Elmi ƏSƏRLƏR, 2017, №6 (87) nakhchivan state university. Scientific works, 2017, №6 (87)
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
15 xüsusi qadağalara məruz qaldı. Franko regional və yerli özünüidarəetmə institutlarını ləğv, milli və regional partiya və təşkilatları qadağan etdi. Lakin bu siyasət əks-təsir doğurdu, Kataloniya və Basklar ölkəsində regional hökumətlərin bərpa edilməsinə dair çıxışlar gücləndi, sonuncuda siyasi məqsədlərə çatmaq üçün terrorizmi vasitə seçən hərəkat yarandı. Diktatorun ölümündən (1975, noyabr) sonra ictimai-siyasi həyatın demokratikləşdirilməsinə başlanıldı. İspaniya konstitusiyalı monarxiya oldu. Demokratikləşmə prosesinin başlanması dövlətin milli-ərazi prinsip üzrə təşkili problemlərini aktuallaşdırdı. İspaniyada milli və regional hərəkatların başlanması müxtəlif səbəblərlə bağlı idi: 1) Onları XX əsrdə Kataloniya, Basklar ölkəsi və Qalisiya kimi regionların ənənəvi milli problemləri stimullaşdırmışdı. Frankizmin milli dil və mədəniyyətlərə münasibətdə diskriminasiya siyasəti bu regionlarda müqavimət hərəkatına güclü impuls vermişdi; 2) Regionların əhalisi üçün aydın idi ki, demokratikləşmə əks-mərkəzləşdirmə, səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi olmadan mümkün deyil: çünki mərkəz deyil, yerli orqanlar həlli ilə məşğul olduqda, regional problemlərin daha uğurlu və effektiv həlli mümkündür; 3) Sosial-iqtisadi inkişafdakı çoxdan mövcud olan disproporsiya milli və regional hərəkatların yüksəlişinə təsir göstərirdi. Varlı regionlar düşünürdü ki, muxtariyyət onlara öz yüksək statusunu qorumamağa və vəsaitlərin kasıb regionlarla bölüşdürülməməsinə imkan verəcək. Öz növbəsində kasıb regionların əhalisi fikirləşirdi ki, muxtariyyət onlara geriliyi aradan qaldırmağa, iqtisadi yüksəlişə nail olmağa şərait yaradacaq [1, s. 165; 3, s. 71]. Lakin qarşıda hələ qanuni baxımdan hakimiyyətin bölüşdürülməsi üçün uzun bir yol dururdu. “Muxtar cəmiyyətlər sisteminin əsl əhəmiyyəti yalnız İspaniyanın sənayeləşmə cəhətdən inkişafı kontekstində dəyərləndirilə bilər”di. Belə ki, regional muxtariyyətlərin inkişafı keçid dövrünün ən vacib, mahiyyətinə və həcminə görə inqilabi komponentlərindən biri idi [12, s. 148]. İspaniyada muxtariyyətləşmə prosesi iki: muxtariyyətləşməyə qədərki (1976-1978) və muxtar qurumların institusionallaşdırılması (1978-1983) mərhələlərinə ayrılır. Bu dövrdə tarixi vilayətlərə muxtariyyət statusunun verilməsi demokratiyanın güclənməsinə gətirib çıxarmışdır [16, s. 444-464]. Belə ki, faktlar ən “problemli” regionlarda belə vətəndaşların muxtariyyət sistemindən yüksək və ya nəzərəçarpacaq dərəcədə razılığını göstərir. Narazılıq muxtariyyətləşmə prosesi ilə deyil, siyasi partiyaların və elitanın mövqeləri ilə bağlıdır. Bu əsas amilə iki böyük ispan partiyasının – Xalq və Sosialist Fəhlə partiyalarının ölkənin ərazi quruluşu modelindən kifayət dərəcədə razı qalmadığı da əlavə edilməlidir [21, s. 255-276]. Mərkəzləşdirilmiş unitar dövlətin əks-mərkəzləşdirmə idarəçiliyi sistemi ilə əvəz edilməsinin vacibliyini başa düşən A.Suaresin ilk islahatçı və demokratik hökuməti milli azlıqların muxtariyyət hüquqlarını dərhal tanıdı. 1977-ci ildə Kataloniyada mərkəzə məxsus olan funksiyaların bir qisminin verildiyi İcraiyyə komitəsi yaradıldı. 1978-ci ildə isə Basklar ölkəsində müvəqqəti muxtar hökumət (Baş şura) yaradıldı, Qalisiyaya, Araqona, Kanar adalarına, Valensiyaya, Andalusiyaya, Balear adalarına, Estramaduraya, Kastiliyaya, Leona, Mursiyaya, Asturiyaya, Kastiliya-La Mança muxtariyyət öncəsi səlahiyyətlər verildi. “Muxtariyyət öncəsi səlahiyyətlər” anlayışı – yeni Konstitusiyanın qəbulunadək muxtariyyətin müvəqqəti xarakter daşıdığını bildirir, yalnız icra hakimiyyəti sahəsində muxtariyyətə yol verir, yerli parlamentlərin yaradılması nəzərdə tutulmurdu. İspaniya hökuməti “muxtariyyət öncəsi” orqanların qərarlarını dayandırmaq hüququnu özündə saxlayırdı” [3, s. 73]. 1978-ci il dekabrın 6-da keçirilən referendumda yeni İspaniya Konstitusiyası qəbul edildi. Konstitusiyaya “millətlər” anlayışı daxil olundu və beləliklə, Krallığın çoxmillətli dövlət olduğu təsdiq edildi. Konstitusiya dövlətlə muxtar icmalar arasında səlahiyyətlərin bölünməsi sistemini müəyyən etdi və iki növ – milli-ərazi (regional) və yerli (inzibati) muxtariyyətin mövcudluğunu konkretləşdirdi. Kastiliya dili ölkənin rəsmi dili elan edildi. Hazırda bütün “milli” regionlarda ispan dilini bilmək məcburidir və buna görə ispan dili yalnız de-yure deyil, həm də de-fakto dövlət dilidir. Muxtar region öz statutuna uyğun olaraq öz dilini ərazisində rəsmi dil elan edir. Konstitusiya ölkənin dil müxtəlifliyini xüsusi hörmətə layiq və müdafiə altında olan mədəni irs elan edir. Milli regionlara öz bayraqlarına və gerb nişanlarına malik olmaq hüququ tanınır. Muxtariyyətin rəmzləri dövlət təşkilatlarında və rəsmi tədbirlərdə İspaniyanın dövlət bayrağı ilə yanaşı istifadə olunur (maddə 4) [13, s. 4]. 16 “Ərazi muxtariyyəti” anlayışı altında “milli və regional muxtariyyətlər” başa düşülür. Onlara muxtariyyət əsasnamə ilə muxtar icmalar formasında verilir. Bu status dövlətin vahidliyi prinsipinə maksimum uyğun olan muxtar qərarların qəbul edilməsi dərəcəsini müəyyən edir. Muxtar icmalar öz qanunvericiliyinə, nümayəndəli və icra hakimiyyəti orqanlarına malikdir. “Yerli muxtariyyət” anlayışı altında yerli korporasiyaların siyasi qərarlar qəbul etmək funksiyası tələb etməyən maraqlarının tanınması başa düşülür. Belə muxtariyyət öz qanunvericiliyinə malik deyil [6, s. 123- 125; 15, s. 199-200]. Konstitusiya muxtariyyət statusu əldə etməyin iki yolunu göstərir: “sürətli” (maddə 151) və “tədricən” (maddə 143). Bu iki yol reallıqda da öz əksini tapdı – ənənəvi muxtar qurumlar (Kataloniya, Basklar ölkəsi, Qalisiya) və inzibati qaydada yaradılan və hətta hərdən eyni əyalət daxilində mövcud olan muxtariyyətlər (Madrid, La-Rioxa, Mursiya) yarandı [1, s. 167]. Adi rejimli və ya “tədricən” yaranan muxtar icmalar muxtariyyətin bütün hüquq və səlahiyyətlərini yalnız 5 illik müddət başa çatdıqda əldə edirdi. Konstitusiya xüsusi regional muxtar birliklərə geniş muxtariyyət hüquqları verilməsini nəzərdə tutur. Belə birliklər bir-biri ilə həmsərhəd, ümumi tarixi, mədəni və iqtisadi inkişaf xüsusiyyətlərinə malik olan əyalətlər, həmçinin vahid tarixi vilayəti təşkil edən ada əraziləri və əyalətləri tərəfindən yaradıla bilər (maddə 141). İspaniyada muxtariyyətin iki növü vardır: inzibati və milli-ərazi. Buna görə də İspaniya ölkənin tərkib hissələrinə əhəmiyyətli muxtariyyət statusu verən, lakin federasiya subyektləri kimi müstəqilliyə malik olmayan, bununla da onu sərt mərkəzləşdirilmiş unitar dövlətlərdən fərqləndirən regionalist dövlətdir. Hər iki halda muxtariyyət haqqında məsələnin qoyuluşu təşəbbüsü siyasi elitadan – deputatlardan, siyasi partiya və alt parlamentlərin nümayəndələrindən gəlməli, əsasnamə layihəsi isə yerlərdə partiya və hərəkatların, aralıq hökumət orqanlarının təmsilçilərindən təşkil edilən xüsusi assambleyalar tərəfindən hazırlanmalı idi. İnzibati muxtariyyətə malik regionlar birləşmiş əyalətlərin əyalət şuralarının və bələdiyyə şuralarının 2/3-sinin təşəbbüsü ilə yaradılırdı. Daha sonra əyalət şuraları, həmin əyalətlərdən korteslərə seçilmiş deputat və senatorlardan ibarət təsis assambleyası muxtariyyətin statututunun layihəsini hazırlayır və onu qanunvericilik təşəbbüsü qaydasında Baş korteslərə təqdim edirdi. Milli-ərazi muxtariyyəti ilə bağlı təşəbbüsü isə əyalətlətlərin şuraları və bələdiyyə şuralarının 3/4-ü dəstəkləməli, əsasnamə layihəsi isə ümumregion referendumunda qəbul olunmalı idi. Daha sonra həmin əyalətlərdən Baş korteslərə seçilmiş deputatlar və senatorlar muxtariyyətin statutunu hazırlamaq və təsdiqləmək üçün müəssislər assambleyası təşkil edirdi. Bunun ardınca Deputatlar konqresinin xüsusi komissiyasında layihəyə baxılır və yekun şəkildə hazırlanırdı. Növbəti mərhələdə statutun layihəsi gələcək muxtariyyəti təşkil edəcək regionda keçirilən referendumda sadə səs çoxluğu ilə bəyənildikdən sonra statutun layihəsi baxılmaq və təsdiqlənmək üçün Baş korteslərin palatalarına təqdim edilir və hər iki palata tərəfindən bəyənildikdən sonra hüquqi qüvvə alırdı. Statut layihəsi parlamentin hər iki palatası tərəfindən muxtariyyət haqqında orqanik qanun şəklində təsdiq edilir və statut ümumispan qanunvericiliyinin tərkib hissəsi və muxtar vilayətin əsas hüquqi aktı olur (maddə 147). Muxtariyyətlərin statutları birliyin daha çox tarixi görünüşünə uyğun adını, ərazisinin sərhədlərini, rəsmi adını, strukturunu və muxtar təsisatların yerləşdiyi yeri, Konstitusiya çərçivəsində səlahiyyətləri və ona müvafiq xidmətləri göstərməyə verən əsasları ehtiva edir. İnzibati muxtariyyətin əsasnaməsində onun qəbul edilməsindən 5 il ötdükdən sonra dəyişiklik edilə bilər. Milli-ərazi muxtariyyətində isə regionlar istənilən vaxt öz əsasnamələrinə dəyişiklik edir [4, s. 78-79, 86; 8, s. 603-604; 13, s. 39-40, 45]. İspaniya Konstitusiyası regional muxtar birliklərin öz idarəetmə orqanlarının yaradılması; regiona daxil olan bələdiyyələrin sərhədlərinin dəyişdirilməsi; bələdiyyələrin ərazisinin təkmilləş- dirilməsi; ictimai işlər; yaşayış məntəqələrində yerləşən yollar və şose yolları; kənd təsərrüfatı; heyvandarlıq; dağ və meşə ehtiyatlarından istifadə; ətraf mühitin mühafizəsi; muxtariyyətin iqtisadi inkişafı; mədəni tərəqqi; sosial təminat; səhiyyə və gigiyena və s. məsələlərin daxil olduğu kifayət qədər geniş səlahiyyət dairəsini möhkəmləndirir (maddə 148). Həmçinin muxtar icmalar və yerli korporasiyalara Konstitusiyaya və qanunlara uyğun olaraq vergilər müəyyənləşdirmək və yığmaq hüququ verilir (maddə 133-2). Konstitusiya həmçinin müstəsna olaraq dövlətin səlahiyyətində olan məsələləri müəyyənləşdirir (maddə 149) [13, s. 36, 40-44]. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|