E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi
Yüklə 24 Kb. Pdf görüntüsü
|
| davrining
psixologik x u su siy atlari Bolaning ona qomidagi o ‘sish davri onaning organizmiga uzviy bog‘liq holda kechadi. Chaqaloqning barcha hayotiy funksiyalari - ovqatlanish, nafas olish, nafas chiqarish, havo haroratining 0 ‘zgarishiga va atm osferadagi m oddalar almashinuviga moslashish va hokazolar onaning organizmi orqali am alga oshadi. Chaqaloqning tug‘ilishi sifat o'zgarish daqiqasi, ijtimoiy rivojlanishning yangi ko‘rinishi boshlanadigan nuqta ekanligi bilan muhim ahamiyatga egadir. Shuning uchun tug‘ilish tabiam ing chaqaloq organizm iga kuchli larzaga keltiruvchi m o‘jizasidir. Bunda ona qomidagi barqaror muhitda yashagan jonzot favqulodda yangi sharoitga, son-sanoqsiz xossa va xususiyatlarga ega bo'lgan qo‘zg‘ovchilar doirasiga tushadi. A w a l chaqaloq organizm ining ona organizmidan ajralishi sodir bo‘lib, ijtimoiy-tabiiy sharoitlarga moslashuvi boshlanadi. Uning m urg‘ak organizmida tub o‘zgarishlar ro‘y beradi, unda yangi sharoitlarga ko‘nikish davri kurashlar ostida o ‘tadi. Chaqaloq organizmi miqdor va sifat o'zgarishlariga, tashqi olamniig qarshiligiga, ta'siriga, tazyiqiga duch keladi; fazo, vaqt va harakat muammolari mutlaqo boshqacha tarzda uning bosh miya katta yarim sharlari polstida aks eta boshlaydi. Chaqaloqda ona organizmi bilan anatomik, morfologik va konstitutsion bog‘liqlik davri tugagan bo‘lsa-da, biroq u dastlabki daqiqalardan boshlaboq mustaqil yashay olmaydi, onaga fiziologik jihatdan tobeligacha qolaveradi. Chaqaloq yashashi uchun organizmi talab qiladigan ovqat, oqsillar mazkur o ‘sish pallasida ona suti orqali borib turadi. Bola onaning qom ida m oltadil haroratda, oziq yetarli darajadagi sharoitda, hatto, organizm ning funksional holati ham ona organizm iga bevosita bog‘liq holda yashagan bo‘lsa, tug‘ilishi bilanoq birdaniga yangi, murakkab, qiyin sharoitga tushib qoladi. T ug‘ilgan chaqaloq havo bolshligli va havoning bosimiga duch kelishi sababli tabiiy talabga ko‘ra, uning nafas olishi va nafas chiqarishi o ‘zgaradi. Salqin, havo oqim iga tushishi bilan haroratning ta’siriga moslashish uchun harakat qiladi. U nda ovqatlanish usuli va vositasi ham o ‘zgaradi, y a’ni plansentar 64 oziqlanish (ona organizmidan bevosita qonga moddalar so ‘rilishi)dan oral oziqlanish (ovqat og‘iz bo‘shlig‘i orqali m e'da-ichakka borishi)ga o ’tadi. Chaqaloq hay von lam ing bolalariga qaraganda, himoyaga muhtojroq. nochorroq bo* lib tug'iladi. T ug‘ilish arafasida unda nasliy yo‘l bilan mustahkamlangan ayrim mexanizmlar, sharlsiz reflekslar paydo bolad ik i, bular yangi hayot sharoitiga moslashishni binnuncha yengillashtiradi. Chaqaloq tug4ilganda uning ovqatlanish reflekslari m a’lum darajada shakllangan: asosan, so‘rish, emish reflekslari o ‘z vazifasini ado etishga tayyor bo'ladi. Chaqaloqning labiga va tilining shilimshiq pardasiga biror qo"zg‘atuvchi tegishi bilan unda ixtiyorsiz ravishda s o ia k ajrala boshlaydi. Ona ko'kragini emishda uning boshqa har qanday harakatlari sekinlashadi yoki mutlaqo to\xtaydi. Psixologlar M .P.Denisova va N.L.Figurinlar chaqaloqlardagi mazkur jarayonni chuqur tadqiq qilib “ovqatga yo'nalish” reaksiyasi deb atadilar. 