19
Beləliklə, istiqraz aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir:
a) ödənilməsinin son müddəti mövcuddur;
b) ona görə faizlər ciddi surətdə qeydə alınmışdır;
c) faizlərin ödənilməsində səhmlərə görə üstünlüyünün mövcudluğu.
İstiqrazların həm nominal, həm alış, həm də bazar qiyməti var. Nominal
qiymət faizlər hesablanılan zaman və yenidən hesablanılan zaman baza rolunu
oynayır: borcun vaxtı keçdikdən onların satın alınması satınalma qiymətləri ilə
həyata keçirilir; istiqrazların alqı-satqısı bazar qiymətlərilə aparılır. Ümumiyyətlə,
istiqrazların fond bazarında qiymətləri müvafiq şəraitdən və vəziyyətdən asılı
olaraq hər an dəyişilə bilər.
İstiqrazın bir sıra təsnifat əlamətləri mövcuddur: emitentlərin xarakteri üzrə;
sahib olmaq üsuluna görə; borcun müddətinə görə; gəlirlərin ödənişin forması və
üsullarına görə və s.
Emitentlərin
xarakterinə
görə
aşağıdakı
istiqrazların
biri-birindən
fərqləndirirlər:
a) dövlət borcları;
b) icra hakimiyyətinin borcları;
c) yerli və bələdiyyə orqanlarının borcları;
d) müəssisələrin borcları.
İstiqrazlara sahib olma üsuluna görə onlar adlı və təqdim olunan istiqrazlara
bölünür. Müddətindən asılı olaraq istiqrazlar üç yerə bölünür:
1. Qısamüddətli istiqrazlar;
2. Ortamüddətli istiqrazlar
3. Uzunmüddətli istiqrazlar
Gəlirlərin ödənməsi formasına görə istiqrazlar aşağıdakılara bölünür: kupon
stavkalı itiqrazlar; sürüşkən kupon stavkalı istiqrazlar; kupon stavkasız istiqrazlar;
gəlirlərin ödənməsi üsuluna görə istiqrazlara bölünür; kupon gəlirlərini ödənməklə
istiqrazlar; pula ödənilən istiqrazlar; qiymətli kağızlar ödənlilən istiqrazlar və mala
ödənilən istiqrazlar.
20
Hazırda Azərbaycan Respublikasında istiqrazların aşağıdakı növlərinə təsadüf
olunur:
1) Dövlət qısamüddətli istiqrazları;
2) Borc istiqrazları;
3) Dövlət əmanət borclarının istiqrazları;
4) Daxili valyuta borclarının istiqrazları.
Dövlət qısamüddətli istiqrazların buraxılması və tədavülü qaydası Respublika
Nazirlər Kabinetinin və Respublika Milli Bankın müvafiq qərarları ilə
tənzimlənilir.
Dövlət qısamüddətli istiqrazların emissiyon müntəzəm qaydada bir ilədək
müddətə tədavül buraxılır. Həmin istiqrazların ödənilməsi nağdsız qaydada onların
sahiblərinə istiqrazların nominal dəyəri köçürülür. Qısamüddətli istiqrazlar üzrə
gəlirlər dedikdə, satış qiyməti ilə alış qiyməti arasındakı fərq başa düşülür.
Borc istiqrazlarının buraxılışı və tədavülünün başlıca şərtləri Respublika
Hökumətinin qərarı ilə müəyyənləşdirilir. Bu istiqrazların emitenti kimi
Respublika Milli Bankı çıxış edir. İstiqrazların sahibi respublikanın həm hüquqi,
həm də fiziki şəxslər ola bilər. Daha konkret desək, bu istiqrazlar adətən orta
müddətli olur. Onların sahibi istiqrazların nominal dəyərinə nisbətən faiz şəklində
kupon gəliri əldə etmək hüququna malikdir. Respublika Milli Bankı Respublika
Maliyyə Nazirliyi ilə razılaşdırmaqla istiqrazların hər bir aydan ayrıca buraxılışı
üçün onların həcmini, kupon gəlirlərinin hesablanılması qaydasını, yerləşdirmə
tarixini, kupon gəlirlərinin ödənməsi və verilməsi qaydasını tənzimləyir. Kupon
gəlirlərinin kəmiyyəti kupon gəlirlərinin ödənilməsinin hər bir dövrü üçün ayrıca
hesablanılır.
Azərbaycan Respublika dövlət əmanət borcları istiqrazlarının buraxılışı
qaydası respublika höküməti və Milli Bankı tərəfindən müəyyənləşdirilir.
İstiqrazların emitenti Respublika Maliyyə Nazirliyi hesab olunur.
Belə istiqrazlar bir il müddətinə buraxılır. Hər bir istiqrazın 4 kuponu olur.
Kupon dövrü üç təqvim ayını təşkil edir və buraxılışın əvvəli tarixində
müəyyənləşdirilir.
21
Kupon üzrə faiz gəliri hər bir kupon dövrünə emitent tərəfindən hesablanılır.
Bu faiz gəliri rəsmi elan olunan kupon stavkalarına bərabər olur. İstiqrazlar
ödənilən zaman onun sahibinə istiqrazların nominal dəyəri və sonuncu kupon üzrə
faiz gəlirləri ödənilir.
Qüvvədə olan qanunvericiliyə uyğun olaraq əmanət borcunun istiqrazları üzrə
nominal dəyərinə nisbətən faiz qaydasında olan kupon gəlirləri müəssisənin
mənfəətindən vergiyə habelə fiziki şəxslər üzrə vergiyə cəlb olunmurlar.
İstiqrazlar tədavül olunan zaman yığılan kupon gəlirləri yaranır. Kupon
komplekti istiqrazların ayrılmaz hissəsidir və onların, miqdarı istiqrazların
ödənilmə müddətindən asılı olaraq müəyyənləşdirilir.
Valyuta istiqrazları üzrə üç faiz illik hesablanılır. Adətən faizlər ildə bir dəfə
ödənilir. Bu zaman hökmən kupon təqdim olunmalıdır.
Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarına görə istiqrazlar üzrə faizlər vergiyə
cəlb oluna bilməz.
Əmanət (depozit) sertifikatları da qiymətli kağızların bir növüdür. Bu
qiymətli kağıza görə banka müəyyən məbləğdə pul qoyan hüquqi və yaxud fiziki
şəxs müəyyən müddət keçdikdən sonra sertifikatda göstərilən məbləği və faiz
həmin bankdan və yaxud onun filialından ala bilər. Əmanət (depozit) sertifikatları
təqdim olunan və yaxud adlı ola bilər.
Sertfikatların fərqləndirici xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
1. Onların emitenti kimi yalnız bank çıxış edə bilər;
2. Onlar yalnız yazılı formada buraxılır (hesablarda qeydlər formasında
nağdsız qaydada buraxılış istisna olunur);
3. Mallara və xidmətlərə görə hesablaşma və ödəniş vasitəsi kimi çıxış edə
bilməz;
4. Öhdəliyin icra olunması yalnız pul formasında mümkündür;
5. Onların nominal dəyəri qabaqcadan ödənilmədən istiqrazlar buraxılır;
6. Ciddi formalizm və məcburi rekvizitlərin doldurulması (həmin rekvizitlərin
birinin belə doldurulması çatışmazsa, sertifikatlar etibarsız sayılır).
Dostları ilə paylaş: |