17
Dünya üzrə olan meşə örtüyü 40.1 mln km
2
-dir. Bunun
8.1 mln km
2
-
i Braziliyanın, 2.6 mln km
2
-
i Kanadanın, 2.0 mln
km
2
-
i isə ABŞ ərazisindədir. Son 200 ildə meşə sahəsi 2 dəfə
azalmışdır.
Maddi istehsal sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq
Dünya istehsalı və beynəlmiləlləşmə prosesi. Hələ XIX
əsrin ortalarında bütün dünyada yerli istehsal və lokal bazarlar
üstünlük təşkil edirdi.O vaxt bütün əmtəə və xidmətlərin 90%-
ə yaxını 200 km radiuslu məsafədən olan xammal və
materiallardan hazırlanırdı və elə həmin hüdudlarda da
məhsulların əksəriyyəti satılırdı.Bu gün inkişaf etmiş sənaye
ölkələrində orta hesabla məhsul, xammal və materialların yarısı
importdan alınır və ya xaricdəki filiallarda və törəmə
şirkətlərdə istehsal olunur.Bu,sahibkarlıq fəaliyyətinin
beynəlmiləlləşməsidir.İstehsalın beynəlmiləlləşməsinin tarixi
mübadilə sferasından başlanmışdır.Xarici iqtisadi əlaqələrin
müntəzəm dərinləşməsi yerli bazarları qlobal dünya bazarlarına
çevirmişdir.Beynəlxalq ticarətin əsas inkişaf bazası ayrı-ayrı
ölkələr arasında əmək bölgüsüdür.Ölkələrin beyəlxalq əmək
bölgüsündə (BƏB)iştirakı təbii coğrafi faktorlardan ,istehsalın
miqyasındakı fərqlərdən, məhsuldar qüvvələrin inkişaf
18
səviyyəsindən asılıdır.Müasir dövrdə BƏB-dəki dərinləşmənin
ağırlıq
mərkəzi,sahələrarasından
istehsalın
sahədaxili
ixtisaslaşmasına keçid edir.Hər sahədə müəssisə məmulatların
müəyyən edilmiş növünü,detalları seçir.Hansı ki,öz güclərini
bu istiqamətdə konsentrasiya edirlər.Bu məmulatlar eksporta
göndərilir,elə həmin sahə üçün zəruri məmulatlar import
olunur.Kooperasiya şəraitində beynəlxalq ticarət qabaqcadan
razılaşdırılmış əmtəələrin göndərilməsi üzərində qalır.Bu halda
ticarət müstəqil fəaliyyət sahəsi kimi deyil,əksinə istehsal
prosesinin ayrılmaz elementi olur.Hazırda beynəlxalq
kooperativ göndərmələri inkişaf etmiş Qərb ölkələrinin bir çox
sənaye sahələrinin məhsulunun dəyərinin 50-60%-nə
çatır.Beləliklə,beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperativləşmənin
dərinləşməsi milli kapitalın əmtəə və pul formasında
əhəmiyyətli hissəsinin tam dövriyyəsini beynəlxalq əsaslarla
həyata keçirir.Öz növbəsində,BƏB-nün inkişafı sahibkarlıq
kapitalının birbaşa və portfel investisiya formalarında,dünya
səviyyəsindəki hərəkətinə gətirib çıxarır.Əksər ölkələrin
iqtisadiyyatına dərin surətdə tətbiq olunan xarici kapital,onların
təkrar istehsal prosesinin tərkib hissəsi olmuşdur.İstehsalın
beynəlmiləlləşməsi təkcə sahibkar kapitalının hərəkəti ilə
deyil,həm də xarici iqtisadi əlaqələrin digər formaları ilə də
bağlıdır.Bu,Transmilli korporasiyaların (TMK),işin yerinə
19
yetirilməsi və ya ayrı-ayrı əmtəələrin göndərilməsi üçün xarici
şirkətlərlə bağladıqları müqavilələri əhatə edən beynəlxalq
subkontraktasiyasıdır;TMK-lara xarici şirkətlərin işində
iştiraka imkan verən və patentdən istifadəyə görə gəlir alan
lisenziya
sazişləridir.
