Ellin davlatlari
II BOB. ELLINISTIK DAVLATLARNING MADANIY TARAQQIYOTI
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
| II BOB. ELLINISTIK DAVLATLARNING MADANIY TARAQQIYOTI
2.1. Ellinistik davlatlarda din, falsafa, ilm-fan taraqqiyoti Ellini madaniyati yunonlar va Sharq xalqlarining madaniy yutuqlarining qo’shilib ketishi natijasida shakllandi. Ellin dunyosining ma’naviy shakllanishiga davlatlarning ulkan hajmlari cheklanmagan podsho hokimligining mavjudligi, shaharlarning amaldagi mustaqilligini yo’qolishi o’z ta’sirini o’tkazdi. Bu davrda fan va texnika notekis rivojlandi. Davlat hokimiyati manfaatdor bo’lgan harbiy ish, kemasozlik, shaharlarni qamal qilish texnikasi va qurilish sohalarida eng katta yutuqlarga erishildi. Ellinizm davrida yunon dunyosi sharq diniy tasavvurlarni qabul qila boshladi. Misrda Kichik Osiyo xudosi Serapisga sig’inish avj oldi. Misr mabudasi Isidani yunonlar Demetra sifatida qabul qildilar. Pergamda Frigiya ma’budasi (Kibela – yerni onasi) bosh xudo sifatida qabul qilina boshlandi. Ellinlashgan sharq ilohlarining barchasi mistik va ekstatik edi 39 . Yahudiy dini keng tarqala boshlandi. Yunonistonda yahudiy dini tarqala boshladi. Yunonlar bu monoteistik dinga ishonib, uni qabul qildilar. Yahudiy diniga yangi qabul qilinganlar “prozelitlar” deb ataldi. Ellin davlatlarida turli xudolar turli xalqlarning diniy e’tiqodlari keng tarqaldi. Diniy tolerantlik shakllandi. Joylarda dinning universalligini namoyish qilishga intilib barcha xudolarga atab ibodatxona-Panteon qurila boshlandi. Ana shunday Panteon Iskandariyada ham qurildi. Ptolemeylar Misrida qadimgi fir’avnlar davrida bo’lganidek podsho hokimiyatining mavqei kuchayib ketdi va Ellin sharqidagi boshqa mamlakatlardagi kabi Misrda podsholarga sig’inish yana boshlandi. Ptolemey II Filadelf o’ziga va o’z singlisi Arsenoyaga sig’inishga buyruq berib, o’zi va singlisi sharafiga ibodatxonalar qurdirdi. Misrda Ptolemey III va uning xotini Berenikaga ham sig’inish keng yoyildi 40 . 39 Ранович А.Б. Элинизм и его историческая роль. – М.: Наука, 1999. – C. 76. 40 Бонгард-Левин Г.М. Древние цивилизации. – М.: Мысль, 1989. - C. 141. 30 O’sha davr falsafasida inson shaxsini o’rganish muammosi birinchi o’ringa chiqa boshladi. Er. avv. V – IV asrlarda ikki falsafiy maktab: yangi stoik va epikur maktablari vujudga keldi. Ular inson, shaxs nima, baxt nima degan savollar ustida bosh qotira boshladilar. Stoiklar maktabining asoschisi faylasuf Zenon edi. Ular Afinaning eng gavjum joyi bo’lmish Agorada naqshin peshayvon “stoya” ostida vaz aytib, o’z tinglovchilariga ta’lim berar edilar (Bu maktabning nomi ham shu so’zdan kelib chiqqan) 41 . Stoizm yunon va sharq nazariyalarining sintezi edi. U keng tarqalgan va shu bilan birga uzoq yashagan ellin falsafiy maktab edi. Stoiklar hamma narsani shu jumladan fikr, so’z, olov va shu kabilarni ham jism deb atar edilar. Butun olamni stoiklar rivojlanib turadigan olov deb hisoblashar edi. Stoiklar barcha odamlar teng degan g’oyani ilgari surdilar. Ular insonlar tabiat bilan mos holda yashab, baxt va ilohiylik topadi degan fikrni shakllantirdilar. Er. avv. IV asrda Afinada