ƏLİNCƏqala- azərbaycanin əYİLMƏZLİk simvolu
Yüklə 259,44 Kb. Pdf görüntüsü
|
| İsmayıl HACIYEV, Tarix elmləri doktoru, professor, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü
Əlincəqala Naxçıvan şəhərindən 30 km şərqdə, Culfa rayonunun Xanəgah kəndinin ərazisində, Əlincə çayının sağ sahilində, 1811 metr hündürlüyə malik olan sıldırım Əlincə dağının üzərində yerləşir. Əlincəqala əsasən üç geniş sahədən ibarətdir. Qalanın birinci sahəsindən ikinci və üçüncü sahələrinə qalxmaq üçün daş pillələr olmuşdur. Qalaya giriş şərq və qərbdəndir.
Tədqiqatçılar tarixi qaynaqlara əsaslanaraq qalanı iki min il bundan əvvələ aid edirlər. Qala bu ərazidə yaşamış “Əlincək” tayfa birliyi tərəfindən eramızdan əvvəl tikilmiş, eramızın V əsrinə qədər bərpa edilmişdir (1, s.351). Əlincək qədim türk boylarından biridir. Əlincə adı həmin tayfa birliyinin adından yaranmışdır (3, s.22- 23). “Əlincək” tayfası öz təhlükəsizliklərini burada təmin etmişlər. Əlincəqala ən qədim müdafiə qalası və yaşayış yeri olmuşdur. Ümumiyyətlə, Naxçıvanda qala tipli yaşayış yerləri e.ə. III minillikdə yaranmış, sonrakı dövrlərdə bu tip yaşayış yerlərindən geniş istifadə olunmuşdur (3, s.5).
Müdafiə nöqteyi-nəzərindən son dərəcə əlverişli coğrafi mövqedə qərar tutan Əlincəqalanın tarixi Azərbaycan xalqının azadlıq və istiqlaliyyət uğrunda yadelli işğalçılara qarşı apardığı mübarizə tarixi ilə sıx bağlıdır. Ona görə də Əlincəqala tarixdə Azərbaycan xalqının əyilməzlik və mübarizlik rəmzi kimi böyük şöhrət qazanmışdır. Zülm və əsarətdən xilas olmağa can atan xalq kütlələri, həmçinin məğlubiyyətə uğramış bəzi sərkərdələr, hökmdarlar belə Əlincəqalaya ümid gətirmişlər.
Əlincəqala haqqında tarixçilərdən Asoğik (928-1019), Nəsəvi (XIII əsr), Şərafəddin Əli Yəzdi (XV əsr), İspaniya səfiri Klavixo (XV əsr), türk səyyahı Evliya Çələbi (XVII əsr) və b. maraqlı və əhəmiyyətli məlumatlar vermişlər. Əlincəqala barədə Klavixo belə yazmışdır: “Əlincəqala yüksək və sıldırım bir dağ üzərində
2
yerləşərək divar və bürclərlə əhatə olunmuşdur. Divarların daxilində dağ yamaclarının aşağı hissəsində üzümlüklər, bağlar, tarlalar, otlaqlar, bulaqlar və hovuzlar var idi. Qəsr və qalaça dağın başında yerləşir” (14, s.158-161).
Qalada təxminən 600-ə qədər döyüşçünün öz atı və hərbi sursatı ilə birlikdə yerləşməsi üçün şərait olmuşdur. Burada süvarilərin atlarını saxladıqları tövlələr, ərzaq anbarları, təndirlər aşkar edilmişdir. Böyük ictimai binalar ərzaq ehtiyatı saxlamağa imkan vermişdir. Suya olan tələbatı ödəmək üçünsə su hovuzlarından və kəhrizlərdən istifadə olunmuşdur. Hovuzlarda suyu toplamaq üçün qayaların üzərində kiçik kanallar açılmışdır. Əlincəqalada 15-ə qədər hovuz aşkar edilmişdir. Hovuzlardan bəzilərinin uzunluğu 20 metr, eni 5 metrə yaxındır (3, s.8).
Əlincəqala orta əsrlərdə Azərbaycanda fəaliyyət göstərmiş dövlətlərin tarixində, eləcə də Azərbaycan xalqının azadlıq mübarizəsində əvəzolunmaz rol oynamışdır. Qalada dövlət xəzinələri saxlanılmış, ondan hakim təbəqənin sığınacaq yeri, siyasi məhbusların saxlandığı yer, xarici düşmənlərə qarşı müdafiə istehkamı kimi istifadə olunmuşdur.
