Əlyazması hüququnda Tağızadə Elçibəy Kamandar oğlu (magistrantin a. S. A.) «Fond birjalarinin əsas iqtisadi göstəriciləri və onlarin təhlili yollari»

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ

MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ

Əlyazması hüququnda

Tağızadə Elçibəy Kamandar oğlu

(MAGİSTRANTIN A.S.A.)

«Fond birjalarinin əsas iqtisadi göstəriciləri və onlarin təhlili yollari»

mövzusunda

MAGİSTR DİSSERTASİYASI

İxtisasın şifri və adı: 060411 «Kommersiya»

İxtisaslaşma: «Birja fəaliyyəti»

İş müdafiəyəyə təqdim Magistratura Mərkəzinin

edilmək üçün baxılmışdır direktoru

prof. Q.N.Manafov

_______________________

Elmi rəhbər Magistr proqramının rəhbəri

dos. A.Ş. Hüseynov dos. M.Q. Əkbərov

______________________ _______________________

Kafedra müdiriv prof. A.Ş. Şəkərəliyev _______________________

BAKI - 2017

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ .......................................................................................................................... 3
I FƏSİL. BİRJALARIN MAHİYYƏTİ VƏ TƏKAMÜLÜ. BİRJA

TİCARƏTİNİN MÜASİR DÜNYA İQTİSADİYYATINDA ROLU
§ 1.1. Birjaların mahiyyəti və onların topdansatış ticarətdən maliyyə bazarına

təkamülü yolları ................................................................................................. 6

§ 1.2. Fond birjalarının iqtisadi inkişaf indikatorları ilə əlaqələr mexanizmləri

və kapitalın idarəedilməsində birjaların rolu ................................................... 21

§ 1.3. Bazarın texniki analizinin həyata keçirilməsi yolları ...................................... 28
II FƏSİL. FOND BİRJALARININ ƏSAS İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏRİ. İQTİSADİ GÖSTƏRİCİLƏRİN TƏHLİLİNİN BİRJALARIN İŞİNİN SƏMƏRƏLİLİYİNƏ TƏSİRİ
§ 2.1. Fond birjalarının əsas iqtisadi göstəricilər sistemi və birjaların işinin

səmərəli təşkilində bu göstəricilərin rolu ........................................................ 40

§ 2.2. Birja statistikası və fond birjalarının indekslərinın hesablanması

metodları ........................................................................................................ 49

§ 2.3. Fond birjasının orta müddətli dövrə maliyyə-iqtisadi fəaliyyətinin və

effektivliyinin təhlili yolları .............................................................................. 69

NƏTİCƏ VƏ TƏKLİFLƏR .................................................................................... 79

İstifadə olunmuş ədəbiyyat ...................................................................................... 82
Резюме

Resume

GİRİŞ

Mövzunun aktuallığı. İqtisadiyyat - mürəkkəb bir təsərrüfat sistemi olmaqla, daha dərin və diqqətli öyrənməni tələb edir. Bu, ilk növbədə onunla əlaqədardır ki, iqtisadiyyat, cəmiyyətin gündəlik həyatının vacib hissəsi olaraq, özünün əsas funksiyasını cəmiyyətin rifah halının yaxşılaşdırılması üçün əlverişli şəraitin yaradılmasında və insanların həyat fəaliyyətinin qorunub saxlanılmasında görür.

Lakin iqtisadiyyatın uğurlu fəaliyyəti onun təsərrüfat subyektlərinin bir-biri ilə uzlaşdırılmış qarşılıqlı əlaqələri olmadan mümkün deyildir və həmin subyektlərdən biri də maliyyə bazarıdır ki, fond birjası onun strykturuna daxil olan vacib sahələrdən biridir.

Fond birjası, bazar iqtisadiyyatının ayrılmaz institutudur və bu, qiymətli kağızlar və digər maliyyə alətlərinin təşkil olunmuş, müntəzəm olaraq fəaliyyət göstərən bazarıdır. Fond birjası, qiymətli kağızlarla ticarət nəticəsində öz əlində böyük kapitalları cəmləşdirir ki, bunlar da sonradan istehsalın inkişafına cəlb oluna bilirlər. Burada səhmdar cəmiyyətlərinin səhmlərinin və istiqrazlarının alışı və satışı həyata keçirilir. Qiymətli kağızları ucuz qiymətə alıb sonradan onların daha baha qiymətə satılması yolu ilə iri birja mənfəəti əldə etmək mümkündür. Qiymətli kağızlar bazarının təşkilatçısı olaraq, fond birjası, birinci növbədə səmərəli ticarətin aparılması üçün lazımi şəraiti yayadır, lakin ticarətin artması ilə təkcə ticarətin təşkili ilə deyil, ona xidmət göstərilməsi ilə məşğul olur.

