vardır. Bu katalizatorların ən yaxşısı yarımkeçirici maddələrdir. Müxtəlif anbarlarda saxlanılan tez alışan maddələri yanğından qorumaq üçün bir sıra tədbirlər görülür. Həmin anbarlara yanan papiros və ya kibrit ilə daxil olmaq qadağandır. Yaranan təhlükəni aradan qaldırmaq üçün qum, su və kimyəvi odsöndürənlərdən istifadə edilir. Lakin öz xüsusiyyətlərinə görə fotoelementlər yanğın işində, demək olar ki, əvəzedilməzdir. Burada gözə görünməyən şüadan və fotoreledən istifadə olunur. Yanacaq saxlanılan yerin bir tərəfində şüa mənbəyi, o
43
biri tərəfində isə fotorele bərkidilir. Qabın səthində tüstü nişanəsi göründükdə şüanın qabağı kəsilir və fotorele işə düşür. Bu zaman fotorele ilə əlaqədar olan xüsusi mexanizmlər nasosları və kranları işə salır. Nəticədə yanğın təhlükəsi olan yeri su və odsöndürən əhatə edir, eyni zamanda təhlükə siqnalı çalınır. Əvvəllər səsli kino yox idi. Danışıqlar və izahat hər bir kadrın aşağı hissəsində yazılırdı. Tamaşaçı kadrlara baxır, eyni zamanda kinonu başa düşmək üçün yazıları da oxuyurdu. Sonralar bu vəzəiyyət aradan qaldırıldı. Kino lentinin əsas hissəsində kadrlar yerləşdi. Lakin lentin qırağında ilk nəzərə cızma-qaraya oxşar cızıq və ləkələr çarpdı. Həmin qara cızıq və ləkələr səs cırılarıdır. Kinofilm nümayiş etdirilən zaman sabit işıq verən elektrik lampasından hərəkət edən lentin səs cığırlarına işıq salınır. Səs cığırının arxasında isə gücləndirici və səs dinamiki ilə birləşdirilmiş fotoelement vardır. Səs cığırı xətlərinin uzunluğu və enindən asılı olaraq fotoelementin üzərinə gah az, gah da çox işıq şüası düşür. Bu zaman fotoelementdə şiddətli sabit olmayan elektrik cərəyanı yaranır. Həmin cərəyanlar gücləndirilərək səs dinamikinə verilir. Dinamikə gələn elektrik impulsları səs rəqslərinə çevrilir. Dinamikdə alınan səslər kinolentin cığırına yazılmış səsləri təkrar edir. Kosmik gəmiyə qoyulan cihazlar bir çox şərtləri ödəməlidir. Onlar titrəməyə, zərbəyə davamlı olmalı, çəkicə kiçik olub, mümkün qədər az yer tutmalı, uzun müddət işləyib çox az elektrik enerjisi sərf etməlidir. Bu şərtləri yarımkeçirici maddələrdən hazırlanmış cihazlar ödəyir. Kosmik uçuşlarda mühüm məsələlərdən biri də gəminin radio aparaturasını elektrik enerjisi ilə təmin etməkdir. Məlumdur ki, kosmik gəmi uçuşda olduğu zaman yer kürəsindən elektrik enerjisi almaq imkanı olmur. Peyk və ya kosmik raketin aparaturasını qidalandırmaq üçün akkumulyator batareyaları şəklində müəyyən miqdarda ehtiyat enerjisi mənbələri götürülür. Ayın görünməyən hissəsinin ilk fotoşəklinin alınıb Yerə verilməsində yarımkeçiricilərdən istifadə edilmişdir. Ayın fotosunu çəkmək üçün kosmik
44
stansiya elə dönməli idi ki, oradakı fotoaparatların obyektivləri Ayən səthinə tərəf yönəlmiş olsun. Bu iş yarımkeçirici şüaqəbulediciləri vasitəsilə görülmüşdür. Kosmik stansiya şüaqəbuledicilərin köməyi ilə elə döndərilmişdir ki, onun dibi Günəşə, fotoaparatın obyektivləri olan tərəfi isə Aya doğru yönəlmiş və bu vəziyyətdə şəkil çəkilmişdir. Gələcəkdə insanlar uzun sürən planetlərarası uçuşlara çıxacaqlar. Bu uçuşlarda müxtəlif məqsədlərin həllində, əsasən yarımkeçiricilərlə işləyən avtomatik cihazlar əsas yer tutacaqdır, çünki böyük sürətlə hərəkət edən kosmik gəmini cihazsız idarə etmək qeyri-mümkündür. Kosmonavtların uçuşu zamanı aramsız olaraq yerdən onların orqanizminə nəzarət edilir. Kosmonavtların ürək döyüntülərinin sayı, onların nəfəsalmaları, qanının tərkibi və s. haqqında məlumatların kosmik gəmidən Yerə verilməsində də yarımkeçiricilərin böyük rolu vardır.
45
Xalq təsərrüfatının inkişafında yarımkeçiricilərin əhəmiyyəti böyükdür. 1948-ci ilə qədər yarımkeçiricilər haqqında çox az məlumat var idi. Onların istifadəsi yolları sonralar aşkar edilmişdir. Belə ki, başqa elm sahələrinin tərəqqisi ilə yanaşı olaraq, yarımkeçiricilər haqqında da elm inkişaf etmiş və hazırkı səviyyəyə çatmışdır. Əvvəllər ancaq bir yarımkeçirici kristal üzərində tədqiqat aparılırdısa, hazırda bu kristalların sayı xeyli artmışdır. Hazırda bu kristalların köməyi ilə istilik və günəş enerjisini birbaşa elektrik enerjisinə, habelə maşınlardan istifadə etmədən elektrik enerjisini mexaniki energiyə və ya əksinə çevrilməsi, elektrik cərəyanı ilə soyuqluq əmələ gətirilməsi və termodinamiki qızdırılma əldə edilməsi, yüksəktezlikli elektrik və maqnit enerjilərinin ehtiyat halında toplanması və s. kimi əsaslı məsələlər həll edilir. Bu məsələlərin həll edilməsində aşağıdakı yarımkeçirici elementlərdən istifadə edilir. Selen yarımkeçirici maddələr içərisində ilk dəfə geniş tətbiq olunanıdır. Germanium da yarımkeçirici elementlər qrupunun səciyyəvi nümayəndəsidir. Germanium bir yarımkeçirici maddə kimi müəyyən xüsusiyyətlərinə görə selendən üstündür. Ondan istifadə edərək radiotexnikada istifadə olunan diodlar və triodlar istehsal olunur. Silisium elementindən də yarımkeçirici kimi çox istifadə edilir. Onun əsasında hazırlanmış fotoelementlər başqa növ fotoelementlərə nisbətən yüksək faydalı iş əmsalına malikdir. Yuxarıdakı yarımkeçirici elementlərdən başqa, kükürdlü tallium, kadmium- sulfat, mərgümüş-qalmium, kadmium tellur və kuporoks fotoelementləri də yarımkeçiricilər texnikasında geniş istifadə olunur. Yarımkeçirici elementlərdən hazırlanmış cihazlar xalq təsərrüfatının bir çox sahələrində istifadə edilir. Bu sahələrdən biri radiotexnikadır. Yarımkeçiriciləriən
46
radiotexnikada tətbiqinə səbəb, onların bizə məlum olan qiymətli xüsusiyyətləridir. Bu xüsusiyyətlərdən ən mühümləri yarımkeçirici cihazların kiçik ölçülü, yüngül mexaniki möhkəmliyinin yüksək olması, işləmə üçün az güc tələb etməsidir. Radiotexnikada istifadə olunan yarımkeçirici cihazlardar biri diodlardır. Bunlar p-n keçidli yarımkeçiricidir. Bu yarımkeçiricinin köməyi ilə dəyişən cərəyanı sabit cərəyana çevirmək olur. Radiotexnikada «tunel» diodlarından da geniş istifadə olunur.
47
1. Ə.P.Həsənov, T.R.Osmanov, N.N.Həsənov, S.İ.Abdullayeva. Mədəni- məişət təyinatlı malların ekspertizası. I hissə. Bakı. Iqtisad Universiteti. 2014.
2. Ə.P.Həsənov, T.R.Osmanov, N.N.Həsənov, S.İ.Abdullayeva. Qeyri-ərzaq mallarının ekspertizasının praktikumu. Bakı. İqtisad Universiteti. 2014. 3. T.R.Osmanov. Qeyri-ərzaq mallarının əmtəəşünaslığı və ekspertizasının əsasları. Bakı. İqtisad Universiteti. 2014. 4. Həsənov Ə.P., Vəliməmmədov C.M., Həsənov N.N. və Osmanov T.R. Əmtəəşünaslığın nəzəri əsasları. Bakı, 2003. 5. Həsənov Ə.P., Vəliməmmədov C.M., Həsənov N.N., Osmanov T.R. İstehlak mallarının ekspertizasının nəzəri əsasları. Bakı, 2006. 6. Həsənov Ə.P., Nuriyev D.Ə., Vəliməmmədov C.M., Həsənov N.N., Osmanov T.R., Babayev M.A., Səmədov E.Ə. Qeyri-ərzaq mallarının ekspertizası. I və II hissə. Bakı, 2006. 7. C.M.Vəliməmmədov. Mədəni mallar əmtəəşünaslığı. Bakı. Maarif. 1986. 8. Андрусяк Я. В. Организация и технология торговли. Минск: Издательство БГУ, 2002. 9. Брилевский О.А. Товароведение непродовольственных товаров. М., 2003.
10. Бурмистров В. Г. Организация торговли непродовольственными товарами. - М.: Зерцало, 2001. 11. Новикова А.М., Голубкина Т.С., Товароведение и организация торговли непродовольственными товарами. М., 2002. 12. Байбеков Ш.С. «Товароведение культтоваров» М, «Экономика», 1983г
48
13. Орловский Э.И. «Товароведение культтоваров» М: «Экономика», 1987г. 14. Остановский Т.С. «Товароведение культтоваров» М: «Экономика», 1981г. 15. Чечик А.М. «Товароведение и экспертиза товаров культурно- бытового назначения», М «Дашков и К», 2004 – 534с. 16. Щясянов Н.Н., Вялимяммядов Ж.М. «Фото-кино маллары ямтяяшцнаслыьы», Бакы 1985. 17. М.А.Николаева. «Товарная экспертиза». Москва. 1998. 18. Н.М.Чечеткина, Т.И.Путилина. «Экспертиза товаров». Москва. 2000. 19. С.В.Семенко. «Экспертиза товаров». Белгород. 1999. 20. Н.М.Чечеткина. «Управление качеством продукции и экспертиза». Ростов-на-Дону. 1998. 21. «Экспертиза потребительских свойств новых товаров». Валицкий С.П., Заденесец Е.Е., Зотова И.А. и др. М.; Экономика. 1981. 22. Лысов И. «Самоучитель по фотографии». Международное агентство АДиТ. 1986. 23. Пешков А.Ф. «Современные фотоаппараты» - СПб; Арлит, 2001. 24. Справочник фотографа. М.: Высшая школа, 1999. Yüklə 300,28 Kb. Dostları ilə paylaş:
|