Əhəmiyyəti S. C. İbadullayeva
Yüklə 127,31 Kb. Pdf görüntüsü
|
| АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 72, №2, səh. 66-71 (2017)
66 Tovuz-Qazax Ərazisində Yayılan Dərman Bitkilərinin Etnofarmokologi Əhəmiyyəti
1 *, V.N. Abbasova 2 1 AMEA Botanika İnstitutu, Badamdar yolu, 40, Bakı AZ 1004, Azərbaycan; *E-mail: ibadullayeva.sayyara@mail.ru 2 Azərbaycan Dövlət Aqrar Universiteti, Atatürk prospekti, 450, Gəncə AZ 2000, Azərbaycan Məqalədə Kiçik Qafqazın şimali-şərqində yerləşən Tovuz-Qazax ərazisində yayılan dərman bitkilə- rinin müalicəvi əhəmiyyəti barədə məlumatlar verilmişdir. Ən çox yayılan xəstəliklər və onların müa- licəsində dərman kimi istifadə edilən 100-ə qədər bitki növü müəyyənləşdirilmişdir. Əhalinin yaşayış yerlərindən asılı olaraq, eyni dərman bitkisinin müxtəlif xəstəliklərdə müxtəlif qaydada istifadəsi aşkar olunmuşdur. Açar sözlər: Etnobotanika, qeyri-ənənəvi dərman bitkiləri, etnfarmokologiya, Tovuz-Qazax ərazisi
GİRİŞ
Məlumdur ki, xalq təbabəti muxtəlif xalqların adət və ənənələrinin, mədəniyyətlərinin minillik təc- rubəsi əsasında formalaşmışdır. Tarix göstərir ki, müxtəlif xalqların dərman bitkilərindən istifadə və qəbul qaydaları fərqlidir və bunlar milli adət-ənə- nələrə əsaslanır. Müxtəlif xalqlar tərəfindan müxtəlif müalicə metodları işlənib hazırlanmışdır ki. bunları hazırlayan təbiblərin bəziləri bugünədək məlum de- yildir. Bu müalicə metodları bu gün də xalq təbabəti inciləri kimi geniş tətbiq edilir (Qasımov və b., 2006; İbadullayeva və Ələkbərov, 2013). Azərbaycanda ethnobotaniki biliklər bir nəsil- dən başqa nəslə şifahi yolla ötürülmüşdür. Lakin bütün bu məlumatlar indiyəcən tam sənədləşdirilmə- mişdir. Mövcud nəşrlər (Qasımov və b., 2006; Да- миров и др., 1982; Рабинович, 1991; Altundag et al., 2015) əvvəlki ədəbiyyatlara söykənmiş (Алек- перли, 2001; Бромлей и Воронов, 1976), bununla da bitkilərin istifadə imkanları əhatə baxımından məhdudlaşmışdır. Bundan başqa, onların bəziləri müxtəlif yollarla qonşu ölkələr tərəfindən mənim- sənilmişdir (Mömin, 1402; Muin; Namik, 1987; Рабинович, 1991). Buna görə də, Azərbaycanda istifadə edilən dərman bitkilərinin sənədləşməsində hələ də boşluqlar çoxdur. Son onillikdə Azərbay- canın bölgələrində etnobotaniki tədqiqatlar aparılma- ğa başlanılmışdır (Ибадуллаева, Агаева, 2013; Ка- сумов и др., 2009; Ибадуллаева и др.. 2010, 