«Dövlət və Din». 2010.№2(16). S. 78-84. Ehkamçi rasionalizm kəlam elvüsal məMMƏdov



Yüklə 56,34 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix16.06.2018
ölçüsü56,34 Kb.
#49128


«Dövlət və Din».-2010.-№2(16).S.78-84.

EHKAMÇI RASİONALİZM - KƏLAM

ELVÜSAL MƏMMƏDOV, 

AMEA-nın Z. Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun Din və ictimai fikir şöbəsinin elmi işçisi

Kəlam  -  İslam  düşüncəsi  tarixində  rasional  elmdir.  Bu  elm  «dinin  ehkamlarını  təqlid  etməklə  deyil,  ağla

əsaslanaraq onları izah edir. O həmçinin dini-fəlsəfi məsələlərin abstrakt (spekulyativ) ali mühakiməsidir» (9, 128).

İbn  Xaldun  kəlamı  «iman  əqidələri  ətrafında  mübahisə  aparmaq»  (12,  551)  kimi  xarakterizə  edir.  Xalduna  görə,

«erkən  müsəlmanlar  imanla  bağlı  məsələlərə  aydınlıq  gətirdikləri  zaman  hər  şeydən  əvvəl  Qurandan  ayələri,

sünnədən isə xəbərləri

 iqtibas gətirirdilər. Sonralar iman edilməsi vacib olan məsələlərin detalları ətrafında etiqad



məziyyətli  fərqlər  ortaya  çıxdıqda  nəqli  dəlillərlə  yanaşı, əqli  dəlillərdən  də  istifadə  edilməyə  başlandı və  kəlam

elmi meydana gəldi» (12, 557). Mötədil rasional təbiətə malik kəlam nə İslam fiqhinin  özü,  nə  də  fəlsəfi  cərəyan

idi.  Təbii  ki,  burada  söhbət  qeyri-sistematik  kəlamdan  deyil,  özünəməxsus  polemikaya,  rasional  təbiətə  malik

sistemləşmiş kəlamdan gedir.

Əgər  fiqh  «...bütün  müsəlmanların  yerinə  yetirilməsində  borclu  olduqları dini  normaları (prinsipləri)  ehtiva

edən» (12, 537) islam hüququ sayılırsa, kəlam bu prinsip və normaların bu və ya digər tərəfləri ətrafında dini və əqli

dəlillərə əsaslanaraq mühakimə yürütmə elmidir. «Bu yeni sistem (kəlam nəzərdə tutulur - M.E.) ...hədis, təfsir və

fiqh elmlərindən fərqlənən fəaliyyət sahəsi sayılırdı.  İmanla bağlı məsələlərin spekulyativ problemlər çərçivəsində

sərbəst  düşünmə  yolu  ilə  müzakirə  edildiyi  və  buna  qarşı  etirazın  ortaya  çıxdığı  bir  dövrdə  kəlamın  dinin  əsas

prinsipləri  xüsusunda  ortaya  atdığı  ən  böyük  yenilik  ilahiyyat  sahəsində  fərdi  düşüncə  tərzinə  birincilik

qazandırması,  insan  ağlına  «qeyb»  aləmində  hakimlik  statusu  verməklə  dini  mətnlərdə  ehtimalın  ola  biləcəyini

ortaya  atması idi»  (6,  114).  Əslində,  o,  xristian  ilahiyyatı  -  sxolastikanın  müəyyən  cəhətlərini  ehtiva  edən  İslam

ilahiyyatıdır. İslam kəlamının Xristian sxolastikası ilə müqayisəsi zamanı onu sonuncunun ərəbdilli variantı saymaq

da böyük səhv olardı.  Məsələyə  aydınlıq gətirmək üçün  kəlam  və  fəlsəfə  arasında müqayisə  aparmaq  lazım gəlir.

