100
Journal of Azerbaijani Studies
ƏCNƏBİLƏRƏ AZƏRBAYCAN DİLİNİN TƏDRİSİNDƏ
OXU DƏRSLƏRİNİN TƏŞKİLİ VƏ YAZILI RABİTƏLİ
NİTQİN İNKİŞAFI
Elza İsmayılova
Xəzər Universitəsi
İngilisdillilərə Azərbaycan dillini öyrətmək üçün oxu dərsləri
mühüm vasitədir.Onlar oxu dərslərində ən çox Azərbaycan ədəbiyyatı
nümunələri, Azərbaycan tarixinə, Azərbaycan mədəniyyətinə aid mətn
və hekayələr, ailə və məişət, siyasət və s. ilə tanış olurlar.Bu cür dərs-
lərdə tələbələrin nitqi inkişaf edir, lüğət ehtiyatı zənginləşir. Ona görə
də oxu dərsləri səmərəli təşkil edilməli və şifahi nitqdən sonra aparıl-
malıdır.
Tələbələr oxu üzrə aşağıdakıları bilməli və bacarmalıdırlar
1
:
–
Azərbaycanın tarixi və mədəniyyətinə aid mətn və hekayələri
oxumağı;
–
şeir və nəsr parçalarını oxumağı;
–
ailə və məişət, siyasət və s. aid mətnləri oxumağı;
–
dialoqlu kiçik mətnləri rollar üzrə oxumağı;
–
suallara oxu mətnlərindən istifadə etməklə şifahi şəkildə cavab
verməyi;
–
mətni ingilis dilindən Azərbaycan dilinə və əksinə, şifahi tərcü-
mə etməyi;
–
oxunan mətnlərə suallar verməyi;
–
oxunmuş parçaların məzmununu nağıl etməyi;
–
kiçik şeirləri əzbər söyləməyi;
–
Azərbaycan dilinə məxsus spesifik səsləri düzgün tələffüz et-
məyi;
–
tələffüz normalarına, intonasiya və vurğuya riayət edərək mətn-
ləri oxumağı;
–
mətndən irəli gələn fikri müəyyənləşdirməyi;
–
sadə qəzet və jurnal məqalələrini oxumağı.
Oxu prosesi aşağıdakı ardıcıllıqla getməlidir:
1
Azərbaycan dili proqramı. Təlim rus dilində olan məktəblərin 3-11-ci sinifləri
üçün.//Azərbaycan dili və ədəbiyyat tədrisi. – B., 1988, №2, s.54-66.
Əcnəbilərə azərbaycan dilinin tədrisində Oxu dərslərinin təşkili və yazili rabitəli...
101
101
lüğət üzərində iş;
mətnin oxusu: a) cümlə-cümlə oxusu; b) hissə-hissə oxusu;
c) bütöv oxusu;
mətnə aid sualların verilməsi;
mətnin nağıl edilməsi.
Oxu zamanı mətnin xarakteri nəzərə alınmalıdır. Dialoqlar, təm-
sillər kollektiv (rollar üzrə) oxunmalıdır. Hekayələrin, mənzum parça-
ların tədrısındə isə tələbələrin monoloji oxusuna üstünlük verilməlidir.
Oxu dərslərində aşağıdakı qaydalara riayət etmək yerinə düşər:
(1) Mətn həcmcə kiçik olmalıdır.
(2) Oxu üçün elə mətnlər seçilməlidir ki, orada məlum sözlərin
sayı çox olsun, tələbə onun məzmununu lüğətsiz başa düşsün.
(3) Oxu dərslərində ixtisasauyğun mətnlərdən istifadə edilmə-
lidir.
(4) Mətnlər tələbənin anlaq səviyyəsinə uyğun seçilməlidir.
(5) Material cansıxıcı və maraqsız olmamalıdır. Müasir bədii
ədəbiyyatdan, tələbələrdə maraq oyadan gənclik, ailə, dostluq, siyasət,
biznes və s. kimi sahələrdən götürülməli, tələbələri maraqlandıran
bədii parçalardan seçilməlidir.
(6) Mətndəki yeni sözlər izah edilməlidir.
(7) Tələbələr oxuduğu materialın məzmununu başa düşməli-
dirlər.