Azərbaycan tarixində şərəfli yer tutan Əlincəqala haqqında orta əsr mənbələrində çoxlu məlumatlar vardır. Bu mənbələr içərisində Əlincəqalanın adı çəkilən elmə məlum olan ən qədim qaynaq “Kitabi Dədə-Qorqud” dastanıdır. Əlincəqalanın adına dastanın “Uşun Qoca oğlu Səgrək boyunu bəyan edər” boyunda rast gəlinir. Bu boyda Əlincəqalanın adı üç dəfə xatırlanır. Boyun məlumatına görə Uşun Qocanın oğlu Əgrək “Şərukun ucundan Göyçə dənizə təkin el çarpmış”, “...Yolu Əlincə qələsinə oğramışdı” (5, s.110). Burada o, qara Təkurun adamları tərəfindən tutulmuş və Əlincə qalasında zindana salınmışdı (5, s.208).
“Kitabi Dədə-Qorqud” dastanından aydın olur ki, hadisələr baş verən vaxt Əlincəqala Qara Təkurun əlində olmuş, ondan həm müdafiə qalası, həm də zindan kimi istifadə olunmuşdur. 3
Əlincəqalanın Azərbaycan dövlətçiliyi tarixində özünəməxsus yeri vardır. Azərbaycan feodal dövlətləri bu qalaya xüsusi diqqət yetirmiş, müharibələr zamanı ondan müdafiə məqsədi üçün istifadə etmişlər. Azərbaycan Atabəyləri dövləti zamanı (1136-1225) qalanın siyasi, hərbi strateji və iqtisadi əhəmiyyəti xüsusilə artmış, ondan mühüm hərbi istehkam kimi dövlətin xəzinəsinin saxlanıldığı yer, hökmdar ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün sığınacaq, dövlət səviyyəli məhbusların saxlandığı zindan və s. kimi istifadə olunmuşdur. Atabəy Məhəmməd Cahan Pəhləvanın arvadı, Naxçıvanın hakimi Zahidə xatının iqamətgahı və Eldənizlərin xəzinəsi bu qalada yerləşirdi (7, s.14).
Əlincəqala XIII əsrdə Hülakülərin hakimiyyəti altında olmuş, XIV əsrin II yarısında Cəlairilərin əlinə keçmişdir. Cəlairilər bu qalanın strateji əhəmiyyətini nəzərə alaraq, həmişə onu möhkəmləndirməyə çalışmışlar. Əmir Teymurun hücumu ərəfəsində Cəlairi hökmdarı Sultan Əhməd xəzinəsini, ailəsini, oğlunu və yaxın adamlarını qalada yerləşdirib onun müdafiəsini Əmir Altuna tapşırmışdı (1, s.351). 300-ə yaxın döyüşçüsü olan qalanın müdafiəsi Məlik Tahirə, qala rəisliyi əvvəlcə Xacə Cövhərə, onun ölümündən sonra Əmir Altuna, Əmir Altunun qətlindən sonra isə Seyyid Əhməd Oğulsamiyə tapşırılmışdı (7, s.15).
Əlincəqala 1387-1401-ci illərdə - 14 il ərzində Əmir Teymurun qoşunlarının hücumlarına mətanətlə müqavimət göstərmiş, təslim olmamışdı. Ancaq qala daxilində başlayan ziddiyyətlər onun müdafiəçilərinə ciddi təsir edir, onların bir qismi Məlik Tahirdən üz döndərib qalanı tərk edirlər. Məlik Tahir də öz acizliyini hiss edib Cəlairilərin Əlincədəki xəzinəsini götürüb Bağdada çəkilir. Beləliklə, qala tədricən boşalmış, Teymur qoşunları bundan sonra boş qalanı tutmuşlar. Hindistan səfərindən qayıdan və Azərbaycana gələn Əmir Teymur Əlincəqalanın onun qoşunlarına 14 il mərdliklə müqavimət göstərməsindən heyrətə gəlmiş, özü qalaya çıxaraq onu xüsusi olaraq ziyarət etmişdi. 4
Əlincəqala orta əsrlər dövründə xüsusi hərbi-strateji əhəmiyyətə malik olmuşdu. Dövlətlər Əlincəqalasına, onun ələ keçirilməsinə böyük diqqət yetirmişlər. 1405-ci ildə Əmir Teymur öldükdən sonra qala təkrarən Cəlairilərin və Qaraqoyunluların əlinə keçmişdi. Əmir Teymurun oğlu Şahruxun silahlı qüvvələrinə qarşı döyüşdə məğlub olmuş və qardaşları tərəfindən xəyanət görən Qaraqoyunlu İsgəndər öz ailəsi ilə Əlincəqalada gizlənməyə məcbur olmuşdu (2, s.138-139). Lakin İsgəndər burada öldürülmüş və Cahanşah Əlincəqalanı ələ keçirmişdi. XV əsrin II yarısında Ağqoyunluların tabeliyində olan Əlincəqala 1501-ci ildə bütün Naxçıvan ərazisi ilə birlikdə Səfəvi hökmdarlarının hakimiyyəti altına düşdü. Azərbaycan Səfəvilər dövlətinin tarixinə aid ən qiymətli mənbələrdən olan “Tarix-i aləməra-yi Abbasi” (“Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi”) əsərinin məlumatlarından aydın olur ki, Əlincəqala Səfəvilər dövründə həm etibarlı sığınacaq, həm də zindan kimi öz əhəmiyyətini saxlamışdır. Həmin əsərdə göstərilir ki, 1578-ci ildə başlanan Səfəvi- Osmanlı müharibəsi zamanı Fərhad paşa 1583-cü ilin avqustunda İrəvanı tutduqdan sonra Çuxursəd bəylərbəyisi Məhəmməd xan İrəvan şəhərini tərk etmiş və Naxçıvana gələrək qazilərin arvad-uşaqlarını Əlincəqalada yerləşdirmişdi (4, s.570).