Xristian ilahiyyatı müvafiq fəlsəfi prinsiplərə əsaslanaraq, dini ehkamların izahında demək olar ki, yalnız fəlsəfədən

istifadə edirdi. Bunun üçün o, əslində, müstəqilliyini itirmiş, kilsə tərəfindən itaətkarlığa məcbur edilmiş fəlsəfənin

özü  idi.  Kəlam  isə  aşağıdakı  müqayisələrdən  görəcəyimiz  kimi,  prioritetlik  nöqteyi-nəzərindən,  əvvəlcə  dini

prinsiplərə - Qurana və sünnəyə, sonra isə bu prinsiplərin nəzarəti altında olan rasional fəaliyyətə əsaslanan İslam

ilahiyyatı kimi qəbul edilməlidir.

Kəlamla fəlsəfənin həm müştərək, həm də fərqli cəhətləri vardır. İbn Xaldun oxşar cəhət kimi bu iki sahənin

müştərək məqsədini  - «bilinən  şeydən  bilinməyənin  kəsb  edilməsi»ni  göstərir.  Çünki  kəlam  sabit  olub  bilinəndən

(üsuldan) olmayanı, bilinməyəni (füru) çıxartmağa çalışır. Fəlsəfə də eyni məqsəd baxımından kəlama oxşardır. ibn

Xaldun  bilinən  mücərrədlik  haqqında  fəlsəfi  termin  kimi  «şahid»i,  bilinməyən,  məlum  olmayan  kimi  isə  «qaib»

kəlməsini  işlətmişdir  (12,  560-561).  Xalduna  görə,  kəlamla  fəlsəfə  qarşıya  qoyulan  məqsədlər  baxımından

bir-birinə oxşardır.  Digər bir oxşarlıq kimi, hər iki sahənin ağlı biliyin mənbəyi kimi qəbul etməsi göstərilə bilər.

Ancaq kəlamdakı ağıl nəzarət  altında  saxlanılan, «müti», «burnunu hər yerə soxmayan» ağıldır.  «...kəlam alimləri

...ağlı  rədd  etmirdilər.  (Onlar)  İslam  çərçivəsində  və  yerli-yerində  tətbiq  edildiyi  zaman  ağla  özünəməxsus

əhəmiyyət  verməkdən  xüsusi  zövq  alırdılar»  (7,  16-17).  Ağla  müraciət  «bu  və  ya  digər  məsələnin  həllində  ...

kəlamla fəlsəfəni birləşdirən ortaq cizgi idi» (9, 128).

Hər  iki  elm  arasındakı fərqlərə  gəlincə,  bu,  özünü  ağla  verilən  məqamın  dərəcəsində  və  mühakimə  zamanı

prinsip  kimi  qəbul  ediləcək  bazisin  seçilməsində  göstərir.  «Kəlam  alimləri  yunan  fəlsəfəsinin  həqiqətin  dərkində

ağlın  kafiliyi  iddiasına  və  hüdudsuz  ağıl  anlayışına  qarşı  çıxaraq,  varlıq  və  bilik  nəzəriyyələrini  dini  mətnlər

baxımından  yenidən  nəzərdən  keçirtmişdilər»  (1,  386-387).  Onlar  öz  mühakimələrini  İslamın  əsas  prinsipləri

üzərində qururdular (14, 25) və bu zaman aparılan mühakimələr dini ehkamların təbiətinə xələl gətirəcək nəticələrlə

bitmirdi. Fəlsəfədə isə irrasionallığa, imana əsaslanan bir sıra dini ehkamlar bazis rolunu oynaya bilməzdi. Burada

əsas götürülən şey intellektual rasional təfəkkür idi. Bir sözlə, əgər filosof üçün sırf fəlsəfi-rasional prinsiplər şərt

idisə, kəlam alimi üçün isə dini mətnlərə bağlı ağıldan (14, 25) istifadə etmək olardı.  Bu barədə misirli tədqiqatçı

Məhəmməd  Əmin  «Züha əl-İslam» adlı kitabında  yazır: «Filosofu  kəlam  alimindən  fərqləndirən  ən  mühüm  cəhət

hər ikisində olan başlanğıc və son nöqtələrdir. Mütəkəllim vəhy sisteminə - Kitaba başlanğıcda inanır, sonra isə bu

inancın  verə  bildiyi  dəlil  və  sübutlarla  öz  fikrini  möhkəmləndirir.  Filosofun  keçirtdiyi  narahatlıqda  isə  ümumi

olaraq  varlığı  araşdırmaq  gizlənir  və  o,  bunu  həyata  keçirtmək  üçün  intellektual  prosesdə  nəticələri  nəzərə  alır.