2012), lakin bütövlükdə Azərbaycan florasında qeyri-ənə- nəvi tibbdə istifadə edilən dərman birkilərinin mexa- nizmi tam təyin edilməmişdir. Cari tədqiqatın məqsədi Tovuz-Qazax əra- zisində qeyri-ənənəvi tibbdə bitkilərdən istifadə imkanlarını araşdırmaq və onları sənədləşdir- məkdən ibarətdir. MATERİAL VƏ METODLAR Tədqiqat işi 2013-2017-ci illərdə dəniz səviy- yəsindən 29-1172 m hundürlükdə Azərbaycanın Ki- çik Qafqaz Botaniki-coğrafi rayonunda yerləşən Tovuz, Ağstafa və Qazax rayonları ərazisində həyata keçirilmişdir. Cöl tədqıqatları marşurut me- todu ilə ərazinin bütün qurşaqlarını əhatə etmişdir (Бейдеман, 1979; Крылова, Шретер, 1971). Apa- rılmış tədqiqatlar nəticəsində herbari materialları toplanılmışdır.Müsahibələr zamanı etnobotaniki metod və üsullardan istifadə edilmişdir (Guper, 2001; Martin, 2001). Müsahibələr tədqiqat ərazisi- nin 56 kəndində 200-ə qədər əhali arasında aparıl- mışdır. Öncə adi və çoxyayılan xəstəlikləri müalicə etmək üçün bitkilərin yerli adları, onların istifadə qaydaları, yayılma arealları, yığılması və qurudul- ması haqqında məlumatlar toplanılmış, anket sor- ğuları üçün xüsusi blanklar hazırlanmışdır. Yerli əhalidən baytarlıq təbabətində, arıçılıqda, uşaqların və böyuklərin xəstəliklərində istifadə olunan bit- kilərin qədim adət-ənənələrə uygun (dəmləmə, hə- lim və s.) şəkildə istifadəsi öyrənilmişdir. Müsa- hibələr əsasən yaşlı nəsildən götürülmüşdür.
Ümumilikdə, Kiçik Qafqazın müasir flora bio- müxtəlifliyində ali sporlu, çılpaqtoxumlu və örtülü- toxumlu bitkilər 1270-dən çox növlə təmsil olunur. Xalq təbabətinə daxil olan dərman bitkilərinin araş- dırılması nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, təd- qiqat ərazisində 100-ə qədər bitki birbaşa təbii flo- radan toplanılaraq dərman məqsədilə istifadə edilir. Onların yarıdan çoxu Farmakopeyalara (Гос. Фарм. СССР, 1989) daxildir. Tədqiqat zamanı əsasən haqqında məlumatlar toplanılmış bitkilərin
Tovuz-Qazax Ərazisində Yayılan Dərman Bitkilərinin 67
yayıldığı ərazilər təftiş edilmişdir. Yabanı florada olan dərman bitkilərinin 80-dən artıq növünün təbii ehtiyatı boldur, lakin bəzi bitkilər də vardır ki, ehti- yatı az olsa da, becərilmə imkanları genişdir. Cədvəl 1-də yaş məhdudiyyəti göstərilməklə müsahibələrin nəticələri verilmişdir. Müsahibələrdə ən dəyərli məlumatlar isə əsasən yaşlı nəsildən alınmışdır (Şəkil 1).
