Əlyazması hüququnda
Yüklə 0,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
Iqtisadi sistemin parametrlərinin müəyyən olunmasında texnoloji istehsal üsulu rol oynayır. Bütün iqtisadi sistemlərdə bu ümumi cəhətlər və parametrlər mövcuddur. İqtisadi sistemin tarixi inkişaf prosesinə uyğun olaraq, ayrı-ayrı mərhələlərdə malik olduğu sərvət və maddi ne'mətlərin istehsalı, bölgüsü və mübadiləsi sahəsindəki iqtisadi münasibətlər,eyni zamanda onların təşkili müxtəlif formalarda həyata keçirilmişdir. Bu baxımdan iqtisadi sistemin bazar, inzibati-amirlik, ənənəvi və qarışıq formalarını qeyd edə bilərik. XVII əsrdən müxtəlif formalarına, insanların azad iqtisadi təşəbbüsünə, azad rəqabətə əsaslanan iqtisadi sistem fəaliyyətə başlamış və özünü doğrultmuşdur. Bazar münasibətləri ilə səciyyələnən bu sistemin iki tipi vardır. Onlardan biri əvvəlki azad rəqabətlə müşayiət olunan bazar iqtisadiyyatı, digəri isə inzibati amirlik iqtisadiyyatıdır. Birinci tip sistem şərti olaraq XVIII əsrdən XX əsrin əvvəlinə qədər fəaliyyət göstərib (bunun bir çox ünsürləri müasir bazar sisteminə də daxildir). Burada fərqli cəhət ondan ibarətdir ki, investisiya ehtiyyatları xüsusi mülkiyyətçilərin sərəncamında olmuş, azad rəqabət əsasında mikroiqtisadi fəaliyyət bazar mexanizmi vasitəsilə tənzimlənmişdir. Cəmiyyətin inkişafının bu mərhələsinin başlıca şərti iqtisadi fəaliyyətdə bütün iştirakçıların sərbəst olmasıdır. Nəinki sahibkarlar, hətta muzdlu işçilər də sərbəst olmuşlar. İqtisadi tərəqqiyə nail olmaq sahibkarın kapitalının həcmindən asılıdır. Cəmiyyətin başlıca istehsal qüvvəsi olan insan amili bu zaman yeni mərhələyə qalxdı. Muzdlu və sahibkar bazar münasibətlərində hüquqi cəhətdən bərabər agentlər kimi qarşı- qarşıya dururlar. Sahibkar əmək bazarından istədiyi muzdlu işçini seçə bildiyi kimi, muzdlu işçi də bazarda tələbatına uyğun gələn iş ağtarmaqda sərbəst olur. Daha çox mənfəət əldə etmək təbii, əmək və investisiya ehtiyyatlarından daha səmərəli istifadə etməyə sövq edir. 18
Əvvəlki bazar sisteminə nisbətən, müasir bazar iqtisadiyyatı daha elastik vəziyyət yaradır. Bu zaman daxili və xarici şərait dəyişdikcə bazar iqtisadiyyatı təkmilləşir, elmi-texniki tərəqqi geniş miqyas alır, istehsal, sosial və bazar infrastrukturu inkişaf edir, dövlət milli iqtisadiyyatın inkişafına daha fəal tə'sir göstərir. Bununla əlaqədar olaraq təsərrüfat mexanizmi, təsərrüfat fəaliyyətinin təşkili forması və təsərrüfat subyektləri arasında iqtisadi əlaqələr nisbətən yeni xarakter alır. Bazar sisteminin üstünlüyü istehsalın səmərəliliyinin daim yüksəldilməsidir. Bu sistemdə istehsalın maddi-texniki bazası daim yüksəlir, şəxsi və ictimai mənafelər müəyyəən mə'nada birləşir. Bu müsbət cəhətlərlə yanaşı, mənfi cəhətlər də özünü göstərir. Əvvəla, gəlirlərin bölgüsündə qeyri-bərabərlik güclənir. İkincisi, tam məşğulluq və sabit qiymət səviyyəsinə təminat verilmir. İnzibati-amirlik sistemi keçmiş SSRİ-də, Şərqi Avropa ölkələrində olmuşdur. İnzibati-amirlik sistemində ədalətdən danışılsa da, praktikada sərt inzibatçılıq ədalətsizliyə gətirib çıxarır və cəmiyyətdə baş verəcək ziddiyyətlərin daha da dərinləşməsinə səbəb olur. Eyni zamanda iqtisadiyyatın idarə olunmasındakı inzibatçılıq təkrar istehsal fazaları arasındakı əlaqəni, mülkiyyət hüququnu tamamilə pozur.