Ancaq filosof özünü sosial amillərin təsirindən uzaqlaşdıra bilmir. Kəlam alimləri müdafiə etdiklərinə əsaslanırlar.

Filosoflar isə müdafiə etdikləri şeyi  həqiqətin zühurunu gözləyirlər» (11, III, 18).

Bir şeyi də qeyd etmək yerinə düşər ki, İslam düşüncəsi tarixində heç bir kəlam məktəbi yalnız filosoflara xas

rasional  metodlara  əl  atmamışdı.  «Başda  mötəzilə  olmaqla  nə  maturidi  kəlamçıları,  nə  əşarilər,  nə  də  şiə  kəlam

alimləri  Aristotel  məntiqi  və  aristotelçi  ağıl  anlayışına  xoş  münasibət  bəsləməmişdilər»  (2,  18).  Aydın  olur  ki,

 «Xəbər» mərfu, mövquf və məqtu hədis anlayışlarını özündə ehtiva edən geniş mənalı dini termindir. Belə ki, mərfu hədislər Peyğəmbərin



özünə, mövquf hədislər səhabələrə, məqtu hədislər isə tabeinlərə aid edilir.


kəlam  ilə  fəlsəfə  ağla  verilən  əhəmiyyət  baxımından  «olmayanın  ortaya  qoyulması»  kimi  məqsədyönlü  eyniyyət

təşkil edirlərsə, ağlın təbiəti, ölçüsü və vəhymənbəli biliyə münasibətdə bir-birindən fərqlənirlər.

Qeyd etmək lazımdır ki, rasionallıq baxımından kəlam heç də həmişə sabit təbiətə malik olmamışdır. Kəlamın

rasionallıq  xüsusunda  keçirdiyi  xronoloji  mərhələlərdə  ağıl-vəhy  arasında  prioritetlik  nöqteyi-nəzərindən  olan

yerdəyişmələr  istisna  edilmirdi.  Ümumiyyətlə,  keçirdiyi  xronoloji  ardıcıllıq  baxımından  kəlam  orta  əsr  İslam

dünyasında aşağıdakı mərhələlər üzrə müvafiq nöqteyi-nəzərlər çərçivəsində başa düşülürdü

:

Birinci  mərhələ  mötəzilənin  ortaya  çıxmasına  qədərki  dövrdür.  Bu  mərhələ  Quranda  Allahın  insana



bənzədilib-bənzədilməməsi (antropomorfizm təşbih məsələsi), cüzi iradə, böyük günah sahiblərilə Cəməl və Siffin

döyüşlərində  iştirak  edənlərin  iman  baxımından  statusu  kimi  problematik  məsələlərin  mühakiməsi  zamanı  fərqli

tərəflərin ortaya atdıqları fikirlərlə başladı.  Bu  zaman  polemik  metod  olaraq  Quran  və  sünnə  ilə  yanaşı, müəyyən

səviyyədə  rasional  yolla  sonuncu  iki  mənbədən  çıxarılmış  nəticələrə  də  müraciət  edilirdi.  Vəhymənbəli  biliyin

üstünlüyü saxlanılmaqla yanaşı, rasional metodlarla əldə edilən bilik növü də ortaya çıxdı. Bu zaman istifadə edilən

əsas  rasional  vasitələr  qiyas  (analogiya)  və  icma  (konsensus)  idi.  Qeyd  edək ki,  bu  iki  vasitənin  heç  biri  kəlamın

müstəqil  şəkildə  ortaya  qoyduğu  vasitələr  deyildi.  Kəlam  mənsublarından  qabaq  səhabələr  bu  metodlardan  şəri

məsələlərdə yeni məqamların izahında istifadə edirdilər. Kəlamçıların istifadə etdikləri «...bu qiyas metodunun əsas

xüsusiyyətləri onun yalnız bənzərlik, oxşarlıq əsasında olması və nəqli (vəhy məziyyətli) bilikdən nəticə çıxartması

ilə idi» (3, 42).

