Evolution of The Azerbaijani Language and Idendity
Yüklə 1,33 Mb. Pdf görüntüsü
|
13
rekonstrüksiyon 1 unun yapılması üçün iki metod təklif etmişdir. İlk metoda görə, maddəbaşı olaraq ana şəkil seçiləcək və muxtəlif dillərdəki tək‐tək şəkillər alfabetik sırayla bu maddəbaşı içində sıralanacaqdır. Fəqət bu durumda oxucunun axtardığı kələməni tapması, məsələn yedi “7” kələməsini Ana Türkcə dêtē şəkli altında tapması son dərəcə zor olardı. Daha pratik olduğunu düşünən ikinci metodda Türkcə tək‐tək şəkillər kronolojik sırayla verilir və sonunda da rekonstrüksiyonu qurulmuş Ana Türkcə şəkli əlavə edilir. Doerfer’ə görə, Bir tərəfdən bir Ana Türkcə maddəbaşına görə bir sıralama, digər tərəfdən də Türkcə yedi, Çuvaşça siççě vb. kimi şəkillərin tək‐tək alfabetik yerlərində yer almaları və bunların hamısında Ana Türkcə dêtē’yə göndərmə yapılması ideal bir şey olardı ki, bu da sözlüyün çox həcimli olmasına səbəb olar. G. Doerfer, Ana Türkcənin rekonstrüksiyonunda Çuvaşca və Xələccə’nin son dərəcə önəmli olduğunu söyləməkdədir. Ona görə, Lambdaizm‐ Rotasizm (l’ləşmə‐r’ləşmə) problemi çözülməz bir problemdir. Fəqət yapılması gərəkən şey
sadəcə fonemlərin rekonstrüksiyonudur. Çuvaşca’nın Ana Türkcədəki –m: ‐n: ‐
söyləyən Doerfer, bu ünsürlərdən –m:’nin Gənəl Türkcədə –n, Çuvaşca ilə Macar və Moğol dillərindəki əski tarixli alınma kələmələrdə –m, ikincisinin hər yerdə –n, sonuncusunun da Ortaq Türkcə və Çuvaşcada –m, Moğolcada isə –mA olduğunu söyləyir. Ayrıca Ana Türkcənin rekonstrüksiyonu üçün –iâ‐ kimi diftonqların da önəmli olduğu və *ə və *ë səsləri üçün Çuvaşca’ya ehtiyac duyulduğu söylənməkdədir. Ana Türkcə *‐ē, ‐ē səslərinin rekonstrüksiyonunda, Ana Türkcə h‐<‐p’nin qorunmuş olmasında, bizi bə’zi yanlışlıqlardan qorumasında (Räsänen’in eki “2” kələməsiylə Korecə pegim “ən yaxındaki, sıradaki, ikinci” kələməsini eyni kökdən izah ətməsi kimi. Fəqət Xələccə äkki) və Ana Türkcədəki necəliyin (Quantitat) qorunmuş olmasında (məsələn qısa və normal a; bəsit uzun ā; dəyişkən uzun â) Xələccə’nin önəmi vurğulanmışdır. Ana Türkcə şəkillərin ortaya qoyulmasında Türkcə, Çuvaşca və Xələccə ilə yanaşı Moğolca, Tunquzca, Türkmən Türkcəsi və Yakutca’nın çox önəmli olduğunu söyləyən Doerfer, tarixî çalışmanı asanlaşdırmaq üçün qaynaqların kronolojik olaraq zikr edilməsini uyğun görür. Ona görə, Əski Türkcə şəkilləri
1 - Yeniden Qurma 14
günümüzə gətirən Rus kroniklərinin və səyyahların verdiyi dil örnəkləri də ehmal edilməməlidir. Ayrıca Ərəb əlifbası dışındaki əlifbalarla yazılmış mətinlərə daha çox muraciət edilməli, Türkcədəki alınma kələmələrin hamısının haradan gəldikləri və haralara getdikləri göstərilməlidir. Kələmənin kəçdiyi ən əski qaynaqların zikr edilməsi, kələmələrin mənalandırılmasında kəskinliyin şərt olması, Türkcə sözlüklərin hamısının zikr edilməsi, əklər dizininin (fehrestinin) verilməsi, kələmə sınıfları ayırd edilərək ən azından fə’l köklərinin bir ʺ–ʺ işarətiylə bəlirtilməsi, tərcümələrin bir dildə dəyil, Alman, İngiliz, Fransız, Rus və Türk dillərində olması və bütün Türk dilləri üçün ortaq bir transkripsiyon işlədilməsi ideal Türkcə etimilojik sözlük üçün Doerfer’in təklif etdiyi maddələr içində yer alır.(G. Doerfer, 1984: 365‐374). Gerard Clauson’un 10.000 maddədən ibarət An Etymological
qiymətli əsərlərdən biridir. Sözlükdə öncə səslilərə, sonra da səssizlərə yer verilmiş, kələmələr də həca düzəniylə sıralanmışdır. Hər kələmə qarşılaşıldığı ən əski kitabəyə, mətnə görə maddəbaşı yapılmış, onların gərçək və bə’zən də məcazî anlamları verilmiş, çağdaş Türk ləhçələrinin hankısında yaşamaqda olduğu bəlirtilmişdir. T. Tekin (1975‐76: 275) sözlüyün başlıca qusurlarını belə açıqlayır: 1) Sözlük alfabetik deyildir. 2) Sözlükdə bir kökdən çıxmış törəmə gövdələr, gərçək etimoloji sözlüklərindən fərqli olaraq ayrı maddələr halında verilmişdir (Məsələn, ekki “2” maddəsində toplanmış olması gərəkən ekkinç “ikinci”, ekinti ey. 1 ,
yerlərdə bulunmaqda və açıqlanmaqdadır). 3) Ehtiva etdiyi sözlərin daha əski şəkillərini verməkdə yetərsizdir (məsələn öl “nəmli, rutubətli” kələməsi açıqlanırkən daha əski şəkilləri olan Az. höl ilə Trkm. hö:l / ö:l ( gərəkirdi). 4) Kökəni tartışmalı bə’zi sözlər üçün kəskin etimoloji hökmlər verilmişdir. 5) Bir çox yerdə yenidən qurma yanlışı vardır. Məsələn, art “ard” (s.200) sözü ârt, art‐ “yükləmək” fe’li (s. 201) ârt‐, ēv ismi (s.3) eb, āv sözü (s. 3) āb, öpkē ismi (s. 9) öbkə, uçā sözü (s. 20) ūça, açı‐ fe’li (s. 21) āçı‐, oçok / oçak ismi (s. 22) ōçuk
1 - ey.= eyni m ənada
Yüklə 1,33 Mb. Dostları ilə paylaş:
|