populyasiyaları Kişi Qadın Uşaqlar və gənclər Biologiya müəllimi Əczaçı Sayı 80
135 16
6 3
10-23 35-45
40-55
Şəkildən göründüyü kimi, əsas məlumatlar 80-90 yaş arasında olan populyasiyalar arasında keçirilmiş- dir. Xəstəliklər və onların ərazi kəndlərində yayılması barədə məlumatlar cədvəl 2-də öz əksini tapmışdır. Cədvəllərdə göstərilən xəstəliklərin elmi adları ədəbiyyata əsaslanmışdır (Машковский, 2000). Aparılan tədqiqatlar zamanı ümumi xəstəlik- lərin müalicəsində istifadə edilən bitkilərin siyahısı tərtib edilmişdir ki, bunlar ümumilikdə 34 fəsiləni təmsil edir. Dərman məqsədi üçün istifadə edilən növlər əsasən Asteraceae, Fabaceae, Asphodela- ceae və növ sayına görə çox olan Poaceae fəsilə- lərinə aid nümayəndələrdir. Bəzi fəsilələrə aid növ- lər də vardır ki, onlar bir növlə təmsil olunsalar da, müalicə əhatəsi genişdir. Müsahibələrdə ən çox xatırlanan dərman bitki- ləri aşağıdakılardır: kəklikotu, nanə, yolotu, yemi- şan, itburnu, bədrənc, solmazçiçək, qantəpər, dazı- otu, cirə, zirə, qəpikotu, alaqanqal, baldırqan və s. Bəzi hallarda isə dərman bitkilərinə heyvani məh- sullar əlavə edilməklə tətbiq edilir. Tovuz-Qazax ərazisində ümumilikdə 100-ə qə- dər bitki dərman kimi işlədilir ki, bu da 30-a yaxın xəstəliklərdə tətbiq edilir. Müsahibələr zamanı bə- zən elə bitkilərin də adı çəkilir ki, onların müalicəvi əhəmiyyəti barədə ədəbiyyatda məlumata rast gə- linmir və ərazidən toplanmış 5 bitkinin ilk dəfə cari tədqiqatda istifadəsinə dair yeni məlumatlar əldə edilmişdir ki, bu sahədə tədqiqat işi davam etdirilir. Bu da dərman bitkiləri barədə yeni məlumatların sənədləşdirilməsi ehtiyacının göstəricisidir. Şübhəsiz Tovuz-Qazax ərazisində qeyri-ənənə- vi tibbi təcrübələrdə istifadə edilən və cari tədqiqat ilə əldə edilən yeni biliyin zənginliyi digər faydalı (qida, texniki, ətirli-ədviyyəi, yem və s.) bitkilər üzərində də etnobotaniki tədqiqatlar aparmağın əhə- miyyətini göstərir. Digər tərəfdən kəndlərdə çox- əhatəli klinikalar mövcud deyil, insanların böyük şəhərlərə gedib-gəlməsi çətinlik törədir. Bu biliklər barədə məlumatların Azərbaycanın digər kəndlərin- də də yayılması icmaların ümumi rifah halının möhkəmlənməsinə şərait yarada bilər. Maraqlı haldır ki, Tovuz rayonunun yüksək dağlıq ərazilərində olan Əlibəyli, Ağdam (d.s.h. 1121 m), Yuxarı Öyrüşlü, Aşağı Öyrüşlü (d.s.h. 1172 m) kəndlərdə yaşayan icmaların dərman bit- kiləri ilə bağlı fikirləri, aşağı ərazilərldə - Aşağı Mül- külü (334 m), Bozalqanlı, Aşağı Quşcu (306 m) ya- şayanlarla nisbətən fərqlənir. Eyni zamanda, Ağstafa rayonunun 29 m dəniz səviyyəsində yerləşən Böyük Kəsik kəndində dərman bitkiləri ilə bağlı məlumat əldə edə bilmədik. Görünür, bu ərazidə dərman bit kiləri geniş yayılmadığı üçün icmaların məlumatları demək olar ki, yox dərəcəsindədir.
