2
RGVİA’nın belgeleri İmparatorluk Rusya’sının katıldığı bütün savaşlar
hakkında bilgiler içermektedir. Rusya Harbiye Nazırı ve özellikle
Kafkasya
Askerî Bölgesi Kurmayı; Doğu Anadolu’daki durumu,
Rusya’nın Kafkasya sınırını savunması açısından stratejik anlam
taşımasından dolayı, Anadolu’da yaşayan etnik halkları, Türk
Hükümeti’nin ve yerel grupların askerî faaliyetlerini yakından takip
etmiştir. Bu çalışmada kullanılan ve RGVİA’dan alınan birçok belge,
Kafkasya Cephesi Gene
l Komutanlığı Kurmaylığına ait Fon 2100
(Kafkasya
Cephesi Levazım General Dairesi) Sayı 1’den alınmıştır.
558, 722, 982 no
’lu dosyalar Ermeni harekâtının askerî kısmı hakkında
ayrıntılı bilgi içerirken, ayrıca dosya 558’de Ermeni mülteciler ile ilgili
belgeler de
bulunmaktadır.
Fon 2168 (Kafkasya
Ordusu Kurmayı)’de bulunan belgeler,
Ermeni sorunu üzerine yazışmalar içermektedir.
Doğu Anadolu’da Taşnak Komitesi tarafından oluşturulan
Ermeni çetelerinin organizasyonu ve faaliyetleri ile ilgili belgelerin de
yer aldığı RGVİA arşivinde; bu çetelerin insan sayısı, başkanları, asker
veya
sivil kökenli oldukları, yaya ve atlıların hangi bölgede, hangi
çatışmaya katıldıklarına dair bilgiler de yer almaktadır.
Rusya
Federasyonu Devlet Arşivi (GARF)’inde, tespit edilen
belge
ler ağırlıklı olarak 102 no’lu (Rusya İçişleri Bakanlığı Polis
İdaresi) Fonda bulunmaktadır. Rusya İmparatorluğu’nda Polis İdaresi
çok önemli bir kurumdu. Polis İdaresi’nin yönetiminde Kamu
Güvenliğinin ve Düzeninin Korunması Departmanı, Polis
Departmanları, Arama Departmanları, İtfaiye Birimleri, Adres Masaları
(
kayıtlı kişi ve kurumların adreslerini tespit eden veya bilgi sunan
kurum) yer al
maktadır. 1917 Şubat ayında Polis İdaresi; Özel Bölüm, 9
Ayrı Kalem, Gizli Servis ve Müfettiş Bölümlerinden oluşmaktaydı.
Bu eserde, politik aramalar,
siyasî partilerin gözetimi, iç ve dış
Gizli Servis
i idare eden Kamu Güvenliğinin ve Düzeninin Korunması
Departmanının (Ohranka veya 3. Kalem) belgeleri kullanılmıştır. 1900
yılında, siyasî terör ve sol devrimci akımlara karşı kurulan Ohranka,
Rus İmparatorluğu’nun sınırları içindeki büroları ve yurtdışındaki
temsilcilikleriyle Rus devrimcilerinin faaliyetlerini takip etmekteydi.
1914 yılında Türkistan, Kafkasya ve Doğu Sibirya Bölge Güvenlik
Bürosu vardı. İmparatorluğun tamamında Ohranka’nın personeli 1000
kişiyi bile aşmamıştı. Güvenlik Departmanında 200 kişi St.
Petersburg’ta görev yapmışken, illerin çoğunda 2-3 kişi görevliydi.
3
Resm
î personelin dışında Güvenlik Departmanının dış gözetimini
yapan ve siyas
î partilerden bilgi toplayan özel gizli servis vardı.
Araştırılan konuyla ilgili olarak, Rusya istihbaratı tarafından
elde edilen Ermeni Hınçak ve Taşnak Komitelerinin Kafkasya ötesi ve
Anadolu’daki faaliyetleri hakkında bilgileri kapsayan dosyalar
incelenmiştir. GARF’ta Rusya Polis İdaresi’nin 1912-1917 tarihli
belgelerinde, Tiflis
Bölgesi, Erivan ve Kars vilayetlerinden merkeze
gönderilen ve Taşnaklarla ilgili olan bilgiler bulunmaktadır. Fon 102.
Sayı 247 (1917). Dosya 29. Bölüm 79 LB, Dosya 29. Bölüm 92 LB
dosyalarında Hınçak Partisi ile ilgili ajan bilgileri ve istihbarat raporları
bulunmaktadır.
Ayrıca GARF’ta Adalet Bakanlığının 1. Dairesine ait “Siyasî
Daval
ar” (1905-1917) isimli fonda (Fon 124) belgeler (Dosya 577a,
Dos
ya 721, Dosya 1388, Dosya 2752) bu eserde yayınlanmıştır.
Gürcistan Devlet Tarihi Arşivi (GECHA)’ndeki “Kafkasya
Genel Valiliğinde Dışişleri Devlet Memuru” isimli 15 no’lu Fon’da
bulunan belge
ler, Ermeni sorunu konusunda Rus Transkafkasya’nın
sınırında, Osmanlı bölgelerindeki ortamı anlamak açısından çok
faydalıdır. Kafkasya Valiliğinin dosyaları, Ermenilerle ilgili askerî ve
siyasî bilgileri ve onlara yönelik Rusya’nın politikasını anlatmaktadır.
Anadolu’daki Rus Konsolosluklarının edindiği bilgiler, bu konunun
araştırılmasında vazgeçilmez kaynaklardır. Bu çalışmada toplanan
raporlar,
özel Şarkiyat eğitimi görmüş, bulundukları bölgeleri iyi bilen,
geniş çevreleri olan uzmanlar tarafından yazılmıştır. Resmî
yazışmalardaki bu bilgiler, ilk elden alındığı için oldukça güvenilirdir.
Ayrıca Doğu Anadolu’daki Ermeni mülteciler konusunda
“Savaştan Mağdur Olanlara Genel Kafkasya Yardım Komitesi” isimli
519 no
’lu Fon’da istatistikî, ekonomik ve siyasî unsurlara kadar geniş
çaplı bir içerik mevcuttur. Ermenilere yardım komiteleri, mültecilerin
sayısı, durumları, faaliyetleri gibi dokümanlar sunmaktadır.
Eserin I. Bölüm’ü düzenlenirken, okuyucuya kolaylık olması
bakımından belgelerin tercümeleri belli başlıklara ayrılmıştır.
I. B
ölüm’deki belgelerin ilki; “
Birinci
Dünya Savaşı’ndan Önce
Doğu
Anadolu ve Ermeniler
” başlığı altında yer alan 1914 öncesi
belge
leri kapsamaktadır. O dönemdeki olayları ve ilgili 1915 Sevk ve
İskân Kanunu’nu anlamak için Ermenilerin 1915 öncesi faaliyetlerine
de bakmak gerekmektedir. İlk kısımda verilen belgelere bakıldığında