Ə.Ş. Abdinov, R. F. Mehdiyev, T. X. HÜseynov
Yüklə 0,99 Mb. Pdf görüntüsü
|
22 ci ildə Leninqrad (Sankt‐Peterburq) fizika‐texnika institu‐ tunun əməkdaşı Kobzarev radiolokasiyanın nəzəri əsaslarını işləyib hazırladı. Bu dövrdə, yəni elektronikanın ikinci inkişaf mərhələsində elektron cihazları ilə yanaşı, qazboşalmalı cihaz‐ lar da təkmilləşdirildi və ilk sənaye lampaları meydana gəldi. Radar. Mikroelektronikanın ən vacib sahələrindən biri də görünməyən cisimlərin yerini və hərəkət sürətini təyin etmək üçün radiodalğaları tətbiq edən radiolokasiyadır (radarlardır). Radiolokasiyanın təsir Prinsipi, radiodalğaların elektrik xassələri ətraf mühitinkindən fərqli olan obyekt‐ lərdən qayıtması (səpilməsi) hadisəsinə əsaslanır. İlk dəfə radar ideyası alman ixtiraçısı Xülsmayer tərəfindən irəli sürülmüş və o, 1905‐ci ildə bu ideya üçün patent al‐ mışdır. Bütün qeyri‐təkmilliklərinə baxmayaraq, Xülsmayer qurğusu müasir radiolokasiyanın demək olar ki, bütün əsas elementlərinə malik idi. Xülsmayer əksetdirən obyektə qədər olan məsafəni təyin etməyin üsullarını təsvir edirdi. Lakin onun işləri praktiki tətbiqini tapmadı. Çünki XX əsrin 30‐cu illərinədək radiotexnikada əsasən uzun dalğalardan istifadə edilirdi. Məlumdur ki, yaxşı qayıtma, dalğa uzunluğu qayta‐ ran obyektin ölçüləri tərtibində və ondan kiçik olduqda alınır. Ona görə də həmin vaxtlar radiorabitədə istifadə olunan uzun dalğalar yaxşı qayıda bilməzdilər. 1922‐ci ildə Teylor və Yunq (ABŞ) ultraqısa dalğalar ob‐ lastında işləyərkən radiolokasiya hadisəsini müşahidə etdi‐ lər və 1933‐cü ildə onlar Xayland ilə birlikdə radiolokasiya ideyası üçün patent aldılar. Lakin radiolokasiya ideyasının praktiki reallaşması üçün bir çox elmi və texniki problemlərin həlli tələb olunurdu. Yalnız 1938‐ci ildə ABŞ‐da 8 km məsafədə işləyə bilən
radiolokator hazırlandı.
§1.3. İlk sənaye lampaları Elektrik lampası. XIX əsrin sonuncu onilliyində bir çox Avropa şəhərlərinin həyatına elektrik işıqlandırılması daxil olmağa başladı. Bu işıqlandırma əvvəlcə yalnız küçə və meydanlarda tətbiq olunsa da, tezliklə evlərə də daxil oldu. Elektrik işıqlandırılması elm və texnikanın tarixində çox mühüm hadisələrdən biri olmaqla, həm də böyük və cür‐ bəcür nəticələrə gətirdi. Həmin dövrdə iki tip: közərmə və qövs elektrik lampası yaradılmışdı. Onların iş prinsipi Volta qövsünə əsaslanırdı. Beləki, əgər güclü cərəyan mənbəyinin qütblərinə qoşulmuş iki naqilin əks uclarını bir‐birinə toxundurub sonra bir neçə millimetr məsafəyə uzaqlaş‐ dırsaq, bu naqillərin həmin (toxundurulub uzaqlaşdırılan) ucları arasında parlaq işıq saçan alov yaranar. Metal naqillər əvəzinə ucları itilənmiş (iynə şəklinə salınmış) iki kömür çubuq götürüldükdə bu hadisə daha gözəl və daha parlaq olar. Bu çubuqları tətbiq olunan gərginliyin kifayət qədər böyük qiymətlərində onların ucları arasında gözqamaşdırıcı şiddətə malik işıq əmələ gəlir. Volta qövsü adlanan bu hadisəni ilk dəfə 1803‐cü ildə rus alimi Vasili Petrov müşahidə etmiş, 1810‐cu ildə isə eyni ixtiranı ingilis fiziki Devi etmişdir. Onların hər ikisi Volta qövsündən işıqlandırma üçün istifadə etməyin mümkün‐ lüyünü göstərmişdir. 