Kəndlərin sayı Şəkil 1. Müsahibələrdə iştirak edən yaşlı nəslin göstəriciləri İbadullayeva və Abbasova 68
Qazax rayonunda Dəmirçilər, Xanlıqlar kimi orta dağlıq ərazi (d.s.h. 814 m) kəndləri icmaları xü- susən mədə-bağırsaq və soyuqdəymə xəstəliklərinin otlarla müalicəsi barədə maraqlı iddialar irəli sürdülər. Elə xəstəliklər vardır ki, yerli icmalar on- ların adını tez-tez çəkir və müalicəsi üçün müəyyən dərman vasitələrinin olmasını göstərsələr də, bitki- lərə üstünlük verilər. Yoluxucu xəstəliklərin və bəzən hətta belə ölümə səbəb olan xəstəliklərin müalicəsini dərman otlarında görürlər. Eyni zaman- da, bu bitkilərin böyuk əksəriyyəti qida bitkiləridir. Məsəslən, ag tutun (Morus alba L.) təzə və quru- dulmuş, xıdalanmış meyvələri böyrək xəstəlikləri- nin müalicəsində, qəbizlikdə və işlədəci vasitə kimi istifadə olunur. Müxtəlif virus xəstəliklərində qə- pikotu növləri (Hedysarum spp.) ekstraktının müa- licəvi əhəmiyyəti də qeydə alınmışdır. Halbuki, yalnız Azərbaycan florası üçün xas olmayan H.alpinus L.- alp qəpikotu və ya qəpiklicəsi virus və bakteriya əleyhinə dərman bitkisi kimi Farmo- kopeyalara daxil edilmişdir. Müxtəlif bölgələrdə əhali arasında aparılan sorgular nəticəsində məlum olmuşdur ki, bu və ya digər eyni növün istifadəsi zamanı, dərman vasi- tələrinin hazırlanması qaydasına görə də fərqlənir. Qeyd etmək lazımdır ki, Tovuz rayonunda xalq təbabətində təqiq olunan bəzi növlər lokal xarakter daşiyir. Məs., ardıcın
bəzi hissələrindən iri buynuzlu heyvanlarda baş verən göz xəstəlikləri zamanı istifadə edirlər. Digər rayonlar bu məlumatlardan xəbərsizdir. Tovuz ra- yonunun Əsrik, Ağbulaq, Böyük qışlaq əhalisi sto- matit və paradontoz zamanı Acılığın - Ephedra aur-
növündən hazırlanan dəmləmədən istifadə edir. La- kin, Qazax rayonunun əhalisi analoji xəstəlik za- manı elə bir bitkisəl müalicə barədə məlumatsızdır. Aparılan sorğular zamanı bitkilərin orqanla- rının da fərqli istifadəsinə rast gəlinir. Məsələn, icmalar arasında bagayarpağının (Plantago major L., Plantago lanceolata L.) təzə yarpaqları müxtəlif yaraların müalicəsində istifadə olunduğu halda, bəzi kəndlərdə bu məqsədlə bütöv bitki xammalın- dan istifadə edilir. Tovuz-Qazax ərazisinin qədim mədəniyyətinin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də dərman bit- kiləri ilə bağlı olan xalq təbabətinin mistik-mifoloji təsəvvürlərlə vəhdətdədir (Azərb. Mif. Mətn., 1988). Buna misal olaraq itburnu bitkisini göstərmək olar. Belə ki, mifoloji fikirlərə əsasən, bitkinin meyvəsini günbatandan sonra toplamaq qadagan olunur. Ardıc, Üzərlik, İlankölgəsi növlərinin toplanılması xüsusi müqəddəs sözlər vasitəsi ilə həyata kecməlidir ki, bu da xəstənin psixikasina müsbət təsir göstərir. Bəzən dini təsəvvürlər (bitkilərin toplanılması ilə bağlı) dərman növlərinin qorunub saxlanılmasına kömək edir. Məsələn, üzərlik (Peganium harmala) elə əra- zidən toplanılmalıdır ki, ora xoruz səsi çatmasın və s.