Epikur falsafa maktabi shakllandi. Faylasuf Epikurning bog’ida uning do’stlari va shogirdlari to’planib, falsafiy suhbatlar qurdilar. Bozorlar, maydonlar odamlar ko’p bo’lgan joylarda o’z ta’limotlarini targ’ib qilgan Stoiklarga aksan, Epikur tinch va sokin joyda tafakkur qilishni yo’lga qo’ydi. Epikurchilar baxtni mohiyati-azobning yo’qligidir “Kimda kam ehtiyoj bo’lsa, u kishida ko’p farog’at bo’ladi” 42 -degan tushunchani ilgari surdilar. Er.avv. III asrda yana bir falsafiy maktab skeptiklar maktabi shakllandi. Bu maktabga Arastuning kichik zamondoshi Pirron asos soldi. Skeptiklar atrof dunyoni bilib bo’lmaydi, uning tabiati to’g’risidagi barcha nazariyalar xayol deb hisobladilar. Shuning uchun ular fizika bilan shug’ullanmadilar, dunyoni bilish nazariyalarini yaratmadilar, lekin boshqa maktablar yaratgan nazariyalar tanqidiga e’tibor berdilar. Ular “Barcha narsalarni hech qachon bilib bo’lmaydi, ular haqida na haqiqatni, na yolg’onni aytish mumkin emas” deb hisobladilar. Skeptiklar falsafiy oqimi tibbiyotga ta’sir qildi. Tabiblar kasalliklarning sabablarini bilishlari mumkin emas, faqat bemor kasalligini kuzatish kerak. 41 Кобылина М.М. (отв. ред.). История и культура античного мира. – М.: Наука, 1977. – C. 129. 42 Кобылина М.М. (отв. ред.). История и культура античного мира. – М.: Наука, 1977. – C. 136. 31 Kasallikni kasalda dorilarni sinash bilan davolash zarur degan tushunchani ilgari surdilar. Er. avv. IV asrda falsafada yana bir maktab kiniklar paydo bo’ldi. Bu maktab asoschisi Antisfen, uning mashhur o’quvchisi Diogen. Kiniklar tabiatga qaytish qulayliklardan voz kechishni talab qildilar, insonning qonun-qoidalari tabiatga qarama-qarshidir deb, davlatni tan olmadilar. Er.avv. III-II asrlarda Arastu maktabida aniq va tabiiy fanlar o’rganildi. Feosfrast avvalgi faylasuflarni, Menon tibbiy adabiyotni o’rgandi. Evdem matematika va astranomiya tarixini yozdi. Feofrast “O’simliklar tarixi”, “O’simliklar fiziologiyasi” asarlarini yozib ilmiy botanikaga, uning ustozi Arastu esa zoologiyaga asos soldilar. Arastu Likmiyada o’z o’quvchilari bilan sayr qilib yurar va ular bilan falsafiy suhbat qilar edi. Shu sababli ular “peripateitiklar”(sayr qilayotganlar) deb atalgan. Ptolemey I Soter Aleksandriyada ilmiy markaz Museyonni tashkil qildi. Bu yerda ulkan ming jildli kutubxona, botanika bog’i, zoopark, xirurgiya laboratoriyalari, astronomik rasadxona, olimlar uchun o’quv zali bor edi. Bu yerda matematika, fizika, astronomiya, jug’rofiya va filologiya fanlari bo’yicha kop olimlar to’plangan edi. Jumladan bu yerda mashhur matematik Yevklid (uning “Boshlang’ich geometriya”si ko’p asrlar davomida 1700 marta chop etilgan) ishladi 43 . Arximed yoshligidan bu yerda o’z faoliyatini boshladi. Er. avv. III-II asrlarda Pergamda mashhur matematik Apollogiy ishladi. Iskandariyada geograf Eratosfen, astranomlar Kono va Dosifeylar faoliyat ko’rsatdilar. Iskandar yurushlari qissachisi Aristobul, harbiy boshliq Nearx yunonlarga boshqa mamlakatlar to’g’risida boy ma’lumotlar berdilar. Kirenalik Eratosfen fizik va matematik jug’rofiyaga asos soldi. Samoslik Aristrax er. avv. III asrda yerdan oygacha bo’lgan masofani o’lchab ko’rdi. Xuddi shu davrda Iskandariyalik Ktesiy pnevmatik qo’lda otadigan snaryadni kashf qildi. U yana suv soati, turli nasoslarni, gidravlik organ, olovga qarshi nasosni yaratdi. 