Bazar iqtisadiyyatında fond birjası pul vəsaitlərinin yenidən bölüşdülməsinin əsas mexanizmi sayılır. Fond bazarının fəaliyyət göstərməsi effektiv sahibkarlar təbəqəsinin formalaşmasına, rəqabətqabiliyyətli səhmdarlar cəmiyyətlərinin yaranmasına, əməyin səmərəliliyinuin artırılmasına, səhmlərin bir hissəsinin satılması yolu ilə muzdlu işçilərin müəssisələrin həmsahibkara çevrilməsinə və s. gətirib çıxarır.

Fond birjaları qiymətli kağızlar bazarıının elementlərindən biridirlər və o, ən tanınmış və nüfuzlu bazar institutlarından biri sayılır. Bu zaman, birjaların effektivliyi, əhəmiyyə daşımaları siyasi sistemdən, ölkənin iqtisadiyyatının strukturundan və çoxlu sayda digər amillərdən asılıdır.

Bir sözlə, birja, iqtisadiyyatın ən dinamik strukturu olmaqla, həm əlaqəli sahələrdə, həmçinin bütün digər sahələrdə baş verən istənilən hər bir dəyişikliyə cəld və həssas reaksiya verir və bunun təsirini qabaqcadan hesablamaq həddindən artıq çətindir.

Tədqiqatın predmet və obyekti. Tədqiqatın obyekti kimi problemli vəziyyəti yaradan və öyrənilmə üçün seçilmiş proses və yaxud hal, hadisə, predmeti kimi isə bu obyektin hüdudlarında olanlar nəzərdə tutulur. Bu baxımdan dissertasiya işinin predmeti bütövlükdə birja işinin mahiyyəti ilə səciyyələnilir. Tədqiqat işinin obyekti kimi bütövlükdə birja fəaliyyətinin işləmə mexanizminin təkmilləşdirilməsi məsələsi nəzərdən keçirilir.

Tədqiqatın əsas məqsədi və vəzifələri. Tədqiqatın əsas məqsədi bazar iqtisadiyyatı şəraitində birja fəaliyyətinin təşkilati, maliyyə, əməliyyat mexanizmlərinin dərindən araşdırılmasından, fond bazarının investisiya proseslərindəki rolunun üzə çıxarılmasından, birja fəaliyyətinin idarəedilməsinin xarakterik xüsusiyyətlərinin, idarəetmə metodlarının öyrənilməsindən, əldə edilən nəticələr əsasında respublikada birja fəaliyyətinin canlandırılması, ölkənin kommersiya müəssisələrinin dünyanın birjaları ilə gələcək strateji əlaqələrin inkişaf istiqamətlərinin göstərilməsindən ibarətdir. Tədqiqatın vəzifələr dairəsi dissertasiya işinin strukturundan irəli gələrək araşdırılmışdır.

Tədqiqatın informasiya bazası və işlənməsi metodları. Tədqiqatın informasiya bazasını araşdırılan mövzu üzrə yerli və xarici müəlliflərin elmi işləri, rəsmi və biblioqrafik mənbələr təşkil edirlər. Tədqiqatın alətlər bazası kimi daha çox nəticə verə bilən elmi dərketmə, araşdırmalar və təhlil metodlarından istifadə olunmuşdur. Elmi dərketmə metodları kimi empirik tədqiqatlar metodundan (müqayisəetmə və s.), həm empirik, həm də nəzəri tədqiqat səviyyəsində istifadə olunan metodlardan (təhlil, sintez və s.), həmçinin nəzəri tədqiqat metodundan istifadə olunmuşdur. Buraxılış işində beta-əmsalın qiymətli kağızalar bazarının təhlilində istifadə olunması istiqamətləri göstərilmişdir.