Ürək-damar Degenerativ Həzm Başqa xəstəliklər Ağrı Reproduktiv Ağ ciyər xəstəlikləri Dəri-zöhrəvi xəstəlikləri Qan qatılığı (çirklənməsi) 5 a 9 b
Döş xərcəngi 11 a 3 b 40 c
Qəbizlik 3 a 11 b
Daxili parazitlər 3 a 11 b
Abdominal ağrılar
3 a 11 b
immun sistemi zəifliyi 5 a 2 b 1 c
Kəskin tənəffüs infeksiyaları 2 a 12 b
Herpes 15 a 2 b
Ürək problemləri 3 a
b 3 c Uşaqlıq
xərcəngi 6 a 8 b 24 c
Diareya 1 a 13 b 5 c Ruhi (psixi) xəstəliklər 4 a 10 b
Baş ağrısı 4 a 10 b
Çətin keçən hamiləlik 8 a
b
Astma 5 a 9 b 15 c Yara-xora 3 a
b
Yüksək qan təzyiqi 4 a 10 b 14 c
Şəkər 10 a 4 b 7c
Öd xəstəliyi 2 a 12 b
Diş ağrısı 2 a
b
Sonsuzluq 9 a 5 b
Öskürək 1 a 13 b Trofik yaralar 2 a
b
Əzələlərdə keyimə və şişkinlik 2 a
12 b
Daxili şişlər 7 a 7 b
Hıçqırıq 2 a 12 b
Qarın ağrısı (sancılanma) 6 b Prostat
1 a 13 b
Vərəm 7 a 1 b 9 c
Qaraciyər problemləri 3 a
b
Bağırsaq pozğunluqları 4 a 10 b
Menustral ağrılar 1 a Yumurtalıq 1 a
b
Bəlğəm 3 a 11 b
Sifilis 1 a 2 b 4 c
Hemoroid 3 a 11 b
Mədə ağrıları 8 a 6 b
Uşaqlıq (rəhm) pozğunluqları 2 a 12 b
Qusma 1
a 13 b
- - - 11 d
9 d
7 d
12 d
20 d
Qeyd:Rəqəmlər kəndlərin sayını göstərir. a)müsahibələrdə tez-tez xatırlanan; b)müvafiq dərəcədə xatırlanan;c) ölümə səbəb olan xəstəliklər (Dünya Səhiyyə təşkilatına müvafiq olaraq); d)yoluxucu xəstəliklər Tovuz-Qazax Ərazisində Yayılan Dərman Bitkilərinin 69
Cədvəl 3. Tovuz-Qazax ərazisində müxtəlif xəstəliklərdə işlədilən dərman bitkilərinin bioekoloji və farmokoloji xüsusiyyətləri Bitkilərin latın adı Çiçək və meyvə fazası İstifadə edilən orqan Xəstəliklərdə istifadəsi Achillea millefolium L. VI-X
Yarpaqları və çiçəklənən ucları Dairəvi qurd xəstəlikləri, qastrit və anemiya, ödqovucu, qaraciyər və mədə-bağırsaq xəstəlikləri, nevrasteniya, revmatizm, bronxial astma, ekzema
VI-VII
kökümsovu Vərəm, mədə-bağırsağ, tənəffüs yolları katarı, böyrək və sidik yollarının iltihabı, plevrit, dalaq, qaraciyər xəstəliklərində işlədilir
Gaert. et Mey. V-VII Giləmeyvə və yarpaq Gecə enurezi, revmatizm, qastrit, xroniki tonzillit, stomatit, oynaqların deformasiyası; ishalda, dezinteriyada, enterokolit, kəskin və xroniki mədə-bağırsaq xəstəliklərində işlədilir Artemisia absinthium L. VII-IX
Çiçək qrupu və yarpaq
Mədə-bağırsaq, tənəffüs yolu xəstəlikləri, böyrək və sidik kisəsinin iltihabı, ağciyər vərəmi, irinli yaralar, xoraların, çatların müalicəsində işlədilir
V-VII
Kökü Sinqa, revmatizm, otit, angina, gec sağalan yaralar, bəlğəmgətirici kimi və iştahsızlıqda işlədilir
VII-X
Çiçək, yarpaq Qastrit, xora xəstəliyi, qanlı ishal, daxili qanaxmalar, ağrı sakitləşdirici, antiseptik və antibakterial vasitə kimi işlədilir
V-IX
Kök və kökümsov Mədə-bağırsaq və onikibarmaq bağırsağın xəstəliyi, bronxit, soyuqdəymələr, öskürək, qurdqovucu kimi, eyni zamanda psixoloji pozğunluq
Gilib.