Səfəvilər dövründə Əlincəqalada bərpa və abadlıq işlər aparılsa da, bir sıra müdafiə tikililəri, o cümlədən müdafiə istehkamları, darvazalar, bürclər inşa edilsə də (3, s.73) qala feodal çəkişmələri və müharibələr nəticəsində böyük zərər çəkərək dağılmış və son orta əsrlər zamanı yaşayış məskəni kimi istifadə olunmuşdur. Məhz buna görə də “Naxçıvan sancağının müfəssəl dəftəri”ndə Əlincəqala yaşayış məskəni – Əlincə nahiyəsinə tabe olan Əlincəqalası kimi qeyd olunmuşdur (11, s.85).
Sonrakı dövrlərdə Əlincəqala feodal çəkişmələri və müharibələr nəticəsində tədricən öz əhəmiyyətini itirmiş, ciddi dağıntılara məruz qalmış və dağılmışdı. Buna baxmayaraq Əlincəqala sonrakı vaxtlarda, hətta XIX əsrdə də öz hərbi-strateji əhəmiyyətini, müdafiə qabiliyyətini göstərmişdir. M.Mirheydərzadə bu barədə yazır:
5
“...Tarixi-hicri 1242-də (1826-1827-ci illərdə - İ.H.), Rus-İran müharibəsində bu qalanın komandanı Laçın bəy altı ay müddətə yaxın müharibə etmişdir” (9, s.80). Güclü və möhkəmləndirilmiş müdafiə istehkamı olduğuna görə orta əsrlər zamanı Əlincəqalada Azərbaycanın ayrı-ayrı dövlətlərinin zərbxanaları yerləşirdi. Burada müxtəlif dövrlərdə Azərbaycan feodal hakimləri adından sikkələr zərb olunmuşdur. Əldə olunan sikkə nümunələri təsdiq edir ki, VII, XIII-XIV əsrin I yarısında Əlincəqala sikkə zərb edən əsas mərkəzlərdən biri olmuşdur (3, s.50-53). Azərbaycanın əyilməzlik simvolu, xalqımızın qürur mənbəyi olan Əlincəqala uzun müddət, xüsusilə XX əsrdə baxımsız qalmış, orada güclü aşınmalar baş vermişdi. Lakin Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ölkəmizdəki digər maddi-mədəniyyət abidələri kimi Əlincəqala da yüksək dövlət qayğısı ilə əhatə olunmuşdur. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun 06 dekabr 2005-ci ildə imzaladığı “Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması və pasportlaşdırılması işinin təşkili haqqında” Sərəncamından irəli gələn vəzifələri yerinə yetirmək məqsədi ilə muxtar respublika ərazisindəki tarix və mədəniyyət abidələri qeydə alınıb pasportlaşdırılarkən Əlincəqala haqqında da məlumatlar toplanmış və Naxçıvan Muxtar Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2007-ci il 21 noyabr tarixli 98 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş “Naxçıvan Muxtar Respublikası ərazisindəki daşınmaz tarix və mədəniyyət abidələrinin dünya, ölkə və yerli əhəmiyyətli tarix və mədəniyyət abidələri”nin siyahısına dünya əhəmiyyətli abidə kimi daxil edilmişdir. Azərbaycan tarixində tutduğu əhəmiyyətli və şərəfli yerinə görə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbov 11 fevral 2014-cü ildə “Culfa rayonundakı “Əlincəqala” tarixi abidəsinin bərpa edilməsi haqqında” Sərəncam imzalamışdır. Həmin Sərəncamdan irəli gələn vəzifələrə uyğun 2014-cü ilin aprel ayında Əlincəqalada bərpa işlərinə başlanmışdır. Bərpa işləri zamanı qalanın zirvəsinə yol çəkilmiş – 1301 pillə qurulmuş, gediş-gəliş işləri xeyli asanlaşdırılmışdır. 6