İstehsalın
bəynəlxalq
bəynəlmiləlləşməsinin yeni keyfiyyətli inkişaf mərhələsi
beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyadan ibarətdir.Xarici iqtisadi
mübadiləni və istehsal sferasını əhatə etməklə,o,ayrı-ayrı
ölkələrin milli təsərrüfatlarının qarşılıqlı əlaqəsinə və qarşılıqlı
asılılığına
gətirib
çıxarır,vahid
regional
təsərrüfat
komplekslərinin yaradılmasına kömək edir.Müasir dövrdə
iqtisadi inteqrasiya regional xarakterə malikdir.Məsələn,Qərbi
Avropa ölkələrinin Avropa Şurasında (AŞ) birləşməsi, Şimali
Amerikanın-Şimali Amerika azad ticarət assosasiyasında
(NAFTA) birləşməsi, Latın Amerikasının-Latın Amerika azad
ticarət assosasiyasında (ZAFTA) birləşməsi və s. Beləliklə,
dünyanın iqtisadi prosesləri kapitalın, beynəlxalq şəbəkəsində,
əmək bölgüsünün dərinləşməsində, inteqrasiya proseslərinin
inkişafında özünü əks etdirərək müxtəlif ölkələrin təsərrüfat
həyatının beynəlmiləlləşməsinə gətirib çıxartmışdır.
Maddi istehsal sferasında beynəlxalq ixtisaslaşma və
kooperativləşmə. Maddi istehsal sferasında BƏB-nün əsas
formaları beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperativləşmədir.
20
Beynəlxalq ixtisaslaşma ayrı-ayrı ölkələrin müəyyən məhsul
növünün buraxılmasında ixtisaslaşmanı nəzərdə tutur.Bu
məhsul nəinki daxili tələbatı ödəmək üçündür,eləcə də digər
dövlətlərin ehtiyaclarını təmin etmək üçün istehsal
olunur.İstehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması (İBİ) iki
istiqamətdə inkişaf edir - ərazi və istehsal.İBİ-nin ərazi aspekti
ayrı-ayrı ölkə və regionların, istehsalına daha yaxşı şərait olan
məhsul növləri üzrə ixtisaslaşmasını bildirir.İxtisaslaşmanın bu
istiqamətinə təbii-coğrafi faktorlar əsas təsir göstərən
amillərdir.Məsələn,Yaxın Şərq ölkələri nəhəng neft
ehtiyatlarına sahib olmaqla onun hasilatı və dünya bazarında
satışı üzrə ixtisaslaşırlar.İstehsal istiqaməti sahələrarası və
sahədaxili ixtisaslaşmalara bölünürlər. Sahədaxili ixtisaslaşma
da öz növbəsində predmet,texnoloji və detal ixtisaslaşmalarına
bölünür. Sahədaxili ixtisaslaşmada da öz nöbəsində
predmet,texnologiya və detal ixtisaslaşmalarına bölünür.
Predmet ixtisaslaşması hazır məhsul istehsalı ilə
bağlıdır.Məsələn; İngiltərə, Fransa və Almanya traktor
istehsalçıları kimi təkərli maşın buraxılışı üzrə,İtalya və ABŞ
isə,əsasən,tırtıllı traktor istehsalı üzrə ixtisaslanırlar.Hazır
məhsul üzrə beynəlxalq ixtisaslaşmanın yüksək müxtəlifliyi
komplekt avadanlıqların istehsalı üzrə ixtisaslaşmadır.
Texnoloji əməliyyatlar üzrə ixtisaslaşma hər hansı məhsulun
Dostları ilə paylaş: |