Elmi redaktor: amea-nın həqiqi üzvü, əməkdar elm xadimi, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Fuad Qasımzadə
Yüklə 2,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Ал-Фараби. Естественно-научные тракта гы, с.407. ^Yenə orada, s.241. ^Yeno orada, s.242. 37
Əl-Fərabi hərəkətə birmənalı tərif
verməyin mümkünsüzlüyünü göstərir və dəyişmə anlayışına çox geniş məna verirdi. O, yazırdı: «Hərəkətin tərifi yoxdur, çünki o ikimənalı sözlərə aiddir. Hərəkət ilə yerdəyişmə ifadə edildiyi kimi, həm də təşəkkül tapma və yoxolma vaxtı baş verən dəyişmə də ifadə edilir; lakin hərəkəti potensialdan aktivə keçid kimi də ifadə etmək olar».^^ Dialektik materializm hərəkəti materiyanın mövcudluq forması hesab edir. Mövcud olmaq - hərəkətdə olmaq deməkdir. Materiyanın ilk səbəbi və hərəkətin ilk mənbəyi eyni məsələlərdir. Hərəkət də materiya kimi yaradılmır və məhv olmur, o kənardan gətirilmir, təbiətin özündə var. Hərəkət öz- özünə hərəkətdir; bu o deməkdir ki, vəziyyətin dəyişməsinə doğru meyl materiyanın özünə məxsusdur, çünki materiya öz- özünə səbəbdir. Öz-özünə hərəkət prinsipi səbəbiyyət problemi ilə bilavasitə əlaqədardır. Məlumdur ki, mexanistik dünyagörüşündə hərəkətin səbəbi həmin cisimdən aralı kənar fəal qüvvə kimi təsəvvür edilir. Bunun əksinə olaraq materialist dialektika, göstərildiyi kimi, hərəkəti öz-özünə hərəkət kimi ifadə edir; bu elə prosesdir ki, sistemin öz daxilindəki dəyişikliklər, ziddiyyətlər ilə şərtlənir. Əl-Fərabi göstərirdi ki, cisim özbaşına hərəkətə gələ bilməz, onu hərəkətə gətirən kənar qüvvə olmalıdır. O, yazırdı: «Hərəkətin zaman daxilində nə əvvəli, nə də sonu ola bilməz. Beləliklə, bir tərəfdən nə isə hərəkət edən, başqa tərəfdən nə isə hərəkətetdirən mövcud olmalıdır»; «heç nə öz-özünə hərəkət etmir».^"* «Özü hərəkət etməyən hərəkətverici tək olmalıdır; onun ölçüsü yoxdur, maddi deyil, bölünmür, cəm halda olmuD).’^ XX əsrdə aydın oldu ki, Nyütonun qanunları cisimlərin səsin sürətinə yaxın böyük sürətlə hərəkəti şəraitində işləyə bilmir. Yüksək sürətlə tətbiq edilən yeni qanunlar Eynşteyn
tərəfindən formülə edildi. Nyüton qanunlannm nəticələri öz növbəsində cismin yavaş hərəkəti üçün xüsusi hal kimi fəaliyyət göstərir. Eynşteynin nisbiyyət nəzəriyyəsi Nyüton qanunlarını da əhatə edir. Xüsusi nisbiyyət nəzəriyyəsi müəyyənləşdirdi ki, maddi obyektlərin vakumda işığın sürətinə yaxın sürətlə hərəkəti zamanı hərəkətdə olan cismin kütləsi, ölçusu, vaxt axını onun sükunətdə olduğu vaxtdan hesablanan sayma sisteminə nisbətən başlanan hərəkət sürətindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. İşığın sürəti artırıla bilməz. Bütün fiziki proseslər üçün işığın sürəti sonu olmayan sürətdir. Hərəkətdə olan cismə işıq sürəti vermək üçün sonsuz miqdarda enerji tələb olunardı, bu isə fiziki cəhətdən mümkün deyil, deməli, cisim heç vaxt bu sürətə çata bilməz.
