ƏKBƏr n. NƏCƏF
Yüklə 0,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
9
hissəsi monqolların Azərbaycanı əlinə keçirməsindən bir müddət sonra vətənlərini tərk edib Misirə getmişdilər. 24
Toğrul Bəy dövründə Azərbaycan və Aran hənüz Böyük Səlcuqlu dövlətinin bir əyalətinə çevrilməmiş, sadəcə, vassal bir ölkə idi. Ancaq yenə də onun dövründə oğuz-türkmənlərin Gəncə mərkəz olmaqla yavaş-yavaş Aran və Azərbaycanın suyu bol yaylaqlarına yerləşməyə başladıqları məlumdur. Toğrul, Azərbaycanın vergi işlərini idarə etməsi və vassal sülalə hakimlərini (Şəddadi, Rəvvadi, Şirvanşahlar, Süləmilər, Cəfərilər, Sərir) nəzarət altında tutmaq üçün qardaşı oğlu Yaqutini buraya əmir təyin etdi. Yaquti, bu sülalələrin daxili işlərinə müdaxilə etməmiş, Anadolu istiqamətində genişləyən fəthləri idarə etməklə məşğul olmuşdur. Yaquti, onun oğlu İsmail İl-Arslan və nəvəsi Qütbəddin Məvdud (və ya Alp Sunqur Bəy) bir-birinin ardında Aran və Azərbaycan əmiri olmuşdular. 25
Azərbaycan və Aranın Səlcuqlu hakimləri Çağrı Bəyi nəslindən Yaqutilər ailəsi idarə etmişdir. Səlcuqlu sülaləsinin ən böyük nümayəndələrinin Gəncədə yerləşərək Cənub Qafqaz ilə Şərqi Anadolunun idarəsini əlinə alması Azərbaycanın Səlcuqlu sultanları üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyini ortaya qoymaqdadır. Xoyda meydana gələn ixtişaşları yatırmaq məqsədi ilə Azərbaycana gələn Sultan Alparslan buradan da Abxaziya üzərinə hərəkət etmiş, Ərməniyyədə yaşayan qriqoryan türklərini, Çıldır və indiki Gürcüstanda yerləşərək ortodokslaşan qıpçaq türklərini özünə tabe etdirmişdir. 26 Sultan ortodoks Abxaz, Kartli, Kaxetya, Meqreli məliklərini və qədim türklərin törəmələri olan gürcü eristavlarını da itaət altına aldı. 27 Daha sonra Səlcuqlular Ani şəhərinə hücum etdilər. Arxasından Trabzon hakimi məğlub edildi, Ərməniyyədəki qriqoryan türklər, Gürcüstandakı Abxaz-qıpçak xalqları və Aran hakimlər üzərində Səlcuqlu hakimiyyəti qurulduqdan sonra Gəncədə Səlcuqlu əmirliyinin başına Əmir Sevtəgin gətirildi. 28 1075-ci ildə Sevtəgin ordusuyla Arana gəldi. Ondan bir qədər sonra da Sultan Məlikşah özü Azərbaycana səfər etdi (1088). 29
Sultan Məlikşahdan etibarən Azərbaycan, böyük sultan olacaq Səlcuqlu şahzadələrin "sancağı" və vəliəhd ölkəsi elan edildi. Sırası ilə Məhəmməd Tapar, oğulları Toğrul və Məsud mərkəzi Gəncə olan Azərbaycanda məliklik etmişdilər. Bunun əsas səbəblərindən biri, hakimiyyəti ələ keçirmək üçün Azərbaycan və xüsusilə də Aranda yeni gələn Səlcuqlu oğuzları ilə qaynayıb-qarışmış qələbəlik
24 Sümer, Anadolu'da Moğollar, s. 83. 25 Sumer, Oğuzlar, s. 114-15; 26 İbn əl-Əsir, əl-Kamil, Bakı nşr., s. 142-143. 27 Bundariyə görə, Alparslan Naxçıvan üzərindən Abxaziyaya girdi. Abxaz hökmdarı Baqratlı xanədanının nümayəndəsi Baqrat ibn Georgi onunla müqavilə bağlayaraq qızını sultanla evləndirdi. Bundari, Zubdat, s. 31. 28 Minorsky, Şeddadiler, s. 25; 29 Şərifli, Azərbaycan feodal dövlətləri, s. 251. 10