43 Любченков Ю. Древний мир и средние века. – М.: Вече, 2001. – C. 228. 32 Qal’alarni qamal qilish uchun mashxur taranlardan tashqari g’ildiraklar ustiga o’rnatilgan maxsus harakatlanuvchi minoralar-geliorlar (shahar olarlar ham) paydo bo’ldi. Bu moslamalar dushman shahri devorlariga baravar yoki balandroq qilib yasalar edi. Harakatlanuvchi minora ichida askarlar, zahira o’qlari va toshlar bilan otuvchi to’plar joylashtirilgan. Savdo, dengiz kemalari takomollashtirildi. Ular ko’pincha ochiq dengizda, okeanga ham chiqar edi. Er. avv. II asrda yunon Gippal Hindistonga kemada safar qilganida ilk bor musson shamollaridan foydalandi. Dengizchilikning rivojlanishi mukammalroq portlar va sohillarida ombor va boshqa yordamchi binolar qurishni zarur qilib qo’ydi. Ellin arxitekturasida umumiy va xususiy kishilar foydalanadigan binolar ko’pchilikni tashkil qilar edi. Klassik Yunonistonning arxitekturasida asosiy bino Pripter- xususiy uy bo’lgan edi. Shaharlar odatda reja asosida qurilib, bir-birini kesishib o’tadigan to’g’ri burchakli tik ko’chalari bilan chiroyli ko’rinar edi. Er. avv. I asrda Pontiy podsholigida ixtiro qilinib ishlab chiqarishda o’z o’rnini topgan suv tegirmoni ellinistik jamiyatida eng yuqori texnika yutug’i edi. Kam sonli suv tegirmonlari bilan bir qatorda yuz yillar davomida hayvonlar kuchi bilan aylantiriladigan tegirmonlar, yorg’ichoqlar va hatto oddiy o’girlar keng rasm bo’lib keldi. Konchilik ishi texnika jihatidan eng qoloq va mehnatning eng og’ir turi bo’lib konlarda qullar, hukm qilingan jinoyatchilar, harbiy asirlar ko’plab halok bo’lar edi. Poytaxtlarda ilmiy markazlar va kutubxonalar vujudga keldi. Misrdagi Iskandariya, Orontdagi Pergam, Antioxiya ellin dunyosining ilmiy va madaniy markazi sifatida o’z mavqeylarini saqlab qoldilar. Iskandariyada Ptolomeylar homiyligida o’sha vaqt uchun g’oyat katta kutubxona to’plangan bo’lib, ellin davrning oxiriga borib bu yerda 70000 ga yaqin papirus o’ramlari mavjut edi 44 . Bu kutubxona o’sha zamonga qadar to’plangan yunon-sharq donishmandligining asarlarini to’laroq ravishda o’z ichiga olgan edi. Saroy qarshisida kutubxonadan tashqari Museyon-ilmiy muassasa ham tashkil qilinib, unda olimlar uchun 44 Кошеленко Г.А. Греческий полис на эллинистическом Востоке. – М.: Наука, 1979. – C. 89. 33 yotoqxona ham bor edi. Iskandariya olimlari matematika, tibbiyot va texnika fanlari sohasida erishgan yutuqlari bilan hamda mutaxasis-filologlar sifatida dong taratdilar. Ellin davrida fanlar differensiyalashib va sistemalashib bordi. Arestotelning shogirdlari va muxlislari bo’lmish peripatetiklar tarixi bu deffirensiyalash va sistemalashish jarayonining yaqqol misolidir. Peripatetiklar falsafa maktabiga rahbarlik qilgan Arastuning vorisi Teofrast faqat faylasufgina emas, balki olim ham edi. Teofrastdan keyin maktabga Straton rahbarlik qildi. Qadim zamonda u “fizik” degan laqab olgan edi 45 . Stratonning alohida xizmati shundan