VI-X Kökümsov və köklərində Revmatizm, diabet, ağciyər xəstəlikləri, göyöskürək, böyrək ağrıları, sidik kisəsi iltihabı, epilepsiya, sidikqovucu, qaraciyərin funksiyasını yaxşılaşdıran vasitə kimi işlədilir Cichorium intybus L.
VII-X Səbətdə çiçəkləri Bağırsaq spazmı və iltihabı, meteorizm, ishal, qıcolma əleyhinə, sidikqovucu, çiban, irinli yaralar, revmatizm, bronxial astma, ekzema, qastrit, enteritdə işlədilir
D.C.
VI-VIII Çiçək qrupu və yarpaq Mədə-bağırsaq, qaraciyər xəstəliklərində, ishalda, tərqovucu, baş ağrıları, oynaq ağrıları sarılıq, qoturluq, qurdqovucu kimi işlədilir İnula helenium L. VII-X
Aşağı yarpaqları və cavan ucları Raxit, gecsağalan bişməcə, diatez, sarılıq, dəri xəstəlikləri, artirit, qaraciyər və dalaq xəstəlikləri, qızıl yel, həzmi yaxşılaşdıran, iştahanı artıran
V-VI
Becərilir. Yerüstü hissə Avitaminoz, mədə-bağırsaq xəstəliyi, köpmə, meteorizm, qan azlığı, sarılıq, qanaxmalarda istifadə olunur. İştah artırıcı təsirə də malikdir.
VI-VIII
Kökü və yerüstü hissəsi
Xroniki qəbzlik, ekzema, piqmentli ləkələrin təmizlənməsi, yanıq, qaraciyərin xroniki xəstəlikləri, sarılıq, sidik kisəsi, böyrək, dəri xəstəlikləri, malyariyanın profilaktikası, anemiya, revmatizm və yuxusuzluqda işlədilir Fumaria officinalis L.
VI-VII Toxumları Pankreatit, xolesistit, xroniki hepatit, xroniki qastrit, enterokolit, qurdqovucu, tər-sidik ifrazını artıran, ekzema və öskürək əleyhinə
V-XI
Kökümsovu Iştah artıran, həzmi yaxşılaşdıran, qazqovucu, mərkəzi sinir sisteminin tonusunu artıran, ödqovucu təsir göstərir
VI-IX Kök Dezinteriya, mədə katarı, qan azlığı, sarılıq, ödqovucu kimi, qaraciyər, böyrək xəstəlikləri, şəkərli diabet, revmatizm, malyariya, soyuqdəymə Taraxacum officinale Wigg.
V-VIII Qabıq və meyvə Mədə-bağırsaq və böyrək xəstəliyi, qurdqovucu, angina, diş əti iltihabı, qızdırma, şəkərli diabet, öskürək əleyhinə, susuzluğa qarşı, revmatizm və orqanizmin möhkəmləndirilməsində işlədilir
III-VI
Çiçək qrupu Böyrək, öd yollarının müxtəlif xəstəlikləri, askaridoz, qanbərpaedici, bəzi dəri xəstəlikləri
V-IX
Kök Oynaq revmatizmi, ürək əzələsinin tonusunu artıraraq arterial təzyiqi yüksəldir, yüngül işlədici
VII-X Qozacıqları Spazmolitik, ağrı kəsici, yuxugətirici, iştah artırıcı, iltihab əleyhinə, sidikqovucu, qıcolma əleyhinə, qurdqovucu təsirə malikdir
V-VI
Ləçəklər Göy öskürək, ekzema, dəmirov, bronxit, bronxial astma, mədə- bağırsaq xəstəlikləri, plevrit, qıcolma əleyhinə, sinə yumşaldıcı və iltihaba qarşı işlədilir Verbascum densiflorum Bertol.
