5
GİRİŞ
Yeni əsrin başlanğıcında da Azərbaycan cəmiyyəti, elmi
bir
sıra
mühüm
problemlərin
həll
olunması
zərurəti
qarşısındadır. Təqribən son 50 il ərzində Azərbaycan tarix elmi
xeyli uğurlar qazanmışdır. Arxeoloji və etnoqrafik araşdırmalar
nəticəsində elmi tədqiqat üçün zəngin material toplanmış, bir
çox yazılı tarixi qaynaqlar aşkar olunaraq Azərbaycan (və rus)
dilinə tərcümə edilmiş, elmi araşdırmaların nəticələri olan
əsərlər nəşr olunmuşdur. Lakin etiraf olunmalıdır ki,
Azərbaycan tarix elminin tədqiqat potensialı hələ də tam surətdə
gerçəkləşməmişdir. Azərbaycan coğrafi və iqtisadi vahiddir,
müxtəlifliyə əsaslanan mədəni tamdır, bir-biri ilə üzvi şəkildə
bağlı olan ziddiyyətlərin kompleksidir. Vahid proses olan
Azərbaycan tarixi daha dərindən, hərtərəfli öyrənilməyə
möhtacdır. Bu əsaslı araşdırma olmadan ölkəmizin inkişaf
səviyyəsini, onun səciyyəvi xüsusiyyətlərini və mahiyyətini
anlamaq mümkün deyildir. «Tarixi prosesin dərinliklərinə
varmaq müasir dövrün öyrənilməsinin və dərk olunmasının
əsasını təşkil edir. Tarixin dərslərini başa düşmədən ictimai
münasibətlərin mürəkkəb labirintindən çıxmaq mümkün
deyildir. İctimai sistemin strukturu nə qədər mürəkkəbdirsə,
onun başlıca qanunlarının və dəyişən formalarının, onun
meydana gəlməsinin, inkişafının və ölüb getməsinin konkret-
tarixi tədqiqi bir o qədər vacibdir».
1
Azərbaycan tarixinin vahid, müəyyən qədər sabit, tarixi
gerçəkliklərə uyğun olan, obyektiv konsepsiyasının yaradılması
zərurəti keçən əsrin sonlarına doğru siyasi müstəqilliyini
yenidən qazanmış ölkəmiz üçün xüsusi aktuallıq kəsb edir.
Azərbaycanın şimal torpaqları XIX əsrin ilk onilliklərində rus
işğalına məruz qaldıqdan sonra xalqımızın öz mədəni irsindən
uzaqlaşdırılması istiqamətində xeyli «tədbirlər» görüldü. Etiraf
etmək lazımdır ki, Azərbaycan tarixinin bir çox məsələləri Sovet
6
hakimiyyəti illərində (1920-1991) də təhrif olunmuş surətdə,
irəli sürülmüş ideoloji tələblərə üyğun şəkildə işıqlandırılmışdır.
İmperiya mərkəzi (Moskva) hər vasitə ilə Azərbaycan xalqının
(eləcə də digər SSRİ xalqlarının) etnogenezi, mədəniyyət tarixi
problemlərinin həllolunmaz səviyyədə qalmasına can atır,
«xalqlar dostluğu» ideyasını təbliğ etməklə asılı xalqların
özünütanıma prosesini ləngitməyə
çalışır,
yalnız rus
mədəniyyətini «dünya səviyyəsinə uyğun olan dəyərlər sistemi»
kimi təbliğ edir, «rus amilinin geridə qalmış xalqlara
mədəniləşdirici təsir göstərməsi faktına» diqqəti cəlb edirdi.
Həmin dövrdə ölkəmizin tarixinə həsr olunmuş əsərlərin
əksəriyyətində «Rusiya-Azərbaycan münasibətləri, əlaqələri»
bölməsi vacib, məcburi ünsürə çevrilmişdi. Təsadüfi deyildir ki,
ən azı orta təhsil almış Azərbaycan vətəndaşlarının əksəriyyəti
milli tarix faktlarından daha çox Rusiyanın keçmişinə aid olan
faktları daha yaxşı bilirdi. Lakin xalqın öz tarixindən, mədəni
irsindən uzaqlaşması prosesi 1991-ci ilin sonlarınadək davam
etdi. Mütərəqqi olan əks-proses başlandı. Yeni əsrin
«Azərbaycan nəsli milli mədəniyyət məsələlərinə böyük bir
həssaslıqla yanaşır. Mədəniyyət adamları, yəni ədəbiyyatçılar,
sənətkarlar, müəllimlər, humanitar sahələrə mənsub olanlar –
tarixçilər və başqaları milli mədəniyyətləri ilə atəşin bir eşqlə
bağlıdırlar. Onlar bu mədəniyyətin ümumtürk dəyərləri və
bağlarına çox böyük əhəmiyyət verirlər: onlar milli mədəniyyəti
məzmunca da, formaca da yüksək tuturlar».