İkinci  mərhələ  isə  hələ  fəlsəfi  məziyyət  kəsb  etməyən  mötəzilənin  təmsil  etdiyi  dövrdür.  Bu  mərhələ  VIII

əsrin əvvəllərindən - mötəzilənin ortaya çıxmasından IX əsrin birinci yarısına - yunan fəlsəfəsinə dair əsərlərin ərəb

dilinə tərcümə edilməsinə qədər olan zaman müddətini əhatə edir. Bu dövrün əsas problemləri yenə də iman, qədər,

Allahın  sifətləri,  böyük  günah  və  s.  kimi  məsələlər  ətrafında  öz  həllini  gözləyir,  mübahisəli  məsələlər  dini

mövzular  ətrafında  yaranırdı.  Qiyas  əsas  rasional  vasitə  hesab  edilsə  də,  daha  çox  şəxsi  mənafeyə  mötəzililərin

iddialarının  əsaslandırılmasına  yönəldilmişdi.  Bu  mərhələdə  ağıl  və  vəhy  biliyin  mənbəyi  olaraq  qəbul  edilirdi.

Ancaq  bir  sıra  hallarda  bəzi  mötəzililər  ağlın  hər  şeyə  qadir  olması  iddiası  ilə  çıxış  edərək,  rasional-təfəkkürü

«ilahiləşdirir»,  bəzən  də  vəhyin  avtoritetliyini  qəbul  etməyərək,  ağıl  olan  yerdə  onun  lüzumsuzluğundan  söhbət

açırdılar.

Üçüncü mərhələyə gəlincə, bu mərhələ IX əsrin birinci yarısında yunan fəlsəfəsinə dair əsərlərin ərəb dilinə

tərcümə edilməsilə kəlam tarixinə qədəm qoydu. Bu, elə bir dövr idi ki, daxili səbəblərin təsirilə ortaya çıxan, dinin

özünəməxsus məsələlərinin rasional müzakirəsilə məşğul olan mötəzilə tərcümə prosesinin İslam dünyasına nüfuz

etdirdiyi  yad  fəlsəfi  ideyalarla,  cərəyanlarla  üz-üzə  gəlmişdi.  İslam  dininin  ehkamlarını  «bu  fəlsəfi  cərəyanlar

qarşısında  müdafiə  etməyi  özünə  məqsəd  qoyan  mötəzilə  çox  keçməyəcək  ...bu  ...cərəyanların  təsiri  altına

düşəcəkdi»  (5,  24).  Beləliklə,  fəlsəfi  mötəzilənin  ortaya  çıxması  üçün  ilkin  şərait  yaranmış  oldu.  Bu  dövrdə

mötəzilə təkcə sırf dini deyil, fəlsəfi problemlərə də münasibət bildirirdi.

İslam  düşüncəsi  tarixində  kəlamın  dördüncü  mərhələsi  vəhyin  avtoritetliyini  ağla  qurban  verən  mötəziləyə

qarşı yeni kəlam məktəblərinin ortaya çıxması ilə başlayan dövr sayılır.  Bu, «spekulyativ təbiətə sahib ortodoksal

ilahiyyat  (kəlam)  və  ya  mötəzilə  kəlamına  qarşı  çıxan  əşari  kəlamı»  (10,  9)  dövrü  idi.  Mötəzilənin  ağıl

konsepsiyasına  qarşı  çıxan  yeni  kəlam  məktəbi  Əbülhəsən  Əli  ibn  İsmayıl  əl-Əşarinin  əsasını  qoyduğu  «əşari

kəlamı»  kimi  tarixə  düşdü.  Mötəzilənin  «ilahiləşdirilmiş»  ağıl,  Quranın  yaradılması,  ilahi  müdaxilənin  olmadığı