1.P.Pavlov ta’biricha, bunda shartsiz reflekslar vujudga kelib, u idrok qilinadigan narsaga idrok qiluvchi organni qo‘zg‘atuvchi eng qulay y o ‘nalishida aks etadi. Natijada emish mexanizmining ta ’siridagi xatti-harakatlar qisman yoki butunlay tormozlanadi. Chaqaloqning yangi sharoitda yashashini ta’minlovchi asosiy omil tug‘ilishda unda vujudga kelgan tabiiy mexanizmlardir. U tashqi sharoit va muhitga moslashish imkonini beradigan, nisbatan yetilgan nerv sistemasi bilan tug'iladi. T ug‘ilganidan boshlab mazkur reflekslar organizmda qon aylanishi, nafas olish hamda nafas chiqarishni ta’minlaydi. Birinchi kundanoq kuchli qolzg‘atuvchilarga nisbatan ko'zni qisish, pirpiratish, uning qorachig'ini kengaytirish yoki toraytirish mexanizmlari ishlay boshlaydi. Bu reflekslami himoya reflekslari deyiladi. Chaqaloqda himoya reflekslaridan tashqari, qo‘zglatuvchilar bilan aloqa o ‘rnatishga xizmat qiladigan reflekslar ham bo'ladi. Bulami orientir reflekslari deb ataladi. Chaqaloqlami kuzatishlarda ikki-uch kunlik bola xonaga quyosh nuri tushishi bilan boshini yorug‘lik toinonga burishi, chaqaloq xonaga asta kirib kelayotgan nur manbaini ham sezishi yaqqol ko‘rindi. 65 Yuqorida aytilgan reflekslardan tashqari, bolada bir nechta tug‘ma tabiiy reflekslar ham uchraydi: ernish reflcksi og‘ziga tushgan narsani so ‘rishda o ‘z ifodasini topsa, qo‘l kaftiga biror narsaning tegishi ushlash, chang solish reaksiyasini vujudga keltiradi. 0 ‘zidan narsani itarish, uzoqlashtirish refleksi niavjudligini ko‘rsatadi va bu hoi tovonga qandaydirjism tegishi bilan uni o ‘zidan uzoqlashtirishda namoyon boMadi. Psixolog V.S.M uxinaning fikricha, chaqaloqda tug‘ilishiga qadar ham shartsizreflekslar bo'lishi, unga homilalik paytidayoq o ‘z q o ‘lini so'rish imkonini yaratadi. Sharq allomalarining fikricha, chaqaloqda tug‘ma reaksiyalam ing boshqa guruhi ham mavjud bo“lib, beshik tebratilganda chaqaloqning y ig id a n to‘xtashi, ixtiyorsiz harakati sekinlashuvi shundan dalolat beradi. Qadim zamonlardan beri beshik, so‘rg‘ich va hokazolardan chaqaloqni yupatishning, uning ixtiyorsiz harakatini to ‘xtatishning? diqqatini ovqatga va favqulodda holatga to ‘plashning muhim vositasi sifatida foydalaniladi. Qator tug‘ma-tabiiy reaksiyalar chaqaloq hayoti uchun ju d a muhimdir. Ana shu shartsiz reflekslar tufayli u yangi, o ‘ng‘aysiz sharoitga k o ‘nikib boradi va o 'z yashash tarzini mavjud yo‘nalishga uyg'unlashtiradi. Uning yangi muhitda ovqatlanishi *va nafas'^olishi ana shu reflekslam ing bevosita fimksiyasi hisoblanadi. Bola tug‘ilgunicha undagi barcha jarayonlar onaning organizmi orqali am alga oshgan bo‘lsa, tug‘ilganidan key in m utlaqo boshqacha tarzda amalga osha boshlaydi. Masalan, o ‘pka bilan nafas olish, oral (og‘iz, ichak, oshqozon kabi biologik organlar orqali) ovqatlanish vujudga keladi. Buni psixologiyada reflektor moslashish deb ataladi. Muskul