10
Ancaq dilin bu zəngin sahəsi ciddi təhlükə qarşısındadır, belə ki,
Fars dilinin söz tərkibləri və deyimləri getdikcə artan dərəcədə
bunları əvəz etməkdədir. Bunun tək səbəbi isə ana dilində təhsil
ocaqlarının mövcud olmaması və yayın vasitələrinin təmamilə Fars
dilində aparılmasından ibarətdir. Bəʹzi misallara fikir vərək:
Yekkə yedim! (uyuq qaldım, qutumdan qurudum, mat qaldım, gözlərim
bərələ qaldı, cin təpəmə döydü, qan beynimə yügürdü).
Bərnamə be həm yedi! (bərnamə pozuldu).
Yaşarın sözü mənə bər yedi (yaşarın sözü mənə toxundu, qəlbimə
dəydi).
Yaşar xali bağlayır! (Yaşar gop uçurdur, qas basır).
Hol oldum! (əl‐ayağımı itirdim, kırıq düşdüm).
Soyuq dəymişəm! (mənə soyuq dəyib, soyuqlamışam, məni soyuq
ilişdirib).
Yaşar mənim zowquma vurdu! (neşəmi pozdu, isti aşıma soyuq su
qatdı).
Yaşar sərvət bə həm vurub! (sərvət baş bağlayıb, sərvət toplayıb, altını
doldurub, özünü bərkidib, yükünü tutub).
Diqqətinizə görə təşəkkür edirəm.
11
Türkcənin Etimiloji Sözlükləri
M. Riza HEYƏT
Etimoloji, bir kələmənin ya da kələmə ünsürünün kökənini
(mənşəyini) araşdıran, onun nə zaman dilə girdiyini və nə kimi
dəyişikliklər kəçirdiyini incələyən bilim dalıdır. Etimolojik
sözlük isə dildəki bütün sözlərin kökənlərini açıqlar. Başqa bir
deyişlə, yaxşı bir etimolojik sözlük, sözlərin quruluşunu (kök və
əklərini) çözümləmək‐ayırd etmək, onların yazılı bəlgələrdə
göründükləri ən əski zamanı və ən əski şəkillərini səpt etmək
zorundadır. Ayrıca, dildəki sözlərin eyni dil ailəsinə bağlı olan
bütün qohum dillərdəki dənkdaşlarını da verməli və
qarşılaşdırma yolu ilə onların ana dildəki ilk şəkillərini yenidən
qurmalıdır. Yaxşı bir etimolojik sözlük eyni zamanda başqa
dillərdən girmiş alınma sözləri açıqlarkən də bu sözlərin
alındıqları dilləri, onların alınma zamanı və şəkillərini, başqa bir
deyişlə, dilə girdikləri zamanla (il ya da yüzil olaraq) giriş
yollarını (ticarət, siyasi etkilər, din, ədəbiyat vb.) bəlirtməlidir (T.
Tekin, 1975‐76: 274).
Daha 11. Yüzildə Kaşqarlı Mahmud tərəfindən yazılmış olan
və Türkcənin ansiklopedik sözlüyü mahiyətini daşıyan Divni‐
Luğat‐it Türk’ün yazıldığı tarixdən günümüzədək, Türkcənin
mükəmməl bir etimoloji sözlüyünün hələ də yazılmamış olması,
yazılan sözlüklərin isə ideal bir etimolojik sözlüyün meyarlarına
uymaması olduqca üzücü bir hadisədir. Prof. G. Doerfer’ə görə,
belə bir etimolojik sözlüyün hazırlanması ancaq qalabalıq bir
araşdırmaçı ekibi tərəfindən və də çox uzun bir zaman içində
mümkün ola bilər. Bir tək âlimin belə bir şeyi yapması təqribən
imkansızdır (G. Doerfer, 1984: 367).
12
Türkcənin ilk etimolojik sözlüyü 1878’də Macar Tükoloqu
Hermann Vambery tərəfindən yazılmışdır. Türk‐Tatar Dillərinin
Etimoloji Sözlüyü (A török‐tatar nyelvek etymologiai szótára: NyK
13:249‐483)’nün yazıldığı dönəmdə Türkoloji çox gəlişməmişdi,
elə ki hətta əski Türk yazıtları daha tapılmamış, Kaşqarlı
Mahmud’un Divani‐Luğat‐it Türk əsəri də ələ keçməmişdi.
Türkcənin tarixî gəlişimi açısından son dərəcə önəmli olan
Xələccə və Sarı Uyğurca kimi Türk ləhcələri haqqında çox az
bilgi vardı. Bugün Vámbery’nin sözlüyünün artıq tarixî dəyəri
vardır.
Türk ləhcələri üzərinə yazılmış ikinci sözlük Bedros
Keresteciyan’ın Materiaux pour un dictionnaire etymologique de la
langue turque adlı əsəridir. Bu əsərdə daha çox Türkcədəki
yabançı kələmələr özəlliklə də Yunanca və Ermənicə ünsürlər ələ
alınmış və bə’zi Türkcə kələmələrin Yunanca ya da Ermənicə
kökənli olduğu isbatlanmağa çalışılmışdır (M. Ölmez, 1998: 176).
Bu çalışma M. Fuat Köprülü’nün 1925’də Türkiyat Məcmuəsi’nin
1‐ci cildində belə dəyərləndirilmişdir:
“... Lâkin nə kadar təəssüfə şayandır ki, uzun sənələr sarf
ettirən bu məsaî, ilim için əhəmiyətsiz nəticələr vermiş, usul
dairəsində yapılmayan tətkikatın‐hatta asırlarca dəvam etsə‐
ilmin tərakkisinə hizmət edəməyəcəğini bir dəfa daha meydana
koymuştur.” (H. Eren, 1999: XI).
Türk dilinin etimolojisi üzərinə indiyə qədər yazılmış olan ən
önəmli sözlüklərdən biri, Martti Räsänen’in Versuch eines
etymologischən Wörterbuchs der Türksprachən (Türk Dillərinin
Etimoloji Sözlüyü Üzərinə Bir Sınama) adlı çalışmasıdır. Räsänen
bu əsərində varsa hər kələmənin ən əski biçimi (əski Türkcə, orta
Türkcə vs.) ya da günümüzdəki biçimi (Azərbəycan Türkcəsi,
Kumukca vs.) maddəbaşı yapılmış, kələmənin yaşadığı dillər,
fərqli anlamları varsa bunlarla birlikdə tək‐tək göstərilmişdir (M.
Ölmez, 1998: 177). Räsänen’in bu sözlüyü G. Doerfer tərəfindən
də dəyərləndirilmişdir. G. Doerfer, sözlüyün hazırlanmasına
düzəltmələriylə qatqıda bulunduğuna baxmayaraq, ayrıca
üzərində durulmaya dəyər bə’zi müşahidə və təkliflərlə dolu
dəyərləndirməsində “Türkcənin İdeal Bir Etimolojik Sözlüyünün
Necə Olması Gərəkdiyi Haqqında Düşüncələr”ini də açıqlamışdır.
Doerfer, Türkcənin ideal bir etimolojik sözlüyünün yazılmasında
gərəkən
xususları
açıqlarkən,
Ana
Türkcə
şəklin