mütləq  iradə  azadlığı  və  s.  kimi  iddiaları  qarşısında  yer  alan  «əşarilər  bu  iddialara  meydan  oxudular  və  ağlın

təkbaşına  İslamın  ana  prinsiplərini  izah  edə  bilməyəcəyi  ideyası  ilə  çıxış  etdilər»  (7,15).  Biz  burada  əşarilərin

fəlsəfi  mötəzilədən  qabaqkı  kəlamın  ağla  olan  münasibətdə  ənənəvi  yanaşma  tərzini  yenidən  düşüncə  tarixinə

qaytardıqlarının  şahidi  oluruq.  Bu  kəlam  məktəbi  İslam  ehkamlarını  təhdid  edən  fəlsəfi  ideyalar,  konsepsiyalar

qarşısında dinin ana prinsiplərini müdafiə etmək üçün mötəzilənin rasional yanaşma metodunun işə yaramadığının

şahidi  olduqdan  sonra  ağılla  vəhy  arasında  tarazlıq  yaratmağı  düşünmüşdü.  Çünki  rasional  metodlardan  imtina

etmək  İslam  ehkamlarına  yunan  ağlı ilə  hücum  edən  fəlsəfi  cərəyanlar  qarşısında  yeni  müdafiə  üsulunu  tapmağı

zəruri edirdi. Bu isə, fikrimizcə, o dövr üçün absurd görünürdü. Bunun üçün əşari kəlamı ağlın polemik gücündən

tamamilə imtina etmədi. İbn Xaldun  yazırdı ki,  bu,  sünnə  əhlinin  (sünni  əşəri  kəlamçıları nəzərdə  tutulur  - M.E.)

bidətləri  aradan  qaldırmaq  üçün  əqli  dəlillərdən  istifadə  edərək,  iman  məsələlərini  müdafiə  etməsinə  gətirib

çıxartmışdı  (12,  559).  İslama  rasional  hücumun  qarşısını  rasional  olanla  almaq  daha  münasib  görünürdü.  Eyni

zamanda  mötəzilənin  vəhyə  olan  etinasız  münasibətinə  görə  ağla  qarşı  əks  mövqe  tutan  mühafizəkar  fiqh

məktəblərinin  (hənbəlilik  və  s.)  dəstəyini  qazanmaq  fəlsəfəyə  qarşı  mübarizədə  zəruri  idi.  Bütün  bunları  nəzərə

alan əşari kəlamı rasional mühakimədən əl çəkməməklə yanaşı, ağlın mütləq statusunu nisbiləşdirərək, ehkamçılara

güzəştə getmiş oldu.

Yuxarıda  qeyd  etdiklərimizlə  kəlamın  keçirtdiyi  mərhələlərdə  ağıl-vəhy  münasibətlərində  mütəhərrikliyin

şahidi  oluruq.  Mühakimələrdə  mütləq  olaraq  ağıl-vəhy  qarşıdurması  kəlam  tarixi  üçün  xarakterik  deyil.  Sadəcə

olaraq müəyyən dövrlərdə avtoritetlik baxımdan ağıl və vəhyə verilən status öz qeyri-sabitliyilə fərqlənmişdir.

Qeyd  edək  ki,  kəlam  polemikasında,  həm  dini  qayda-qanunlardan,  həm  də  rasional  yanaşma  üsullarından

çıxış  edilirdi.  Əgər  kəlam  alimlərinin  istifadə  etdikləri  rasional  metodlara  həqiqətə  nail  olmaq  üçün  «nəzər  və

 Təsnif Harry Austryn Wolfson. The philosophy of the Kalam. London. 1976. Harvard University Press. adlı kitabdan götürülmüşdür. Bax:



(192, 29-30).


istidlal», görünəni görünməyənlə müqayisə etmə üsulu olan «qiyas əlqaib əla əş-şahid», müqabil tərəfin fikirlərini