snstemasining ishtirokida nafas olishning ritmli harakatlari am alga oshadi. Bu jarayon ovqatlanish, emish (so‘rish) reflekslari yordam ida vujudga keladi. Chaqaloqning tug‘ma reflekslari dastlabki paytlarda nom utanosib ishlashi s a b ^ j i u tez-tez qalqib ketadi, jism onan darrov toliqadi (tez uyquga ketadi yoki ■'l)5'g‘onadi). Chaqaloqning butun faoliyati, faolligi organizmni oziq bilan ta ’minlashga, to‘yishga yo‘nalgan bo‘ladi. Organizm niig term oregulyatsiyasi ham alohida ahamiyat kasb etib, bolani o ‘zgaruvchan m ikrom uhitga tobora moslashtirib boradi. 66 Chaqaloqlik davri insonning kamol topishida xulq-atvoming tug‘ma- instinktiv ko‘rinishlari: nafas olish, ovqatlanish, haroratdan ta ’sirlanish va hokazolar so f holda namovon bo‘lishi bilan alohida ahamiyal kasb etadi. Mazkur organik (moddiy) ehtiyojlar chaqaloq uchun psixik o ‘sishning negizi vazifasini o'tay olmaydi, am mo ular birgalikda uning yashashini ta ’minlaydi. Psixologik tadqiqotlardan m a’lum boMishicha, qator tug‘ma reflekslar bolaning o ‘sishiga tokg ‘ridan-to‘g lri ta’sir etmasa ham, uning tabiiy-biologik ehtiyojlarini qondirishda ishtirok qiladi. Bularga ativistik belgilar, tirmashish, sudralish, emaklash kabi nasliy reflekslar kiradi va ayrim reflekslar (tirmashish, chang solish) borgan sari susayib boradi. Chaqaloqda ushlash, o ‘zini tutish reflekslarining paydo boMishi unga fazoda to‘g ‘ri harakat qilishga imkon yaratadi. Tom m a’nodagi sudralish - bolaning narsalarga qo‘l cho'zishidan boshlab, oldinga intilishida ko‘rinadi. Bu jarayon keyinchalik yanada taraqqiy eta boshlaydi. T ug'ilishga yaqin chaqaloqda quloq va ko‘z mexanizmlari o ‘z vazifasini o ‘tashga tayyor bo‘ ladi. Bundan tashqari, unda qator himoya va orientir reflekslari (o ‘ta yorug‘likka qarash natijasida ko'zni pirpiratish, boshini olib qochish, burish, kuchli tovushdan cho‘chish kabilar) ham mavjud boMadi. Ammo chaqaloqda “ko‘rish” va “eshitish” apparatlari orqali o ‘z diqqatini biror ob’ektga to'plash imkoni bo'lm aydi. Chunki ob’ektni tanish, tovushni ajratish, sezish imkoniyati bolada keyinchalik vujudga keladi. Chaqaloq uchun tug'm a m exanizmlar yangi sharoitga moslashish (ko‘nikish) uchun kifoya qilmaydi. Shu boisdan uni parvarishlashda q o kshimcha tarbiyaviy tadbirlar qo‘llanmasa, chaqaloq o ‘sishdan orqada qolishi mumkin. Chaqaloq ona qomidagi yashash sharoitidan atmosferada hayot kechirishga o ‘tgan dastlabki paytlarda uning uyqu va uyqusizlik holatlari o'rtasida keskin chegara bo‘lmaydi. T ug‘ilgan chaqaloqning vazni tez kamaya boradi. Buning sababi undan suyuqlik moddasining chiqib ketishi, vaznsizlik holatidan atmosfera bosimiga, quyosh nuriga, turli xususiyatli moddalar ta’siriga, o‘zgamvchan havo haroratiga moslashish davrida ko‘p kuch-quvvat sarflanishidir. Bu davm ing kechishida chaqaloqlam ing ham individual, ham jism oniy tafovutlari ko‘zga tashlanadi. Oradan ko‘p vaqt o ‘tmay chaqaloq vaznining kamayishi tabiiy ravishda to ‘xtaydi va uning yangi muhitga moslashishi boshlanadi. K indik tushish d av ri organizmda keskin o ‘zgarishlar