(8) Oxu texnikasının inkişafı üçün çalışmalar üzərində iş aparıl-
malıdır.
(9) İfadəli oxu məqsədilə texniki vasitələrdən istifadə edilmə-
lidir.
(10) Oxunmuş material müzakirə obyektinə çevrilə bilər.
(11) Şeirlərin oxusu tələbələrin ifasında ya maqnitofon lentinə,
ya da kompakt diskə (Compact Disc – CD) yazdırıla və aktyor oxusu
ilə müqayisə edilə bilər.
Mətni ilk dəfə müəllim oxumalıdır. Odur ki, hər bir müəllim öz
nitqi üzərində çalışmalıdır. Müəllimin nöqsanlı tələffüzü tələbələrdə
yanlış tələffüz vərdişləri yarada bilər.Onun nitqi gözəl, məzmunlu və
ifadəli olmalıdır ki, tələbələr ondan nümunə götürə bilsinlər. Müəlli-
min gözəl və təsirli danışığı, aydın diksiya və rəvan tələffüzlə oxusu
tələbələr üçün həmişə nümunədir. Hər hansı bir hekayəni, şeiri ifadəli
102
Elza İsmayılova
oxumaq müəllimdən pedaqoji ustalıq tələb edir.Bunun üçün müəllim-
də hazırlıq və qabiliyyət olmalıdır.
Gözəl, aydın və ifadəli oxunu hər müəllim bacarmır.Əgər müəllim
mətni, xüsusilə şeiri təsirli oxuya bilmirsə, onda o, tanınmış bir akt-
yorun, yaxud da səlis səsi olan bir tələbənin ifasında lent yazısını dər-
sə gətirə biilər. Əgər bunlar varsa, müəllimin oxusuna ehtiyac azalır.
Müəllim tələbənin mətnin məzmununu başa düşüb-düşmədiyini
bilmək üçün aşağıdakıları nəzərə almalıdır:
lüğət üzrə iş aparmağı;
oxunmuş mətndəki ayrı-ayrı ifadələrin mənasını, həmçinin bü-
tövlükdə onun məzmununu açan sual - cavab təşkil etməyi;
oxunmuş mətni nağıl etdirməyi.
Oxu dərslərində lüğət üzrə işin əhəmiyyəti çoxdur. Bu, tələbələ-
rin qavrama prosesinin tamlığı üçün çox yaxşıdır.Tələbələr yeni söz-
lərlə tanış olduqdan sonra sözlərin düzgün tələffüzünə fikir verirlər.
Bəzi müəllimlər qeyd edirlər ki, yeni sözlərin izahı oxu prosesin-
də və ondan sonra olmalıdır. Mənə görə, yeni sözlər oxudan əvvəl
izah olunmalıdır.Əgər tələbə sözün mənasını bilmirsə, həmin mətn
üzərində iş aparılarkən işin səmərəliliyinə necə inanmaq olar?
Ancaq bəzən elə sözlərə rast gəlmək olur ki, onun mənası mətnin
və ya işləndiiyi cümlənin məzmunundan aydın olur. Belə sözlər oxu
prosesi zamanı izah edilməlidir.
Müəllim yeni sözləri həm lövhədə yazar, həm şifahi deyər, həm
də proyektorla ekrana sala bilər.
Yeni sözlər aşağıdakı üsullarla öyrədilir:
tərcümə ilə;
əyaniliklə;
müqayisə yolu ilə (Bu, çətin sözlərin sinonimləri, antonimləri
ilə izah yolu da adlandırılır).
Bu üsulların içərisində, məncə, ən əhəmiyyətlisi tərcümə üsulu-
dur.Yeni sözləri bu üsulla öyrədərkən müəllim yeni sözləri ya hərfi
tərcümə edir (kök– fat, baxmaq – to look, dost-friend), ya da tərcüməsi
mümkün olmayan sözlərin ingiliscə izahını verir (məsələn: danışdı,
alaram, yazdırsan və s.).
Yeni sözlərin ingilis dilinə tərcümə edilməsi həm birbaşa məqsə-
də nail olmağa imkan yaradır, həm də az vaxt aparır.Təcrübə göstərir
Dostları ilə paylaş: |