VI-X Yerüstü hissəsi Öd kisəsi, qaraciyər xəstəlikləri, qastrit, dispepsiya, gec sağalan yaralarda, plevritdə, ağciyər və dalaq xəstəlikləri, qurd və sidik qovucu kimi istifadə edilir
VI-VIII
Yarpaq və yetişmiş meyvələr Qaraciyər xəstəlikləri, hipoasit, qastrit, revmatizmin oynaq forması, gecə enurezi, sinqa, qurdqovucu, ishalda istifadə edilir Vaccinium vitis idaea L. V-XI
Yerüstü otu Böyrək xəstəlikləri, sidik kisəsi xəstəlikləri, gecə enurezi, kəskin nefrit, revmatizm, sidik kisəsi spazmı, oğlan uşaqlarında yumurtalıqlarda su yığılan zaman istifadə edilir
İbadullayeva və Abbasova 70
Aparılan anket sorğusu zamanı bir sıra xəstə- liklərin müalicəsində eyni bitkilərin işlədilməsi ba- rədə məlumatlar əldə edilmişdir və bu müxtəlif kənd icmaları tərəfindən söylənilmişdir. Bu bitki- lərin bioekoloji xüsusiyyətləri və istifadə sahələri barədə 3 saylı cədvəldə izahat verilmişdir. Cədvəl- dən də göründüyü kimi müxtəlif insanlar eyni bitkinin müalicəvi təsiri barədə müxtəlif xəstəlikləri göstərirlər. Bu müalicə üsulları əsasən dəmləmə (ekstrakt) daxilə qəbul edilməklə gündə 1-2 dəfə- dən çox olmayaraq, təpitmə (pörtlətmə) dəriyə ya- xma qoyulmaqla, bəzən də açıq yaralarda quru bitki tozu səpmə üsulu ilə həyata keçirilir. Tədqiqatın sonunda ərazi florasının faydalı xü- susiyyətləri ilə fərqlənən (dərman, qida, texniki, aromatik və s.) bitkiləri barədə kitabça tərtib edil- məsi və kənd bələdiyyələrinə təqdim edilməsi nə- zərdə tutulmuşdur. Beləliklə, 2013-2017-ci illərdə aparılan tədqiqatlar nəticəsində məlum olmuşdur ki, Tovuz-Qazax ərazisində yaşayan əhalinin sorğu- suna əsasən 100-ə qədər bitki dərman kimi istifadə edilir. Əhali yaşayış yerlərindən asılı olaraq eyni dərman bitkisini müxtəlif xəstəliklərdə müxtəlif cür istifadə edir. Xalq təbabətində istifadə olunan bitki- lər dini inanclara əsasən də tədbiq olunur.
(2006) XXI əsrin dərman bitkiləri. Bakı: Elm, 429 s. İbadullayeva S., Ələkbərov R. (2013) Dərman bit- kiləri (Etnobotanika və Fitoterapiya) // Medicinal plants (Ethnobotany and Phytoterapya). Bakı: Elm, 331 s. Mömin M. (1402 (hicri tarix ilə)) Töhfeyi-həkim- Mömin (əlyazmalar). Tehran. Muin M. Fərhəngi-farsi (əlyazmalar). Tehran. I- VII cildlər. Orkun N.N. (1987) Eski türk yazıları. Ankara, 40 s. Алекперли Ф.У. (2001) Тысяча и один секрет Востока. Том I. Баку: Турал, 505 c. Бейдеман И.Н. (1979) Методика изучения фе- нологии растений и растительных сообществ. Новосибирск: Наука, 15 с.
медицина как предмет этнографических иссле- дований. СЭ, Т. 5: 3-18.