yuz berish pallasi hisoblanib, m urg'ak organning mustaqil yashayotganidan dalolat beradi. Chaqaloqning oldingi vazniga yetish davri hayotining birinchi o 'n kunligiga;tp ‘g ‘ri.,keladi. Chaqaloq organizmining ‘ ajiatomi.k-fiziologik, morfologik tuzilishi bo‘yicha boshqa yoshdagi odam lam ikidan farqi kaiu rivojlangani, zaifligi, ish qobiliyatining kuchsizligidir. Uning suyak sistemasi, pay-muskullari va tog'ay to ‘qimalarining o'sishi katta yoshdagi kishilarnikidan ham sur’at, ham sifat jihatdan farqlanadi. Chaqaloqdagi m uskullam ing takomillashishi harakat negizini vujudga keltiradi; shu bilan birga har bir biologik organning mustaqil harakati va 67 faoliyatini ta ’minlashga xizmat qiladi. Bolada bo'yin muskullarining o ‘sishi bo'ynini tutishga olib kelsa, tana m uskullarining rivojlanishi kattalar yordam ida ag’anash imkonini, qo‘l va oyoq m uskullarining yetilishi esa jism oniy harakat qilishi, jism larga qo‘l cho‘zish uchun sharoit yaratadi. Chaqaloqning anatom ik-flziologik tuzilishini tahlil qilsak, uning suyak sistemasida ohak moddasi va har xil tuzlar yetishm asligining guvohi boMamiz. Shu sababli suyak funksiyasini ko'proq toglay to ‘qimalari bajaradi. Bosh suyaklari bolaning ikki oyligida o ‘zaro qo‘shilib ketadi. Bosh suyakning peshona va tepa qismlari o'rtasida liqildoq deb ataladigan qalin parda va ten bilan qoplangan oraliq mavjud boMadi. U bola bir yoshdan oshganidan keyin suyak bi lan qoplanib boradi, lekin u haqiqiy suyak bo‘lmaydi. Chaqaloq nerv sistemasining yuksak darajada rivojlangan qismi, y a ’ni bosh miya katta yarim sharlari tashqi ko‘rinishi bilan katta odam nikiga aynan o 'xshasa ham, aslida undan ko‘p farq qiladi. Odam lam i o ‘zaro qiyoslasak, ajoyib manzarani ko‘ramiz: miyaning og‘irligi chaqaloq tanasining sakkizdan bir va katta odamlarda esa qirqdan bir qismini tashkil etadi. Chaqaloqlarda bosh gavdaga nisbatan kattaroq ko‘rinsa-da, u hali ju d a bo‘sh, mukam m allashm agan bo‘ladi. Ulam ing organizmi jadal su r'a t bilan o ‘sish davridan o ‘tadi. Bu davrda chaqaloqning og‘irligi 3 -5 kg bo‘lishiga qaramay, miyasining og'irligi 300-350 grammni tashkil qiladi, xolos. Chaqaloqning miyasi hujayralarining miqdori, “ariqchalar’,ningyaqqol kovzga tashlanmasligi, nerv hujayralari tarm og'i jihatdan katta odam lam ing miyasidan farq qiladi. Yuqoridagi fikrlami isbotlashga harakat qilgan psixolog Y e.A .A rkinning ta'kidlashicha, bola tug‘ilishga harakat qilayotgan paytda uning miyasini bir xil kulrang massa tashkil etadi, uning nerv tolalarida mielin qobig‘i boMmaydi. Chaqaloqda nerv tolalari bir-biridan ajralmagani sababli, tashqaridan kelgan qo‘zg ‘atuvchilar m uayyan qismga yo‘nalgan bo‘lsa-da, boshqa markazlarga ham ta 'sir qilaveradi. Shu sababdan boMsa kerak, uning bosh miya yarim sharlari qobig‘ida aniq, m ustaqil va barqaror qo‘zg ‘alish o ‘choqlari vujudga kelmaydi. Chaqaloq tashqi q o ‘zg ‘atuvchilar ta ’siriga ixtiyorsiz ravishda qo‘l-oyoqlari va boshini tartibsiz harakat Ian tirish bilan javob beradi. Katta yoshli kishilam ing bilish jarayonlari, his-tuyg‘ulari, psixik