Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ж.П.Сартр, Бытие и ничто. M., «Республика», 2000, с. 137. ^Yenə orada, s.505. 46
- ^ Ajı-OapaÖM. EcTCCTBCHHO-HayHHbie TpaKxaTbi. c.,396. 48
edilən məlumatların sadə yığımı kimi nəzərdən keçirmək olmaz. «Əks halda lap əvvəldən biz paradoksla qarşılaşırıq: keçmiş artıq yoxdur, gələcək hələ yoxdur, indiki zaman isə hamıya məlumdur ki, tamamilə yoxdur, o ölçüsü olmayan nöqtə kimi sonsuz bölünmənin sərhəddidİD>. «Zamanın yeganə mümkün tədqiqat metodu özünü ikinci dərəcəli strukturlan üzərində üstünlük təşkil edən və onlara məna verən bütövlük kimi nəzərdən keçirilməsinə başlamaqdır»."” Sartr belə nəticəyə gəlir: «...gələcəyin baş verməsi üçün keçmişin qayıtması lazımdiD>.‘*^ Zaman haqqında elmdə daha çox istifadə olunan fikirlərdən dördünü göstərmək olar. Bunlar Nyütonun, termodinamikanın, darvinizmin və məntiqin irəli sürdüyü fikirlərdir: a) dünyanın Nyüton və onun davamçılan tərəfindən qurulan modelində zaman əlavə bir şey kimi göstərilir. Zamanın keçmişdə, indi və gələcəkdə hər hansı momenti (anı) onun hər hansı başqa mo- mentindən fərqləndirilmir. Nyütonun sistemi əsasında heç bir dəyişiklik etmədən planetlər Günəş ətrafında istənilən tərəfə - zaman daxilində həm irəliyə, həm də geriyə hərəkət edə bilirlər. Elə buna görə də elmi dairələrdə Nyüton sistemindəki zaman anlayışı «dönən zaman» adı altında möhkəmlənmişdir; b) XIX əsrdə fiziklərin diqqət mərkəzi dinamikadan termodi- namikaya yönəldi. Termodinamikanın ikinci başlanğıcına görə Kainatda enerji ehtiyatı tükənir və dünya dönmədən özünün «istilik ölümünə» yaxınlaşır. Ona görə də zamanın heç bir anı özündən əvvəl gələnin eyni ola bilməz. Kainatda baş verən hadisələri geri döndərmək olmaz. Belə proqnoz adi insan baxımından çox bədbindir; c) ingilis alimi C.Darvin XIX əsrin ortalannda deyirdi ki, təbiətdə baş verən təkamül heç də çeşidli formalann təşkil olunma səviyyəsinin aşağı düşməsinə və zəifləməsinə gətirib çıxarmır. Əksinə, təkamül əks istiqamətdə inkişaf edir: sadədən mürəkkəbə, həyatın aşağı formalanndan yuxanya, qeyri- differensial strukturlardan differensial strukturlara doğru. İnsanlıq baxımından belə proqnoz çox nikbindir. Köhnə Kainat getdikcə daha da təkmilləşir və zaman keçdikcə onun təşkil olunma sə-
viyyəsi yüksəlir. Buradan belə nəticə çıxanlır: geri dönmək xüsusiyyəti qapalı sistemlərə aiddir (söhbət kifayət qədər böyük zaman kəsiyindən gedirsə), dönməzlik isə Kainatın yerdə qalan hissəsinə aiddir; d) riyaziyyat təbiət elmlərini zaman problemini həll etmək aləti ilə silahlandırdığı kimi, eynilə məntiq də fəlsəfənin köməyinə gəldi. Məşhur məntiq alimi G.H.fon Vriqt yazır: «Tarixin ən geniş mənada öyrənilməsinin - geoloji dövrlərin, heyvan növlərinin, insan dillərinin və yaxud fərdlərin və insan qruplarının hiss və həyacanlannın təkamülünün öyrənilməsinin hamısı faktlann (hadisələrin) zaman daxilində öyrənilməsi deməkdir; bu zamanın özünün öyrənilməsi deyil. Tarix bizim keçmiş haqqında biliyimizi zənginləşdirir dedikdə keçmişdə baş verənlər haqqmda bizim biliklər nəzərdə tutulur. Lakin fizika, fiziologiya və psixologiya elə elmlərdir ki, burada vaxt daxilində nə baş verməsindən fərqli olaraq vaxtın özü tədqiqat obyekti O I
)."*^ Lakin yuxanda göstərilən elmlərdə zamanın öyrənilməsi empirik və eksperimental xarakter daşıyır, bu isə qaçılmaz şəkildə zamanın fəlsəfi təbiətini öyrənmək məsələsini irəli sürür. Bu cəhətdən Eynşteynin nisbiyyət nəzəriyyəsinin əhəmiyyəti xüsusi qeyd edilir. Bu nəzəriyyədə məkan daxilində müxtəlif vəziyyətlərdə olan hadisələrin eyni vaxta təsadüf etməsinə xüsusi əhəmiyyət verilir. Bununla yanaşı göstərmək lazımdır ki, nisbiyyət nəzəriyyəsi zamana həndəsi xarakter verərək onun biristiqamətli və dönməz olmasını nəzərə almır.
Zamanın klassik nəzəriyyəsinə görə işləyən saat koordinat vaxtını hesablayır, relyativist (nisbi) nəzəriyyəyə görə isə saat intervalı (arada olan fasiləni) ölçür. Zaman haqqında bu iki nəzəriyyə arasındakı fərq yalnız fiziki cəhətdən özünü göstərir. İşləyən saatın hansı - koordinat və yaxud interval vaxtını göstərməsini əvvəlcədən müəyyən etmək olmaz. Qnoseoloji (idrak) cəhətdən hər iki ehtimal mümkündür. Onların hansının reallığa uyğun olmasını yalnız təcrübə göstərə bilər. Eynşteynin məşhur saat nəzəriyyəsi (saatın gecikməsi) canlı orqanizmlərə də şamil edilir. Saatın gecikməsini nümayiş et- r.X.(j)OH BpHrx. JIorHKO-{|)H;ıoco(|)CKHe nccjıe;ıoBaHHa. M., 1986
, c. 515
. 47 dirmək üçün çox vaxt əkizlər haqqında olan misala müraciət edirlər. İki yenicə doğulmuş oğlandan biri işığın sürətindən bir qədər az sürətlə kosmik səyahətə çıxır və kiçik uşaq yaşında geri qayıdır; ikinci uşaq isə həmin vaxtda qoca kişi olur. Bu nəticəni çoxlan mənasız bir şey hesab etsə də, bu nisbiyyət nəzəriyyəsi ilə tamamilə uzlaşır. 4.5. Tək, xüsusi və ümumi Keyfiyyətcə və kəmiyyətcə hər bir obyekt öz-özlüyündə ayndır, başqa ayrılardan fərqli ayrıdır. Lakin bu aynlıq nisbidir. Hər bir ayrının varlığı başqa ayrılar ilə əlaqədədir. Ona görə də birinin dərk edilməsi başqası haqqında biliyin qazanılmasını təmin edir. Hər bir ayn əksliklərin vəhdəti deməkdir, o eyni vaxtda həm təkdir, həm də ümumidir. Əl-Fərabi ümumi və tək şeylər haqqında demişdir: «Ümumi şeylər, yəni universalilər yalnız tək şeylərin mövcudluğu nəticəsində yaşayırlar, ona görə də onlann mövcudluğu aksidentaldu*. Ancaq mən belə fikir söyləyəndə nəzərdə tuturam ki, universali- nin özü aksidensiyadır; buradan isə belə bir nəticənin çıxanlması qaçılmaz olur ki, substansiyanın ümumi anlayışlan da aksidensi- yadu*, ona görə də sadəcə olaraq göstərirəm ki, onlann yalnız həqiqi, əsl varlığı aksidentaldır».“*^ Hər bir əşyanın müəyyənlik kimi tək ona xas olan təkrarolunmaz əlamətləri və xasiyyətləri var, bir də onu çoxlu başqa əşyalarla birləşdirən ümumi əlamətləri var. Deməli, «tək» yalnız bu obyektə xas olan təkrarolunmaz xassələri ifadə edən kateqoriyadır, «ümumi» isə bəzi obyektlər cəmində təkrar olunan xassələri ifadə edən kateqoriyadır. Buradan belə nəticə çıxır ki, tək və ümumi gerçəklikdə xassələri olduqları əşyalardan ayrı müstəqil mövcud deyil. Müstəqil olaraq yalnız tək və ümuminin, təkrar olunan və olunmayanın vəhdəti kimi çıxış edən ayrı (əlahiddə) mövcuddur.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|