türk xalqının yaşaması idi. Bunlar Bizans və Abxaz-qıpçaq ölkələrinə qarşı davamlı hücumlar təşkil etdiyindən yüksək qabiliyyətdə əsgəri bacaracağa və döyüş ruhuna sahib idilər. Aran və Şirvandakı Şirvanşahlar və Şəddadilər sülaləsi isə bu dövrdə kiçik feodal vassal hakimlər hesab edildilər. 1092-ci ildə Sultan Məlikşah vəfat etdiyində Azərbaycan və Aranın hakimiyyəti Məhəmməd Taparın əlində idi. Məhəmməd Tapar isə gözünü Böyük Səlcuqlu taxtına dikmişdi. Bu səbəblə qardaşı Sultan Bərkyaruqa qarşı Xorasan hakimi Səncər ilə gizlicə sövdələşərək qiyam qaldırdı. Azərbaycan və ətraf hakimlərdə kömək alan Tapar noyabr 1101-ci ildə Həmədan döyüşündə Sultan Bərkyaruqa məğlub olsa da xəlifə əl-Müstəzhirin araya girməsilə faktiki olaraq Böyük Səlcuqlu dövləti üç yerə parçalandı. Azərbaycan və Aran mərkəz olmaqla şimal-qərb torpaqları Taparın, paytaxtı Həmədan olmaqla mərkəzi torpaqları böyük sultan Bərkyaruqun, Xorasan və ümumiyyətlə, şərq torpaqlarının idarəsi də Səncərin əlinə keçdi. 30
Məhəmməd Tapar ilə Sultan Bərkyaruq arasında Xoy ətrafında meydana gələn ikinci müharibədə zəfəri Bərkyaruq qazansa da Azərbaycanın iqtası Tapara verildi. 31 1104-cü ildə Azərbaycanda sadəcə, Taparın adına xütbə oxunurdu. Bu Taparın əmrindəki Azərbaycan türklərinin mərkəzi hakimiyyəti tanımadıqlarını göstərməkdədir. 1104-cü ildə Sultan Bərkyaruq vəfat etdi. Hakimiyyəti əlinə keçirən Məhəmməd Tapar Azərbaycan və Aranı vəliəhd elan etdiyi oğlu Mahmudun iqtası təyin etdi. 1118-ci ildə Tapar öldü və yerinə oğlu Mahmud keçdi. Ancaq əmisi Səncər ona qarşı üsyan edərək Böyük Səlcuqlu taxtını əlinə keçirdi. Səncər paytaxtı Mərvə köçürüncə, ölkənin qərbində İraq Səlcuqluları dövləti (1119) ortaya çıxdı. Taparın oğlanları tərəfindən idarə edilən bu dövlətin paytaxtı Həmədan olub ilk sultanı da Mahmud idi. Bu əslində Böyük Səlcuqlu dövlətinin Şərq və Qərb Səlcuqluları olaraq ikiyə bölünməsi mənasına gəlirdi. Mahmud İrak Selçuklularının başına keçdi. Həmədan, İsfahan, əl-Cibəl, Kirman, Fars, Xuzistan, İraq, Azərbaycan, Aran, Cəzirə, Diyar-i Mudar, Diyar-i Rabiə, Şam və Rum (Anadolu) İraq və ya Qərb Səlcuqlularının hakimiyyət sahəsi olurkən; Səncər Büyük Selçuklu sultanı ünvanını özündə qorusa da əslində Xorasan, Xarəzm, Qur, Qəznə, Mərv, Murqab, Dehistan, Mavəraünnəhr torpaqlarının hakimi sifəti ilə Xorasan və ya Şərq Səlcuqlarının hökmdarı oldu. Mahmud İraq Səlcuqlu sultanı olurkən qardaşı Məsud da Azərbaycan və Aran hakimliyini öz əlinə aldı. 32 Onun atabəyliyini isə İraq Səlcuqlu dövlətinin ən güclü əmiri Qara Sunqur icra edirdi. Ancaq əmirlərin təsiri altında qalan Məsud Azərbaycan məlikliyi dövründə davamlı olaraq sultan olan qardaşına qarşı
30 Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 15-16. 31 Bundari, Zubdat, s. 83-84; Ravendi, Rahat, s. 139-151. 32 İbn əl-Əsir, el-Kamil, VIII/286-288; Bundari, Zubdat, s. 128-129; İbn əl-Cövzi, Mir'atü'z-zeman, IX/205-216; Bünyadov, Azərbaycan Atabəyləri, s. 16-17.
Yüklə 0,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|