2
Müasir Azərbaycan
ictimai fikrində belə bir qənaət formalaşmışdır ki, vətən
tarixinin, mədəniyyətinin obyektiv şəkildə, xalqın ümdə
mənafelərinə uyğun tərzdə araşdırılmasının başlıca şərti ölkənin
siyasi müstəqilliyidir. «Xalqın düşüncəsində Azərbaycan
məfhumu coğrafi bir mənadan ziyadə fikir və əməl şəklində
təcəssüm ediyor. İstiqlal xaricində onun üçün bir Azərbaycan
yoxdur».
3
Monoqrafiyanın başlıca tədqiqat obyekti orta əsrlərin
Azərbaycan mədəniyyəti, onun təkamülünün əsas mərhələləri,
mühüm cəhət və xüsusiyyətləridir. XXI əsrin əvvəllərinədək
Azərbaycan tarixşünaslığında milli mədəniyyətin orta çağlardakı
7
inkişafı prosesinə həsr olunmuş, xüsusi monoqrafiya yox idi
(X.Qasımovun 1992-ci ildə müdafiə etdiyi namizədlik
dissertasiyası XVI-XVII əsrlərin Azərbaycan mədəniyyətinin
tədqiqinə həsr olunmuşdu, əsər monoqrafiya şəklində yalnız
2002-ci ilin sonlarında nəşr edilmişdir). Təbiidir ki, bir
araşdırıcının
fəaliyyəti,
bircə
monoqrafiyanın
varlığı
Azərbaycan tarixşünaslığında önəmli olan bir sahənin –
mədəniyyət tarixinin uğurlu inkişafı üçün yetərli deyildir.
Çoxəsrlik, zəngin və ziddiyyətli proses olan Azərbaycan
mədəniyyətinin
tarixçilərin
nöqteyi-nəzərindən xronoloji
ardıcıllıqla, hərtərəfli, tam tədqiqi son dövrün aktual elmi
problemlərindəndir. Bu problemin müsbət həlli xalqın öz
mədəni irsinə maksimal dərəcədə yaxınlaşmasına, özünü
tanımasına, özünü beynəlxalq aləmə tanıtmasına, bu aləmdə
layiqli mövqe qazanmasına yardım edə bilər. Məlumdur ki, hər
hansı bir xalqı digər xalqlardan fərqləndirən başlıca cəhət onun
mədəniyyəti, mədəni dəyərlər sistemi, mədəni potensialıdır. Bu
baxımdan qeyd etmək zəruridir ki, mədəniyyət tarixi
öyrənilmədən Azərbaycan tarixinin vahid (yəni Azərbaycan
araşdırıcılarının əksəriyyəti tərəfindən qəbul olunan), tarixi
gerçəkliklərə uyğun olan, obyektiv konsepsiyasını yaratmaq
qeyri-mümkündür.
Monoqrafiyanın I fəslində mövzunun tarixşünaslıqda,
digər elm sahələrində araşdırılması səviyyəsi haqqında ətraflı
surətdə bəhs olunmuşdur. Burada isə yalnız onu qeyd etmək olar
ki, Azərbaycan tarixçilərinin, milli mədəniyyətin müxtəlif
cəhətlərini
sənətşünas
nöqteyi-nəzərindən
tədqiq
etmiş
araşdırıcıların, fəlsəfi irsimizi araşdırmış tədqiqatçıların elmi
uğurları, orta əsrlərə aid olan qaynaqların Azərbaycana aid olan
hissələrinin xeyli qisminin doğma dilimizə (və rus dilinə)
tərcümə olunması əsas tədqiqat obyekti kimi seçilmiş mövzunun
araşdırılması işinə xeyli yardım edir. Lakin X.Qasımovun
namizədlik dissertasiyası
4
və monoqrafiyası
5
istisna olunmaqla
milli mədəniyyətin orta çağlardakı təkamül tarixi Azərbaycan
tarixşünaslığında xüsusi araşdırma obyekti olmamışdır. Onu da
qeyd
etmək
lazımdır ki, X.Qasımovun
monoqrafiyası
Dostları ilə paylaş: |