1844‐cü ildə fransız fiziki Fuko ilk qövs lampasını düzəltdi. O, ağac kömüründən olan çubuqları bərk koksdan olan çubuqlarla əvəzlədi və qövs lampasını ilk dəfə Paris meydanlarından birini işıqlandırmaq üçün tətbiq 24 etdi. Sonra bu lampaların əllə tənzimlənməsi saat mexanizmi ilə əvəz olundu. Ümumiyyətlə, Yabloçkov şarları adlanan bu işıq mən‐ bələri böyük diqqət cəlb etdi və artıq 1877‐ci ildə ilk dəfə Parisdə onların əsasında küçə elektrik şəbəkələri quruldu. Bu lampalar 200 saata qədər fasiləsiz işləyə bilsələr də, geniş tətbiq (yayılma) tapmadılar. Çünki digər qusurlar ilə bərabər, onlar həm də çox güclü işıq mənbələri olduğundan yalnız böyük salon və meydanlarda, küçələrdə istifadə oluna bilərdilər. Onların parlaqlığını idarə etmək mümkün deyildi, çünki kiçik cərəyanlarda bu lampalar işləmirdi. Bu baxımdan közərmə lampaları daha əlverişli idi. İş prinsipi nazik teldən axan cərəyanın müəyyən gücündə telin işıq saçmaq həddinə qədər qızmasına əsaslanır. İlk dəfə fransız alimi Delaryu 1820‐ci ildə platin tel əsasında belə bir lampa yaratdı. Lakin bundan sonra 50 ilə qədər bir müddətdə həmin lampa istifadə olunmadı. Çünki közərən tel üçün müvafiq material tapılmırdı. 1873‐cü ildə rus elektrotexniki Lodıgin teli rotor kömüründən düzəldilmiş közərmə lampası hazırladı. Közərmə lampasının balonun‐ dan havanı sormaq təklifini də ilk dəfə məhz Lodıgin verdi. 1879‐cu ildə məşhur amerikan ixtiraçısı Edison göstərdi ki, keyfiyyətli, müntəzəm işıq verə bilən közərmə lampası düzəltmək üçün hökmən əvvəla, tel üçün əlverişli material tapmaq, ikincisi isə, bu telin yerləşdiyi balonun içərisində çox seyrəldilmiş mühit yaratmaq lazımdır. Edisonun lampaları 30 ilə qədər bir dövrdə tətbiq tapdı. Sonralar kömür tel metal tellə əvəz edildi. Hələ 1890‐cı ildə Lodıgin kömür teli çətin əriyən (ərimə temperaturu 3385 0 C olan) metal tellə əvəz etməyi təklif etdi. Belə lampaların sənayedə
kütləvi istehsalı yalnız XX əsrdə başlandı.
1918‐ci ildə Almaniyanın Pintş firmasının doktoru Şröter ilk sənaye lampasını – alovsuz boşalma lampasını hazırladı. Bu lampa 220 V gərginliklə işləyirdi. 1921‐ci ildə Hollan‐ diyanın Filips firması alovsuz boşalma əsasında işləyən 110 V‐ luq neon lampalarının kütləvi istehsalını təşkil etdi. ABŞ‐da isə ilk neon lampalarının istehsalına 1929‐cu ildən başlandı.
palarında baş verən fiziki proseslərin izahını verdi. Onun izahına görə anod ilə katod arasında boşalmanı üçüncü elektrodun təsiri ilə də yaratmaq mümkündür. Beləliklə, qaz boşalma tiratronları 1936‐cı ildən geniş tətbiq edildi. Həmin il Vitli tiratronda (şəkil 1.4) anod ilə katod aralığında idarəedici (C) elektrodun köməyi ilə elektron və ionların müəyyən kon‐
Şəkil 1.4. Tiratron. A – anod, K – katod, C – tor.
– - + К Ъ А Е + Yüklə 0,99 Mb. Dostları ilə paylaş:
|