Вып. 2: Общие методы анализа. Лекарствен- ное растительное сырье. МЗ СССР. IX изд. М: Медицина, 400 c. Дамиров И.А., Прилипко Л.И., Шукюров Д.З., Керимов Ю.Б. (1982) Лекарственные растения Азербайджана. Баку: Маариф, 1982, 319 с. Ибадуллаева С., Агаева Э.З. (2013) Этнобота- нические исследования по применению расте- ний при болезнях медоносных пчел Азербай- джана. Вестник МГОУ, серия «Естественные науки. №1: 5-9. Касумов Г.З., Кулиев В.Б., Ибадуллаева С.Д. (2009) Дикорастущие пищевые растениея в Нахчыванской АР Азербайджана по матери- алам этноботанических исследований. «Расти- тельные ресурсы» (СПб), 45(вып. 2): 109-115. Крылова И.Л., Шретер А.И. (1971) Методиче- ские указания по изучению запасов дикорасту- щих лекарственных растений. М.: ВИЛР, 31 с.
ства: Практич. пособие: т. II. 14-е изд., пере- раб., испр. и доп. М.: Новая волна, 608 с.
рецепты древних времен. М.: 166 с. Altundag E., Ibadullayeva S.J., Aslanipour B., Öz- türk M. (2015) Medicinal and Aromatic Plants of Igdir (Turkey), Nakhcivan (Azerbaijan), and Tabriz (Ira-n). International Conference “Applied ecology: Problems, Innovations”. Georgia: Tbilisi-Batumi. Guber R. (2001) La Etnografia. Metodo, campo y reflexividad. Norma, Bogota.
https://prezi.com/ eabvn0jvz9gb/la-etnografia-metodo-campo-y- reflexividad-rosana-guber/ Ibadullayeva S.J., Mamedova S.E., Sultanova Z.R., Movsumova N.V., Jafarli I. (2010) Medi- cinal plants of Azerbaijan flora used in the treat- ment of certain diseases. African Journal of Phar-
plants at dermatitis (skin diseases): Ethnobotany. Journal of Applied Pharmaceutical Science, 2(8): 64-67.
Martin G.J. (2001) Etnobotany. Manual de met- hods. Nordan-Comunidad. Montevideo, Uruguay.
http://unicolmayor.edu.co/publicaciones/index.ph p/nova/article/view/289/553
Tovuz-Qazax Ərazisində Yayılan Dərman Bitkilərinin 71
Этнофармакологические Свойства Лекарственных Растений, Распространенных На Товуз-Газахской Территории
1 , В.Н. Аббасов 2
Институт ботаники НАН Азербайджана 2 Азербайджанский государственный аграрный университет
В статье представлены данные о терапевтической значимости лекарственных растений, распростра- ненных на Товуз-Газахской территории, расположенной на северо-востоке Малого Кавказа (в преде- лах Азербайджана). Согласно результатам опроса и собеседований, были выявлены наиболее рас- пространенные заболевания и около 100 видов лекарственных растений, назначаемых для их лечения. В зависимости от места проживания населения было установлено, что одно и то же лекарственное растение при различных заболеваниях находит различное применение. Ключевые слова: Этноботаника, нетрадиционные лекарственные травы, этнофармакология, Товуз-Газахская территория
Ethnopharmacological Importance Of Medicinal Plants Spread On Tovuz-Gazakh Territory
1 , V.N. Abbasov 2
Institute of Botany, Azerbaijan National Academy of Sciences 2 Azerbaijan State Agrarian University
Data about the therapeutic value of medicinal plants spread in the Tovuz-Gazakh territory located in the North-East part of the Lesser Caucasus (within Azerbaijan) are presented in the paper. According to the survey and interviews, the most common diseases and about 100 species of medicinal plants for their treatment were revealed. The same herb was found to have different usage for the treatment of various diseases depending on the habitat of the population. Keywords: Ethnobotany, non-traditional herbs, ethnopharmacology, the territory of Tovuz-Gazakh Yüklə 127,31 Kb. Dostları ilə paylaş:
|