Tədqiqatın elmi yeniliyi. Tədqiqat işində aparılan araşdırmalar əvvəlki ümumi yanaşmalardan özünün kompleksliliyi ilə fərqlənir, kommersiya fəaliyyəti sahəsində birja ticarətinin yerinin müəyyən olunması və bu məsələdən irəli gələn xüsusiyyətlərin dərindən araşdırılması əsasında tədqiqat metodları tətbiq edilməklə maraqlı nəticələr əldə edilmişdir.

Tədqiqiatın praktiki əhəmiyyəti. Elmi tədqiqatın nəticələri kimi əldə olunan təkliflər praktiki əhəmiyyətliliyə malikdirlər və təcrübədə istifadə oluna bilər.

I FƏSİL. BİRJALARIN MAHİYYƏTİ VƏ TƏKAMÜLÜ. BİRJA TİCARƏTİNİN MÜASİR DÜNYA İQTİSADİYYATINDA ROLU
§ 1.1. Birjaların mahiyyəti və onların topdansatış ticarətdən maliyyə bazarına

təkamülü yolları
Müasir birjalar, topdansatış ticarətin müxtəlif formalarının uzun müddət davam edən təkamülünün nəticəsi kimi çıxış edirlər və bununla yanaşı, mütəşəkkil əmtəə bazarının, yəni, bu və ya digər normativ aktlarda yazılmış müəyyən qaydalar əsasında fəaliyyət göstərən bazarın növlərindən biri olmaqla qalırlar.

Tarixən topdansatış ticarətin ilkin formalarından biri kimi karvan ticarətini hesab etmək olar. Onun fərqli cəhətləri - epizodik xarakter daşıması, qeyri-müntəzəm olması, əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş ticarət yerinin və həmin ticarətin həyata keçirilmə qaydalarının olmamasından ibarətdir.

Sonradan bunun yerinə yarmarka ticarəti gəlmişdi. Orta əsrlərdə həm xırda, həm də iri yarmarkalar meydana gəlmişdi ki, bunların keçirilmə yeri dəqiq müəyyən olunurdu və yarmarka vaxtı barədə iştirakçılar əvvəlcədən xəbərdarlıq edilirdilər. «Yarmarka» sözünün mənası (alman sözü olan «Jahrmarkt» tərcümədə «hər il keçirilən bazar» deməkdir) onun müntəzəm olaraq keçirilməsi və mütəşəkkilliyi barədə xəbər verir.

Həmin illərin yarmarkaları müəyyən olunmuş ciddi daxili qaydalar əsasında aparılırdı. Yarmarkalarda baş verən mübahisələrin və münaqişəli vəziyyətlərin də özünəməxsus həlli üsulları mövcud idi - yarmarka məhkəməsi fəaliyyət göstərirdi ki, bunu da hazırki müasir arbitrajın örnəyi kimi qəbul etmək olar.

Buna baxmayaraq müəyyən bir dövrdə ticarətin təşkilinin yarmarka üsulu onun iştirakçılarını qane etmədi və XVI əsrdə ticarətin coşqun inkişafı və Amerikanın kəşf olunması, kapitalizmin Avropada möhkəmlənməsi nəticəsində vaxtaşırı yaranan ticarət yerlərinin əvəzinə daimi, ixtisaslaşmış ticarət mərkəzləri yaranmağa başladı. Bu cür mərkəzlər özlüyündə topdansatış mağazaları idilər, digər sözlə bunlar - ilk birjalar idi.

Birjaların yaranma tarixi XIII-XV əsrlərə aid edilir və Venesiyada, Genuyada, Florensiyada, Şampanda, Brüqqedə keçirilən veksel yarmarkalarından başlamışdır. «Birja» termini bir sıra mənşə variantlarına malikdir. Etimoloji cəəhətdən bu söz yunan sözü olan «byrza» (yəni, torba, kisə), (almanca - Börse, hollandca - Beurs sözlərindən, fransızca bu - Bourse, italyanca - Bórsa, ispan dilində isə  - Bolsa kimi, ingiliscə isə exchange səslənir) yaranıb. Digər bir rəvayətə əsasən bu ifadənin yaranması konkret bir şəxslə bağlıdır. Buna əsasən Belçikanın Brügge şəhərində xüsusi bir meydan var idi ki, burada ticarət etmək üçün tacirlər yığışırdılar. Meydan «de burse» adlanırdı və bu da iri makler kontorunun sahibi olan və bu meydanda iri bir evin sahibi Van de Bursenin adı ilə bağlı idi. Evin üstündə firmanın gerbi asılmışdı və orada üç dəri kisə (torba) təsvir olunmuşdu və bunlar da yerli ləhcədə «the buerse» kimi səslənirdi. Kontor sahibi öz evini tacirlərin yığıncaqları üçün verirdi ki, və ola bilsin ki, bununla o, yeni ticarət formasına yeni adı belə vermişdi. Məhz müasir Belçikanın ərazisində ilk dəfə olaraq XV əsrdə (1406-cı ildə) ilk birja təsis olunmuşdur.

Müasir birjaların oxşar növləri Avropada ilkin kapitalın yığımı və ticarət əməliyyatlarının beynəlmiləlləşdirilməsi dövründə meydana gəlmişlər. Birja əməliyyatlarının daha ilkin fоrması pul və veksellərlə ticarət əməliyyatların ibarət idi, lakin fond birjalarının meydana çıxması üçün əsas şərtlər - səhmlər və istiqrazlar o vaxtlar hələ mövcud deyildilər.

XVI əsrin əvvəllərində ticarət əməliyyatlarını təkamülü fond və əmtəə birjalarının yaranmasına səbəb oldu. Bu zaman ilk olaraq əmtəə birjaları formalaşdılar, və onların əsasında da fond dəyərləri ilə ticarət yarandı. Əmtəə birjalarının yerləşməsi iri manufakturalara və limanlara - beynəlxalq ticarətin mərkəzlərinə daha meylli idi.

1602-cı ildə Amsterdam şəhərində birjanın yaranması xüsusi əhəmiyyət kəsb edirdi ki, burada Şərqdən (ədvalar, tütün) və Şimaldan (buğda, duz, parçalar, mahud) olan mallarla alver edilirdi. Məhz Amsterdam birjasında ilk dəfə olaraq qiymətli kağızlarla: Hollandiyanın, İngiltərənin, Portuqaliyanın dövlət istiqrazları, Holland-Britaniya Ost-Hind, sonralar isə Vest-Hind şirkətlərinin səhmləri ilə ticarət həyata keçirilirdi.

1640-1660-cı illərdə baş verən inqilabdan sonra 1688-ci ildə İngiltərədə feodalizm qalıqlarının aradan qaldırılmasından sonra qründerliyin (almanca Gründer - şirkətin yaradıcısı, təsisçisi deməkdir) canlanması nəticəsində müxtəlif cür səhmdar cəmiyyətləri meydana gəlmişdi, onların səhmləri isə birjaya çıxarılmağa başlanmışdı. Bu zaman artıq London birjası mövcud idi və lakin o, XVI əsrdə hələ ki, Amsterdam birjası ilə müqayisədə zəif görünürdü. XVII əsrdə canlanma başlanmışdı ki, bu da, Amsterdam birjası ilə bağlı olan hal kimi, iri ticarət şirkətinin yaranması ilə bağlı idi. 1711-ci ildə Cənubi okean ticarət şirkəti təsis olunur və Səhmdarlar şirkəti səhmlər vasitəsi ilə cəlb olunmuş 10 milyon funt sterlinqlik vəsaiti hökümətə verməli və bunun əvəzində Cənubi Amerika ilə ticarət üzrə müstəsna hüquqları və digər bir sıra imtiyazalrı əldə etmiş olurdu.

Fransada fond bazarının formalaşması XVIII əsrdən başlamışdır. Fransa bu zaman əhəmiyyətli dərəcədə pul vəsaitlərini bir yerə toplaya bilmişdi ki, bu da onun effektiv istifadə olunmasını tələb edirdi. Möhtəkirlik obyekti kimi Ost-Hind şirkətinin səhmləri oldular və onlar Paris birjasında ilk satılanlar idi. İlk fransız birjasının spesifikliyi ondan ibarət idi ki, burada qiymətlərin açıq-aşkar elan olunması mexanizmi və birja ticarətinin keçirilmə prosedurası hələ yox idi. Və ancaq 1777-ci ildə bu aradan qaldırıldı. Rusiyada ilk birja 1705-ci ildə, Yaponiyada 1730-cu ildə (düyü ilə ticarət), ABŞ-da isə 1848-ci ildə Çikaqoda meydana gəlmişlər.