holatlari va o ‘ziga xos tipologik xususiyatlarini idora qilishda nerv sistem asining yuksak darajada rivojlangan qismlari yetakchi rol o ‘ynasa, chaqaloqning hayotiy faoliyatida bu vazifani bosh miya qobig‘ining ostki markazlari bajaradi. Bosh miya yarim 68 sharlarining durustroq rivojlangan bo‘limlari chaqaloq uchun eng zarur jarayonlar: nafas olish va nafas chiqarish, emish, yutinish, qon aylanish, siydik chiqarish va hokazolami boshqarib turadi. Mazkur nerv tolalari chaqaloqning yashashi uchun yetarli miqdorda mielin qobig‘iga o ‘ralgan bo‘ladi. Chaqaloq boshqa yosh davridagi odamlarga qaraganda kuchsiz, zaif, ojiz ko‘rinsa-da, ba’zi jihatlari bilan kattalardan ustunlik qiladi. Ye.A.Arkinning fikricha, chaqaloqlik davrining kuchli jihatlari ko‘pincha uning o ‘sish quw atida o ‘z ifodasini topadi. U har oyda ikki sm dan o ‘sadi, uning og'irligi har kuni 1,6— 2 grammdan ortib boradi. Uning shiddatli sur’at bilan o ‘sishi ko‘proq individning vegetativ nerv sistemasi, ichki sekresiya (buqoq, qalqon osti va ustki) bezlarining faoliyatiga bevosita bog‘liqdir. Shuni alohida ta'kidlash kerakki, ichki sekresiya bezlari ishlab chiqargan maxsus gormonlar qonga so ‘rilib, organizmning jismoniy 0 ‘sishini belgilaydi. Chaqaloqning g ‘oyat jadal sur’at bilan o'sishi shu davrning o ‘ziga xos xususiyati bo‘lib, uning o'sishiga ta’sir etuvchi omillar ovqat, so f havo, quyosh nuri, nafas olish, parvarish va hokazolardir. O datda chaqaloqning nerv faoliyati shartsiz va shartli reflekslar ta’sirida vujudga keladi. Shartsiz tug‘ma reflekslar bolaning tu g ‘ilishi arafasida yetarli darajada yetilishi sababli unda qon aylanish, nafas olish, ovqat hazm qilish, siydik chiqarish singari eng muhim vegetativ funksiyalar am alga oshadi. Masalan, qomi och chaqaloqning labiga biror narsa tegishi bilan unda emish harakati vujudga kelib. so ‘laklari oqa boshlaydi. Bu ovqatlanishning shartsiz refleksi deb ataladi. Chaqaloq tug*ilishi arafasida uning bosh miya katta yarim sharlarining og‘irligi, hajmi va funksional jihati yetarlicha rivojlanmagan bo‘lsa ham, u mavjud shartsiz reflekslar negizida atrof-muhit va boshqalar bilan munosabatga kirishish imkoniyatini beradigan oddiy shartli reflekslar hosil qila oladi. Masalan, hid, yorug‘lik, harakat qo‘zg‘atuvchilarining ta’sirini natijasida oddiy shartli reflekslar vujudga kelishi mumkin. Chaqaloq hayotining dastlabki kunlaridan boshlab tashqi muhit bilan munosabatga kirishish, aloqa bog‘lash jarayonida unga mustaqil hayot kechirish imkoniyatlari tug'iladi. Ilmiy manbalarda ko‘rsatilishicha, chaqaloq hayotining ilk davrida undagi reflekslar kuchsiz, zaif va beqaror bo'ladi. Chunki kuchli tashqi qo‘zg‘atuvchilar ta ’sirida re flek slar. tez izdan chiqadi va qayta tiklanish imkoniyati tobora kamayadi. Chaqaloqning asosiy xususiyatlaridan biri uning inson zotiga xos barcha xulq-atvor shakllarini va avlodlarning tajribalarini o ‘zlashtirish imkoniyatiga egaligidir. T ug‘ma reflekslar chaqaloq hayotidagi yetakchilik rolini asta-sekin 69 y o ‘qotib boradi. Kundalik tartib