Əlincəqaladakı qədim yaşayış yerləri, təsərrüfat binaları, qala divarları, mühafizə yerləri, səngər və bürclər, su hövzələri tədqiq edilmiş, onların forması müəyyənləşdirilmiş və tarixi görkəmi saxlanılaraq bərpa edilmişdir. İnşaat texnikası və planlaşma- məkan quruluşuna görə Naxçıvan memarlıq məktəbinin izlərini özündə əks etdirən qalanın şərq və qərb darvazaları da bərpa edilərək əvvəlki görkəminə qaytarılmışdır. Həmçinin, Əlincə dağının qərb ətəyində, qalaya qalxan yolun kənarında “Əlincəqala” Tarix-Mədəniyyət Muzeyi yaradılmış, ərazidə minlərlə gül kolları və ağaclar əkilmiş, terraslar düzəldilərək üzümlüklər salınmağa başlanılmış, Əlincə çayından əraziyə su çəkilmişdir. Artıq Əlincəqalada bərpa-abadlıq işləri başa çatdırılmış və 17 iyun 2016-cı il tarixdə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri Vasif Talıbovun iştirakı ilə açılış mərasimi olmuşdur. Bununla da Azərbaycan xalqının siyasi və hərb tarixində çox böyük rol oynayan Əlincəqala Naxçıvan əhalisinin və muxtar respublikaya gələn qonaqların ziyarət yerinə çevrilmişdir. Beləliklə, Azərbaycan xalqının azadlıq və istiqlaliyyəti uğrunda xarici işğalçılara qarşı apardığı mübarizə tarixi ilə sıx bağlı olan, Azərbaycanın əyilməzlik simvoluna çevrilən Əlincəqlaya ikinci həyat verilmiş, xalqımızın yaratdığı bu möhtəşəm abidə xalqımıza qaytarılmışdır.
1.
prof. Y.Yusifovun redaktəsi ilə. Bakı: Azərnəşr, 1994, 680 s. 2.
Əbubəkr Tehrani. Kitabi Diyarbəkiriyyə. Fars dilindən tərcümə edən və ön sözün müəllifi Rahilə Şükürova. Bakı, Elm, 1998, 336 s. 3.
2016, 304 s. 4.
İsgəndər bəy Munşi. Tarix-i aləməra-yi Abbasi (Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi). I cild. Farscadan tərcümənin, ön sözün, şərhlərin və göstəricilərin müəllifləri Oktay Əfəndiyev, Namiq Musalı. Bakı: Təhsil, 2009, 792 s. 5.
Kitabi Dədə-Qorqud. Tərtib edənlər: F.Zeynalov, S.Əlizadə. Bakı, 1988, 265 s. 6.
Köprülü Fuad M. Alancaq. İslam ensiklopediyası. C 4, s. 302-304. 7.
Məmmədov R. Əlincəqalanın orta əsrlər tarixi haqqında. “Azərbaycan tarixinə dair materiallar”. Bakı, 1973, s. 8-16. 8.
7
9. Mirheydərzadə M. Əbrəqunus dairəsi, məşhur Əlincə çayı sahilində bir neçə kəndin və Əlincə qalasının tədqiqi. “Azərbaycanı öyrənmə yolu”. Bakı, 1930, № 4-5, s.78-80. 10.
Naxçıvan abidələri ensiklopediyası. İstanbul, 2008, 519 s. 11.
H.Məmmədov. Bakı, Elm, 2001, 374 s. 12.
Quliyev Ə. Naxçıvan kəhrizləri. Bakı: Nurlan, 2008, 164 s. 13.
1405-1406 гг. Сборник «ОРЯС», СПб, 1881, с. 158-161. 14.
Казвини Хамдаллах. «Нузхат ал-Кулиб». Пер. с английского З.М.Буниятова, пер. с перс. И.П.Петрушевского. Баку, 1983, с.37-65.
Yüklə 259,44 Kb. Dostları ilə paylaş:
|