Sabiq İttifaqda bütövlükdə iqtisadiyyata aid edilən problemlər, istər resursların bölgüsü və istifadəsi sahəsində, istərsə də başqa sahələrdəki məsələlər mərkəzləşdirilmiş plan orqanları tərəfindən müəyyənləşdirilirdi. İqtisadiyyatın idarə olunmasının hədsiz dərəcədə dövlətin əlində cəmləşdirilməsi dövlət aparatının bürokratikləşməsinə gətirib çıxarır. Bürokratik aparat iqtisadiyyatı səmərəli inkişaf etdirmək qabiliyyətinə malik deyil. Çünki, təsərrüfatın idarə edilməsinin mərkəz- ləşdirilməsi ilə istehsal və satış dövlətin inhisarına keçir. Vahid ictimai mülkiyyət, dövlət inhisarı hökm sürdüyünə görə rəqabət üçün şərait ola bilmir. Rəqabət olmadığına görə texnikanın və texnologiyanın təkmilləşdirilməsinə stimul olmur. Nəticə etibarilə iqtisadiyyat tənəzzülə doğru gedir. 19
Beləliklə inzibati-amirlik sisteminin mənfi cəhətləri aşağıdakılardır: 1). ictimai mülkiyyət adı altında bütün istehsal vasitələrinin və onun nəticəsinin dövlət mülkiyyətində mərkəzləşdirilməsi; 2) mərkəzləşdirilmiş iqtisadi planlaşdırmanın aparıcı olması; 3). yaradılmış ne'mətlərin bərabərçilik şəklində paylanması isə ədalətsizliyin ən yüksək zirvəsidir. Ədalətsiz cəmiyyət isə uzun sürə bilməz. 4). insanın iqtisadi fəallığının və maddi marağının reallaşması yollarının məhdudlaşdırılması; 5). resursların başlıca olaraq, hərbi sənaye kompleksinin inkişafına yönəldilməsi. İnzibati-amirlik sisteminin nöqsanı eyni zamanda planın nəyin hesabına olursa olsun yerinə yetirilməsi tələbidir. İqtisadi sistemlərin bir forması da qarışıq iqtisadi sistemdir. Bu sistem ilk növbədə bazar və inzibati-amirlik sistemlərinin qarışığı kimi çıxış edir. Dünyanın bir çox ölkələri qarışıq iqtisadiyyat sisteminə malikdir. Onların bir qismi sərbəst bazar iqtisadiyyatına, digər qismi isə inzibati-amirlik sisteminə çox yaxındır. Qarışıq iqtisadi sistemdə sahibkar iqtisadiyyatına üstünlük və tə'minat verilməsi ölkə iqtisadiyyatını daha çox demokratikləşdirir və gəlirlərin bölgüsündə nisbətən ədalətin tə'min olunmasına imkan yaradır Qarışıq iqtisadi sistemdə resursların bölgüsü də müxtəlif şəkildə həyata keçirilir. Əgər inzibati-amirlik sistemində bölgünü dövlətin mərkəzi plan orqanları həyata keçirirsə, bazar sistemində resursların bölgüsünü xüsusi sahibkarlıq həyata keçirir. Qarışıq iqtisadi sistemdə isə resursların bölgüsündə qarışıq təsərrüfat formaları, yə'ni xüsusi sahibkarlar, dövlət və başqa formalar iştirak edir. İqtisadi sistemlərin formalarından biri də ənənəvi iqtisadiyyatdır. Ənənəvi iqtisadiyyat dedikdə milli adət və ən'ənələrə əsaslanaraq iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi başa düşülür. Bu sistemdə keçmişdən miras qalmış adətlər bəşəri sivilizasiyalardan irəli gələn texniki yeniliklərlə əlaqələndirilir. İqtisadiyyat vərəsəlik prinsipinə tabe edilir. Resursların və gəlirlərin bölgüsü adət və ən'ənələr qaydasında Yüklə 0,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|