va tarbiyaning o ‘ziga xos sharoitida ehtiyojning boshqa k o ‘rinishlari, jum ladan, taassurot olish, ta ’sirlanish, harakat, muloqot kabi shakllari vujudga keladi. M ohiyati va maqsadi jihatidan yangi ehtiyojlar zamirida psixik rivojlanish anialga oshadi. Bolada taassurot olish ehtiyoji paydo bo‘lishi bilanoq, orientir refleksi bilan aloqa o ‘m atadi, hissiy bilish organiarining tayyorlik darajasiga muvofiq mavjud m a'Ium otlam i qabul qiladi va shu jarayonda o ‘zi ham rivojlanadi. C haqaloqning ko'ru v va eshituv apparati dastlabki kundanoq ishga tushsa ham, ular hali yetilm agan bo‘ladi. Shu sababli ko*rish sezgisini yorug‘lik, eshitish sezgisini esa qattiq tovush vujudga keltiradi. Bola harakatdagi jism lam i kuzatishga intilsa ham, aslida qimirlamay turgan narsalarga ko'proq diqqatini to ‘playdi. U ning ruhiy dunyosida ko'ruv va eshituv apparatlariga mos ravishda diqqatning muayyan o b ’ektga to‘planishi jarayoni asta-sekin vujudga keladi. Chaqaloqning sezgi organlari uning harakatiga qaraganda durustroq rivojlangan bo‘ladi. M asalan, chaqaloq achchiqni shirindan, issiqni sovuqdan, hoMni quruqdan farqlay oladi. Uning hid bilish organlari juda za if b o iish ig a qaramay, bum iga yoqim siz hidli modda yaqinlashtirilsa, bezovtalanadi. Bolada teri tuyush, haroratni his qilish, sezish, o g ‘irlikni fahmlash, ta 'm bilish sezgilari ham yetarli darajada rivojlangan bo‘ladi. Chaqaloqda jism lam i, odam lam i, atrof-m uhitni kattalar kabi yaxlit va aniq idrok qilish imkoniyati b o l lmaydi. Chunki idrok qilish insonning boshqa psixik jarayonlari (xotira, ta saw u r, tafakkur), ruhiy holatlari (his-tuyg‘u, o ‘ng‘aysizlanish) va o ‘ziga xos tipologik xususiyatlari bilan uzviy b o g iiq lik d a amalga oshadi. Shuning uchun chaqaloqda m azkur im koniyat o ‘ta cheklangan bo‘lib, sezgi organlari oddiy aks ettirish im koniyatiga ega. Yangi tug‘ilgan bolada kuchli yorug‘likni aks ettirish imkoni bo‘ladi va u yorug‘likdan turli darajada va shaklda ta ’sirlanadi, hatto, ko‘zlarini yumib oladi. K o'rish mexanizmlari hali o lsib ulgurmagani sababli tinch holatdagi yoki harakatdagi jism ni idrok qila olmaydi. Goho o ln kunlik chaqaloq harakatdagi jism ga nigoh tashlagandek ko'rinsa-da, aslida unga bir necha sekund term ilishdan nari o ‘tmaydi. Chaqaloqda eshitish sezgisi za if rivojlangan bo‘lsa ham, u hali o ‘zi eshitishga moslashmagan kuchli qo‘z g ‘atuvchilam i (tovush, qichqiriqni) aks ettira oladi, biroq tovush kelayoigan o b ’ekmi aniq topa olmaydi. K o‘rish va eshitish organiarining muayyan o b ’ektga y o ‘nalishi oyoq-qo‘l va boshning harakatida, bolaning yig ‘lashdan to ‘xtashida ko‘rinadi. Chaqaloqdagi muhim xususiyatlardan yana biri ko ‘rish va eshitish tananing harakatlanishidan ildamroq rivojlanishidir. Chaqaloqda ko‘rish va eshitish apparatlari faoliyatining o ‘sishi tashqi q o ‘z g ‘atuvchilardan ta'sirlanishning takom illashuvida va bosh m iyaning rivojlanishida namoyon bo‘ladi. Chaqaloq m iyasining o g lirIigi kattalar m iyasining chorak qism iga tengdir. Chaqaloqning nerv bujayralari kattalardagi