öz dəlillərilə boşa çıxartmaq üçün istifadə edilən «ilzam», boşa çıxardılan dəlillərlə yanaşı, bu dəlillərlə nail olmaq

istənilən məqsədin də puç edilməsi mənasına gələn «inikas ələdillə» (13, 85-109) və s. daxil idisə, vəhyə əsaslanan

üsullarda  isə  Quran  və  sünnə  əsas  kimi  qəbul  edilirdi.  Bu  zaman  Quran  və  sünnənin  yalnız  qətilik  kəsb  edən

mətnlərinə  müraciət  etmək  şərt  idi.  «Kəlamçılara  görə,  dinin  ana  prinsiplərilə  bağlı  məsələlərə  aid  dəlillər  qəti

hökm  və  ya  qərar  çıxarmağa  imkanvermə  kimi  xüsusiyyətlərə  malik  olmalıdır.  ...Qətilik  kəsb  etməyən,  dəlillərlə

sübut edilməyən məlumat qəbilindən olan bilik zənn ifadə etməsi və şübhəyə səbəb olduğu üçün bu elmin (kəlam

nəzərdə tutulur - M.E.) nəzərində qəti bilik rolunu oynamaq kimi xarakterdən məhrumdur» (8, 152). Eyni zamanda,

kəlamda  imana  dair  məsələlərdə  əsaslandırmanın  sağlam,  sabit,  dəyişməz,  qəti  dəlillərlə  reallaşdırılması  əsas

məqsəd  olduğundan  belə  düşünürük  ki,  kəlam  alimlərinin  bəzən  ənənəyə  zidd  qəti  olmayan  dini  mətnləri  qəbul

etməmələrini  haradasa  başa  düşmək  olar.  Çünki  dəlil  rolunu  oynaya  bilməyən  dini  mətnlər  kəlam  polemikasında

qəbul  edilmirdi.  Məhz,  bu  xüsusiyyət  dini  mətnlərin  dəlil  rolunu  oynaması  xüsusunda  kəlam  alimlərini  digər

mühafizəkar dini qruplardan ayırırdı. Kəlam polemikasında əsas götürülən şey dini mətnlərin  hədislərin «təvatür»

deyilən məziyyətə sahib olması idi. Hədisin təvatürlüyü dedikdə isə geniş mənada «yalan və saxtakarlıqda bir araya

gəlmələri mümkün olmayan insanların özləri kimi başqalardan bir xəbəri

 rəvayət etmələri» (4, 120) başa düşülür.



Mütəkəllimlərə  görə,  əgər  hədis  sağlam məzmuna  malik  olsa  belə,  təvatür  təbiətə  malik  deyilsə,  bu  hədisin  dinin

ana prinsiplərindən doğan sualların cavablandırılmasında nəqli dəlil kimi qəbul edilməsi doğru sayılmır. Onlar bu

cür hədislərin dinin ancaq törəmə məsələlərində dəlil kimi işə yaraması fikrilə çıxış edirdilər.

Yuxarıda qeyd olunanlardan belə nəticə çıxartmaq mümkündür ki, kəlam ilahiyyatında nəqli və əqli metodlar

əsas kimi qəbul edilmişdi. Etiqad məsələlərində nəqli olanın tətbiqi o zaman mümkün idi ki, o, qətiliyə və təvatür

təbiətə malik olsun. Yox, əgər nəqli dəlil bundan xali olardısa, kəlamçılar onu qəbul etmirdilər. Ancaq bu, onların

belə dəlillərdən tamamilə imtina etmələri kimi başa düşülməməlidir. Bu cür nəqli dəlillər tətbiq edilmə baxımından

qeyri-vacib məsələlərin əsaslandırılmasında istifadə edilə bilərdi.



ƏDƏBİYYAT

1. Altıntaş Ramazan. İslam düşüncesinde işlevsel akıl. İstanbul, «Pinar», 2003, s. 463.

2. Altıntaş Ramazan. Kelami epistemolojide aklın değeri // C.Ü.İIahiyat Fakültesi Dergisi, Sivas, 2001, №2,

s. 97-129.

