17
Bilimi Ənstitüsünə bağlı Türkoloqların iştirakı ilə gərçəkləşən bu
əsər, 800 səhifə tutarında olub təqribən 1000 ünsürü içinə
almaqdadır.
Üzərində durmaq istədiyimiz başqa bir çalışma da 2000 ilində
Təbriz’də yayımlanan Fərhange‐ Torkiye‐ Novin, Təəmmolâti Dər
Ərseye Rîşeşenasi (Yeni Türkcə Sözlük, Etimoloji Üzərinə Bir
Çalışma) adlı əsərdir. Kitabın adı iç səhifədə Fərhənge‐ Etimolojiye‐
Torkiye‐ Novin (Yeni Türkcənin Etimolojik Sözlüyü) olaraq
kəçməkdədir. Əsərin müəllifi İsmail Hadi, vəkil və eyni
zamanda 24 ildən bəri Tehran’da yayınlanan Varlıq dərgisinin
yazarlarından və Balaş (senaryo), Laçın (roman), Göy Qurşağı
(roman), Dumanlı Günlər (özünün tərcüməyi‐ halı), Türkcə
Hünərdir (dil bilgisi) kitablarının və bir neçə məqalənin
müəllifidir. Etimoloji ilə ilgili çalışmalarına Divani‐ Luğat‐it
Türk’də keçən kələmələrin bugünkü Azərbaycan Türkcəsindəki
izlərini araşdıran məqaləsiylə başlamışdır. Yeni Türkcənin
Etimoloji Sözlüyü 836 səhifədə və Farsca olaraq hazırlanmışdır.
Kitab İran’da Türk dilinin etimolojisi üzərinə yapılmış ilk
çalışma olduğundan böyük önəm daşımaqda, fəqət təəssüflə
yuxarıda bəlirtilən kritərlərə uymamaqdadır. Müəllifin kitabı
yazarkən başvurduğu qaynaqlar olduqca məhduddur. Bu
sahədə yazılmış olan etimolojik sözlüklərdən sadəcə Clauson’un
sözlüyünə müraciət edilmiş, Hasan Eren’in sözlüyündən isə
müəllifin əlinə zamanında kəçmədiyindən faydalanılmamışdır.
Müəllifin yararlanmış olduğu qaynaqlar bunlardır:
(1983). Yeni Tarama Sözlüğü, TDK., Ankara.
(1994). Okul Sözlüğü, TDK, Ankara.
CLAUSON, G., (1972). An Etimological Dictionary of Pre‐
Thirteenth Century Turkish, Oxford.
ƏSTƏRABADİ, M., (1995). Sənglax, Mərkəz Yayınları., Tahran.
ƏYUBOĞLU, İ.Z., (1991). Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Sosyal
Yayınlar., İstanbul.
KAŞGARLI Mahmud, Çev. Besim Atalay, (1991). Divani‐
Lûgat‐it Türk Dizini, TDK.Ankara.
Ayrıca bə’zi xususlarda Azərbaycan Dilinin İzahlı Lüğəti, A.M.
von Gabain’in Əski Türkcənin Qrameri və bə’zi şairlərin
əsərlərindən də faydalanıldığı kitabın ön sözündə bəlirtilmişdir.
Çalışmanın giriş bölümündə Azərbaycan Türkcəsinin dil bilgisi,
əklər dizini (fehresti) və ağızlardakı bə’zi səs dəyişmə və
gəlişmələrinə işarə edilmişdir. Kitabın ən güclü yönü
günümüzədək toplanmamış olan ağız kələmələrinin özəlliklə də
18
Qaradağ və çevrəsi ağızlarındaki söz dağarcığının qismən də
olsa sözlüyə köçürülməsi və kələmələrlə ilgili deyimlərə və ata
sözlərinə geniş yer verilməsidir ki, bu da Günəy Azərbaycan
ağızlarındakı kələmələrin dərlənməsi baxımından olduqça
önəmlidir. Bu sözlüyün başlıca qusurları bunlardır:
1)
Kələmələr
Ərəb
hərfləriylə yazılmış və
fonetik
transkripsiyonu verilməmişdir. Bu səbəblə də məsələn
at ‘at’ və
a:t ‘isim’ kimi kələmələrdəki fərq göstərilmədən izah edilmiş və
oxucuya uzun səslilər haqqında heç bir bilgi verilməmişdir. 2)
Türkcənin ən önəmli səs gəlişmələrindən olan d>z~y
gəlişməsinin yanlış olaraq z>d>y şəklində açıqlanması (s. 33)
müəllifin yanlış yorumlamalarına səbəb olmuşdur. Məsələn,
azaq>adak>ayaq ‘ayaq’, zol>yol ‘yol’ (s. 33). Müəllifin Clauson’un
sözlüyündən yararlanmasına rəğmən bu şəkildə açıqlamalarda
bulunması hər halda diqqətsizlik ya da tələsmə sonucu olaraq
ortaya çıxmış olmalıdır. 3) kələmə başı ‐h səsinin yanlış olaraq
ikincil olduğunu göstərməsi və bu barədə heç bir açıqlamada
bulunmaması bu əsərin digər qusurlarındandır: ürk‐>hürk‐
‘ürkmək’, ayva>hayva ‘ayva’, amul>hämil ‘sâkin’(s. 757), aça>haça
‘ikiyə açılmış olan’(s.758). Burada müəllifin diqqətini çəkməsə
də, Azərbaycan Türkcəsi pöşlə‐ ‘suda qaynatmaq’ və Türkiyə
Türkcəsi haşla‐ ‘qaynar suya daldırmaq’ örnəklərində bir p‐>h‐
gəlişməsi və Az. püflə‐ ‘üfləmək’ və T.T. üflə‐ ey. örnəyində də p‐
>h‐>
∅
gəlişməsi düşünülə bilir. 4) Sözlükdə maddəbaşı
kələmələr yeni şəkliylə verilmiş, varsa əski şəkillər də mətində
göstərilmişdir. 5) Kələmənin əski şəkli göstərilirkən, hər yerdə
hətta Orta Türkcə olsa belə “Əski Türkcə” dəyə tanımlanır. 6)
Sözlükdə çağdaş ləhcələrdən sadəcə T.Türkcəsindən örnəklər
verilmiş, Türkcə etimolojik sözlük üçün son dərəcə önəmli olan
Xələccə və Çuvaşca örnəklərə yer verilməmişdir. 7) Sözlükdə
Azərbaycan Türkcəsində əski şəkli ilə hələ də işlənməkdə olan
adax ‘uşağın ilk addımları’ və höl ‘nəmli’ kələmələrinə
rastlanmamaqdadır. 8) atlamak başlığı altında verilən addım
‘addım’ (s. 55) kələməsinin yanlış olaraq atlım>addım şəklində
açıqlanması müəllifin ən böyük xətalarındandır. Halbuki önsəs
/a/’nın uzun olması səbəbiylə onu izləyən /t/ fonəmi /d/’yə
dönüşmüşdür. Az.’də /d/ səsinin ikizləşməsi ikincil (sânəvi)dir
və önsəs /a/’nın uzunluğu ilə ilgilidir (T. Tekin, 1975‐76: 282). Bu
kələmənin
belə
açıqlanması
gərəkirdi:
a:t‐
‘addım
atmaq’>
a:tım>a:dım>adım~addım. 9) Kələmələrin ilk dəfə nə
zaman və harada işləndiyi, hansı çağdaş Türk ləhcələrində