iboratki, u tabiat xodisalarini tadqiq qilishda eksperiment usulini tadqiq qilishda ekspriment usulini tadbiq etishda intilgan edi. Stratonning shogirdlari orasida Samos orolida tug’ilib o’sgan ajoib astronom Aristarx bo’lib u yer va boshqa sayyoralar quyosh atrofida aylanadi, degan farazni ilgari surdi. Lekin ilm-fanning o’sha vaqtdagi darajasi va u o’zi kashf etgan geliotsentrik sistemaning chinligini boshqa olimlarga ishonarli tarzda isbot qila olmas edi. Iskandariya matematiklaridan birinchisi Yevklid edi. U o’z davri falsafasini erishgan yutuqlarini tizimga soldi, umumlashtirdi va tugalladi. Uning “Ibtido” degan asosiy asari ikki ming yildan oshiq vaqtdan beri boshlang’ich geometriya darsliklari uchun asos bo’lib xizmat qilib kelmoqda. Taxt vorisi bo’lg’usi Ptolemey IV Filopatorning tarbiyachisi, Museyon kutubxonasining mudiri kirenalik Eratosfen atoqli geograf, astronom, matematik va faylasuf edi. U yer aylanasi uzunligini ko’p darajada aniqlab, hisoblab chiqdi va fizik-matematik geografiyaning asoslarini yaratdi. “Geografiya” atamasini ilk bor Eratosfen ishlatdi 46 . Iskandariya birdan – bir fan markazi emas edi. Teofrast Afinada ishlagan. Arximed Sirakuzada yashagan. Atoqli injener – ixtirochi bo’lmish Arximed nazariy mexanikaning, gidrostatikaning sferik geometriya va trigonometriyaning 45 Кобылина М.М. (отв. ред.). История и культура античного мира. – М.: Наука, 1977. – C. 175. 46 Левик П. Элинистический мир. – М.: Издательство Восточной литературы, 1990. – C.132. 34 asoslarini yaratgan yirik nazariyotchi olim edi. U katta sonlarni hisoblab chiqishning arifmetik usulini yaratishda dastlabki qadamlarni qo’ydi. U atoqli astronom ham edi. Er.avv. III asrda tibbiyot ancha taraqqiy qildi. U Misrda anatomiyani o’rganish yutuqlaridan, Misr va Bobilda dori - darmonlar tayyorlash va tadbiq qilishning ming yillik tajribasini o’zlashtirdi. Yunon tibbiyoti nazariyasi va amaliyotini qadimgi sharq tajribasi bilan birga qo’shish Iskandariyadagi tibbiyot maktabida o’z ifodasinin topdi. Gerofil bu maktabning asoschisi hisoblanadi. U odamning tasviriy ifodasini yaratgan, diagnoz metodlarini aniqlagan, dori – darmonlarga katta ahamiyat bergan tabib edi. U qisman Salavkiylar hududida qisman Iskandariyada ishlagan edi 47 . Er.avv. II asrda yashagan nikeyalik Gipparx atoqli astronom va geograf edi. U bir qancha astronomik asboblarni takomillashtirdi va ixtiro qildi. Kecha – kundizning tengligi kashfiyotini Gipparxga nisbat berdilar. Ammo bu kashfiyot Bobilda qilingan bo’lishi mumkin. U harakatsiz yulduzlar katalogini tuzdi. Bu katalogda 900 ga yaqin yulduzlar o’z o’rnini topgan. Gipparx taqvimni, yerdan oygacha bo’lgan masofani, yer va quyosh massasi haqidagi bilimlarni aniqlagan. Lekin ikkinchi tomondan bu mashhur olim samoslik Aristarxning geliotsentrik nazariyasiga qarshi chiqqan va o’z obro’yi uchun geliotsentrik tizimini mustahkamlab kelgan. Lekin uning xatoligini tan olmagan. Gipparx ekvatorni 360 ga taqsimlab, uzunlik va kenglik tushunchasini joriy qilgan. Er.avv. I asrda Geron mexanika bilan muvaffaqiyatli shug’ullangan edi 48 . Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|