Biz hərəkət haqqında danışarkən baş verən hər bir dəyişikliyi nəzərdə tuturuq. Burada dəyişikliyin daxili, zəruri və əsas münasibətləri, tərəfləri, əlaqələri açılmır. Hegel hərəkət anlayışını daha da dərinləşdirdi, onun ümumi qanunauyğunluqlannı açdı və bununla da hərəkəti inkişaf prosesi kimi əsaslandırdı. Hərəkət özünün nisbi konkret formalannda təzahür edir. Lakin hərəkət zəruri olaraq öz əksini, yəni sükunəti irəli sürür. Bir sıra böyük filosoflar sükunəti ümumiyyətlə inkar edirlər. Məsələn, əl-Fərabi yazırdı: «Göyün heç bir hissəsində mütləq sükunət yoxdur. Onların hamısı hərəkət edir».^^ «Bəzi göy cisimlərinin hərəkəti nə isə meydana gətirir, başqalarının hərəkəti isə buna mane olur; belə halda həm bu, həm də o biri tərəfin qarşılıqlı təsiri toqquşmaya gətirir və nə isə yeni bir şey meydana gəlİD>.^^ Əl-Fərabi daha sonra deyirdi: «Hərəkətin öz-özünə yox olması fikri cəfəngiyatdır, çünki onun yox edilməsi üçün hansısa (xarici) səbəbin mövcud olması lazımdır. Deməli, əgər bir hərəkət dayanırsa, onun ardınca başqa hərəkət meydana gəl ir». ^*Yenə orada, s.297-298. ^’Yenə orada, s.301. ^*Yenə orada, s.304. 38 Sükunət haqqında başqa fikirlər də var. Bəziləri hesab edir ki, sükunət hərəkətin xüsusi formasıdır; hərəkət və sükunət iki bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olan və qarşılıqlı tamamlanan əksliklərdir. Əgər sükunət hərəkətin əksidirsə, hərəkət isə ümumidirsə - deməli sükunət də ümumidir. Daha bir fikir: sükunət hərəkətin xüsusi halı, məqamıdır; sükunət və hərəkət əksliklərin vəhdətini yaradırlar; lakin sükunət nisbi, hərəkət isə mütləqdir. Başqa bir fikir: hərəkət nisbidir, çünki konkret sistemlərin konkret dəyişməsi vasitəsi ilə həyata keçirilir, konkret şəraitdə baş verir, hər hansı konkret bir şeyə nisbətən qeyd edilir. Mütləq və nisbi anlayışlar yalnız bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə olarkən məna kəsb edir. Q.Qaliley kəşf etdi ki, əgər hərəkət bərabərölçülü və düzxətlidirsə, onda belə hərəkət vəziyyətinin səbəbini axtarmaq zərurəti heç də sükunət vəziyyətinin səbəbini axtarmaqdan artıq deyil. Həm bərabərölçülü düzxətli hərəkət, həm də sükunət öz sabitliyini o vaxta qədər saxlayır ki, bunu poza bilən nəsə baş verir. Beləliklə, əsas problem sükunət vəziyyətindən hərəkət vəziyyətinə keçid və yaxud daha ümumi mənada hər hansı sürətin dəyişməsi problemidir. «Fəlsəfənin başlanğıcları» əsərində Dekart inersiya prinsipini «təbiətin birinci qanunu» kimi qiymətləndirir. Bu qanunda deyilir ki, «hər bir cisim, heç nə onu dəyişmirsə, olduğu vəziyyətdə qalır». İnersiya qanunu, Dekartın müəyyən etdiyi, Nyütonun dəqiqləşdirdiyi kimi, sükunət və hərəkət arasındakı ontoloji fərqi aradan götürməyə xidmət edir. Təsadüfi deyil ki, Nyüton «hərəkətin vəziyyəti» ifadəsini işlədir. O, xüsusi qeyd edir ki, hərəkət - cismin təbii vəziyyəti olan sükunətin əksi olan dəyiş- gənlik prosesi deyil. Nyütona görə, həm də Dekarta görə, hərəkət varlığın elə yaşama üsuludur ki, sükunət kimi o da özünü saxlamağa cəhd edir və bu işdə inad göstərir. Lakin hər bir hərəkət deyil, yalnız bərabər və düzxətli hərəkət belə vəziyyətdə olur.
Yüklə 2,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|