3. Volfson H. Austrin. Kelam felsefesine giriş  / Kasım Turhanın  tərcüməsiilə. İstanbul, «Kitabevi», 1996, s.

144.

4.  Es-Salih  Subhi.  Hadis  ilimleri  ve  hadis  istilahları  /  Yaşar  Kandemirin  tərcüməsi  ilə.  Ankara,  «Diyanet

İşleri Başkanlığı» yayınları, 1988, s. 362.

5. İbn Rüşd. Fəsl əlMəqal / Bekir Karlığanın tərcüməsi ilə. İstanbul, «İşaret» yayınları, 1992, s. 129.

6. Kurt Erkan. İslam itikad düşüncesinde yöntemlerin oluşumu // Kelam araşdırmaları dergisi, 2003, № 2, s.

109-128.

7.  Leaman  Oliver.  Ortaçağ  İslam  felsefesine  giriş  /  Turan  Koçun  tərcüməsi  ilə.  Kayseri,  «Rey  Yayıncılık»,

1992, s. 285.

8. Tunç Cihat. Kelam ilminde niçin kesin bilgiye ihtiyaç vardır? // Bilimname dergisi, Kayseri, 2003, № 2, s.

153-156.

9. Ислам: Энциклопедический словарь / Отв. ред. С.М. Прозоров. М., «Наука», 1991, с. 311.

10.  Вольф  М.Н.  Средневековая  философия:  Мутазилитский  калам:  учебное  пособие.  Новосибирск,

Новосибирский государственный университет, 2005, с. 80.

11.  Əhməd  Əmin.  Züha  əl-İslam.  əl-Müşrif  əlam:  Səmir  Sərhan.  Fi  səlasə  mucəllədat.  əl-Mucəlləd  əssalis.

Əl-Qahirə, «Məktəbə əl-Üsra», 1997, s. 387.

12.  Əbdürrəhman  ibn  Xəldun.  Müqəddimə  İbn  Xəldun.  Təhqiq:  Hamid  Əhməd  ət-Tahir.  Əl-Qahirə,  «Dar

əl-Fəcr», 2004, s. 792.

13.  Əli  Sami  ən-Nəşşar.  Mənahic  əl-bəhs  ind  müfəkkiri  əl-islam  vəktişaf  mənahic  əl-elm  fil-aləm  əl-islami.

Əl-Qahirə, «Dar əs-Səlam», 2008, s. 318.

14. Məhəmməd Cavad Müğniyə. Məalim əl-fəlsəfə əl-islamiyyə. Beyrut, «Məktəbə əl-Hilal», 1982, s. 271.

РЕЗЮМЕ

Догматический рационализм - Калам

Статья повествует о самом большом рациональном течении в истории исламской мысли - Каламе.

Автор  исследовал

 причины

 возникно вения

 этой

 научной

 сферы

 и

 постарался

 объяснить

идеологически-социальную среду, которая благоволила этому. Выясняется, что Калам является течением,

которое  рассматривает  методы  рационального  объяснения  вопросов  по  религиозному  убеждению.  Но

каламский рационализм уславливается с Кораном и хадисами.



 Xəbər məfhumunun ifadə etdiyi mənalar yuxarıda izah edilib.




Также,  в  статье  рассказывается  о  похожих  и  разных  сторонах  калама  с  исламской  философией,

периоде развития калама и о его методо логии.

SUMMARY

Dogmatic rationalism - Kalam

The  article  speaks  about  the  biggest  rational  course  in  the  history  of  Islamic  thought  -  Kalam.  The  author

investigated the causes of the scientific sphere and tried to explain the ideological-social environment that favored

it.  It  turns  out  that  Kalam  is  the  trend,  which  considers  the  methods  of  rational  explanations  of  questions  on

religious beliefs. But kalam rationalism agrees with on the Quran and hadith.

Also,  the  article  describes  the  similar  and  different  aspects  of  Kalam  with  Islam  philosophy,  the  period  of

development of Kalam and its methodology.

Yüklə 56,34 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə