1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN TİBB UNİVERSİTETİ
ELNURƏ MUSAYEVA
ZƏKİYYƏ İSMAYILOVA
MUSA QƏNİYEV
VİTAMİN PREPARATLARININ FARMAKOLOGİYASI
(Tədris-metodik vəsait)
BAKI-2016
2
Tərtib edənlər: Musayeva Elnurə Musa qızı
Biologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Azərbaycan Tibb Universiteti
farmakologiya kafedrasının assistenti
İsmayılova Zəkiyyə Cəbrayıl qızı
Biologiya elmləri doktoru,
Azərbaycan Tibb Universiteti
farmakologiya kafedrasının professoru
Qəniyev Musa Mehdi oğlu
Tibb elmləri doktoru, professor
Azərbaycan Tibb Universiteti
farmakologiya kafedrasının müdiri
Rəyçilər: Xanım Aydın qızı
Biologiya elmləri namizədi,
farmakologiya kafedrasının dosenti
R.M.Mahmudov
Tibb elmləri namizədi,
normal fiziologiya kafedrasının dosenti
Elmi redaktor: G. A. Hüseynova
Tibb elmləri namizədi,
farmakologiya kafedrasının dosenti
Metodik vəsait - Azərbaycan Tibb Universiteti farmakologiya fənninin tədris
proqramına müvafiq yazılmışdir. Metodik vəsaitdən Tibb Universitetinin
tələbələri, eyni zamanda fənnin tədrisi ilə məşğul olan professor - müəllim heyəti,
müvafiq peşə sahibləri, elmi işçilər istifadə edə bilərlər.
3
Keçiriləcək mövzunun planı: Vitaminlər haqqında ümumi məlumat, onların
alınması, müasir təsnifatı, dozalanma prinsiplərinin öyrədilməsi. Vitaminlərdən
istifadə zamanı törənən fizioloji effektlər, onların catişmazlığının yaranma səbəbi,
aradan qaldirılma tədbirləri və müalicənin ümumi prinsipləri haqqında tələbələrə
məlumat vermək. Mövzunun mənimsənilməsi, müstəqil hazırlaşması üçün müxtəlif
formalı sualların və testlərin qoyulması.
Dərsin məqsədi: Vitamin preparatları tibbi praktikada böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Belə ki, əksəriyyəti əvəzolunmayan birləşmələr olub orqanizmin həyat fəaliyyəti
üçün lazım olan biokimyəvi reyaksiyalarda iştirak edir. Ona görə də bu qrupa daxil
olan preparatların farmakokinetik və farmakodinamik xüsusiyyətlərinin analiz
edilməsi, istifadəsi, qəbul olunma yolları, əsas, əlavə və toksiki effektləri, onların
aradan qaldırılması tədbirləri, dozalanması haqqında tələbələrə praktik əhəmiyyətli
məlumatların verilməsi. Həkimlik praktikasında zəruri olan resept formalarının
tərtibi qaydalarının öyrədilməsi.
4
VİTAMİNLƏR
(nəzəri məlumat)
”Vitaminlər“ adı altında orqanizmin normal həyat fəaliyyəti üçün vacib olan,
müxtəlif kimyəvi quruluşa malik kiçik molekullu üzvi maddələr birləşir. Bu
maddələrin varlığı haqqında ilk dəfə 1889 - cu ildə Hollandiyalı həkim Xristian
Eykman məlumat vermişdir. O müəyyən etmişdir ki, cücələri qaynadılmış ağ düyü
ilə yemləyəndə onlar beri- beri xəsəliyinə tutulur, qidalarına düyü kəpəyi əlavə
etdikdə isə sağalırlar. Bundan 16 il sonra, 1905 - ci ildə Uilyam Fletçer müəyyən
etdi ki, təmizlənməmiş düyü insanlarda beri-beri xəstəliyinin qarşısını alır. Digər
tədqiqatçı alim Frederik Xopkins 1906 - cı ildə belə qənaətə gəldi ki, qidanın
tərkibində yağ, zülal və karbohidratlardan başqa insan orqanizmi ücün son dərəcə
zəruri olan digər maddələr də vardır. Alim bu maddələri
«accessory food factors»
adlandırdı.
Az sonra, 1911- ci ildə, vitaminlərin varlığı və orqanizmin normal
fəaliyyəti ücün zəruri amil olması Londonda işləyən Polşa alimi Kazmir Funkun
apardığı tədqiqatlarda tamamilə öz təsdiqini tapdı. O, дцйц кяпяйиндян beri - beri
xəstəliyini aradan qaldıran kristallik formada təmiz preparat (tiamin) aldı.
Tərkibində amin qrupu olduğuna görə, K. Funk bu maddəni “Vitamine” adlandırdı
(vita - həyat və ingiliscə amine - amin, azotsaxlayan birləşmə). Sonralar, vitaminlər
qrupunun digər nümayəndələri də alındıqda, məlum oldu ki, bu sıranın heç də
bütün nümayəndələri tərkibində amin qrupu saxlamır. Buna baxmayaraq, vitamin
termini (”həyat üçün zəruri olan amin - azotsaxlayan birləşmə”) nisbi də olsa bu
sıranın bütün nümayəndələrini düzgün səciyyələndirdiyinə və tibbi ədəbiyyatda
özünə möhkəm yer tutduğuna görə, qeyri - şərtsiz olaraq saxlanıldı.
Vitaminlər enerji mənbəyi və ya plastik material funksiyası yerinə yetirmir,
onlar müxtəlif biokimyəvi proseslərdə iştrak edərək, orqanizmin həyat fəaliyyətini
təmin edən fermentlərin kofermenti rolunu oynayır, hormonabənzər və antiradikal
təsir göstərir. Məsələn, metil qrupunun daşınmasında, nukleotidlərin sintezində,
karbohidrat, zülal, yağ mübadiləsində iştrak edir. Vitaminlər əvəzolunmayan
birləşmələrdir və əksəriyyəti insan orqanizmində sintez olunmur. Orqanizmdə
yalnız ultrabənövşəyi şuaların təsirindən D
3
, triptofandan nikotinamid, yoğun