hujayralarga o ‘xshasa ham, zaifligi bilan ulardan 70 farqlanadi. Shunga qaramay, bola organizmining tayyorlik darajasi shartli reflekslar paydo boMishi uchun mutlaqo yetarli emas. Chaqaloq tashqi olam bilan aloqada bo'lishining markazi rolini bosh miya katta yarim sharlarining yuksak darajada rivojlangan qismlari bajaradi. Miva tobora takom illashuvining o'zi chaqaloqdagi hissiy bilish organlaiining rivojlanish ini ta ’minlay olmaydi. Bu organlar bola olayotgan taassurotlar natijasida rivojlanadi. Aslida taassurotlarsiz miyaning o ‘zi o'sishi mumkin emas. M iyaning rivojlanishida tashqi olamdan keladigan q o ‘zg‘atuvchilar va signallarni qabul qiluvchi hissiy bilish organlari analizatorlarining ko'p ishlashi muhim rol o'ynaydi. Ilmiy manbalarda ifodalanganidek, chaqaloq sensor to ‘siqqa tushib qolsa, tashqi taassurotlam ing yetishmasligi sababli o ‘sishdan vaqtincha orqada qoladi. Aksincha taassurotning miyaga ko‘proq kelib tushishi orientir reflekslam ing rivojini tezlashtiradi. K o;m v va eshituv apparatini ob'ektlarga yo'naltirish vujudga keladi, natijada insoniy sifatlar, jarayonlar shakllanadi. Ko^ruv va eshituv a ’zolari orqali to ‘planadigan taassurotlar manbai hamda nerv sistem asining muntazam o'sishini ta minlash vazifasini katta yoshdagi odamlar bajaradi. N.L.Figurin va M .P.Denisovaning ta'kidlashicha, bolaning bir oylikkacha davridagi tetiklik holati (uyg‘oqligi) kolrish va eshitishga yolnalgan shartsiz reflekslar tufayli faollashib boradi; tovush ta’siriga berilish 2-3 haftalikda vujudga keladi. Shuning uchun bola sumay sadosiga quloq soladi va yig‘idan yoki harakatdan to‘xtaydi. Bir oylik bo‘lgach unda orientir refleksi namoyon bo ladi (1.P.Pavlov). Shu sababdan chaqaloq gaplashayotgan odamga tikiladi va ixtiyorsiz xatti-harakatdan o ‘zini tiyib turadi. Bola ob'ekm i ko^ish va tovushni eshitish uchun diqqatini to ‘playdigan boMgach, harakatining faollashuvida ancha o'zgarishlar rocy beradi. Odatda unirifc, harakati ixtiyorsiz va tartibsiz ravishda amalga oshib, jim slarga ko‘z yugurtirish, boshini burish bilan tugasa ham, harakat hodisasi vazifasini bajaradi: o'zida xulqning sodda ko‘rinishini ifodalab, bolani voqelik, tashqi olain bilan uzviy bogMaydi. D.B.Elkoninning fikricha, chaqaloq hayotining uchinchi haftasida onanip.g emizishdagi holatiga moslashish bilan bogMiq birinchi tabiiy shartli refleks vujudga keladi va keyinchalik esa ba’zi qo‘zglatuvchilarga javob tariqasidagi D.B.Elkonin va uning shogirdlari ta’kidlaganidek, hali chaqaloq psixik hayotining mazmuni muammosi uzil-kesil hal qilinmagan va chaqaloqning psixik dunyosiga chinakam, haqiqatga yaqin, ilm iy-ob’ektiv qarashlar l.M.Sechenov 71 aid;laridagina uchraydi. Psixologiya fani rivojining undan keyingi davrida shu nriam m oga taalluqli ancha tadqiqotlar olib borilgan, qator psixologik qo*.uniyatlar va m exanizm lar ishlab chiqilganki, bular to ‘g ‘risida ontogenez p^ixoiogiyasi va pedagogik psixologiya xrestom atiyasida boy material berilgan. 3.2. H is-tu y o ‘uning рщщерр ИЖ- Yüklə 24 Kb. Dostları ilə paylaş:
|