Fyodor
DOSTOYEVSKİ
YENİYETMƏ
r o m a n
ФЁДОР ДОСТОЕВСКИЙ
ПОДРОСТОК
“...Biz artıq çöl qapısına çatmışdıq, mənsə elə hey onun ar-
dınca gedirdim. O, qapını açdı; ani olaraq içəri dolan külək
şamımı sön dürdü. Bu vaxt birdən onun əlindən yapışdım; lap
qaranlıq idi. O diksindi, amma susurdu. Əlinə sarı əyildim,
qəfildən əlini həris liklə öp məyə başladım, bir neçə dəfə, çox-
lu-çoxlu öpdüm...”
Dü nya ədəbiyyatının nəhəng simalarından olan Fyodor
Dosto ye vs kinin məşhur “Yeniyetmə” romanı İnsan sevgisinin
in tizarında olan, həyatda ilk sərbəst addımlarını atmağa çalı-
şan gəncin könül çırpıntıları haqqında kədər və ehtiras dolu
hekayətdir.
Roman həm də Dostoyevski dühasının siqlətini, insan psixo-
lo gi yasının gizlinlərini duymaq baxımından çox maraqlıdır.
5
BİRİNCİ HİSSƏ
Birinci fəsil
I
Dözmədim, oturub həyat meydanındakı ilk addımlarımın bu tari-
xini yazmağa başladım, hərçənd bunsuz da keçinə bilərdim. Amma
bir şeyi yəqin bilirəm: artıq heç vaxt öz ömürlüyümü, hətta yüz il
yaşa sam belə, yazmayacağam. Həddən artıq alçaqcasına özünə
vurulma lısan ki, abır-hə ya bilmədən öz haqqında yazasan. Özümü
yalnız ona görə bağışlayı ram ki, hamının qələmə aldığı məqsədlə,
yəni oxucunun tərifini qazan maq xatirinə, yazmıram. Əgər keçən il-
dən başlayaraq başıma gələnləri bir dən sözbəsöz köçürmək qərarına
gəldimsə, de mə li, bunu daxili tələ batın nəticəsində etmişəm: bütün o
baş vermiş hadi sələr məni yaman sar sıtmışdı. Mən var gücümlə bü-
tün həmin kənar hadisələrdən, başlıcası da, ədəbi bərbəzəkdən qaça-
raq, yalnız baş ver miş hadisələri qeyd edirəm; ədib otuz il yazır və
nəticədə heç bilmir ki, bu neçə illər ərzində nə üçün yazıb. Mən ədib
deyiləm, ədib olmaq da istəmirəm, qəlbimin daxili aləmini və duy-
ğularımın gözəl təsvirini də dartıb onların ədəbiyyat ba zarına çıxar-
mağı ədəbsizlik və alçaqlıq sa yardım. Amma təəssüf için də du yuram
ki, deyəsən, hisslərin təsvirini vermədən və mülahizələrsiz (bəlkə də
hətta bayağı mülahizələrsiz) də keçinmək olmaz: hər bir, hətta yal-
nız və yalnız özün üçün nəzərdə tu tulmuş ədəbi məşğuliyyət insana
o dərəcədə pozucu təsir göstərir. Mülahizələrsə hətta həddən artıq
bayağı ola bilir, ona görə də o şeyləri ki, sən özün yüksək dəyərlən-
dirirsən, çox güman, kənar birinin nöqteyi-nəzərindən onun heç bir
6
dəyəri olmasın. Amma bütün bunları qoyaq kənara. Bununla belə,
bu da giriş sözü; bu barədə bundan artıq heç nə olmayacaq. Mətləbə
keçək; baxmayaraq ki, hər hansı mətləbə – bəlkə də hətta hər bir mət-
ləbə – birbaşa keçmək dən də müdrik heç nə yoxdur.
II
Bağışlayın, yəni qeydlərimi keçən ilin on doqquz sentyabrından
başlamaq istəyirəm, yəni məhz həmin o gündən ki, onda ona ilk dəfə
ola raq… rast gəldim.
Amma kimə rast gəlməyimi beləcə, əvvəlcədən, hələ heç kəsin heç
nə bilmədiyi məqamda izah etmək bayağı çıxardı; hətta düşü nü rəm
ki, bu üslubun özü də bayağıdır: ədəbi bərbəzəkdən yayınacağı ma
söz ver məklə yanaşı, elə ilk sətirdəncə bu bərbəzəyə aludə olu ram.
Bun dan başqa, ağıllı yazmaqçün, deyəsən, təkcə istək kifayət elə mir.
Onu da qeyd edim ki, deyəsən, nəinki rus dilində, heç bir Av ropa
dillərində bu qədər çətin yazılmır. İndicə yazdıqlarımı bir də oxu-
dum və görü rəm ki, qələmə aldıqlarımdan çox-çox ağıllıyam. Necə
ola bilir ki, ağıllı adamın dedikləri deyilməmiş qalanlardan daha sə-
feh olsun? Bunu özümdə, bütün bu son nəhs ilin içində insanlarla
söhbətlərimdə dəfələrlə görmüşəm, bundan çox əziyyət çəkmişəm.
On doqquz sentyabrdan başlasam da, yenə də mənim kimliyim,
o vaxta qədər harada olmağım, deməli, həmin o on doqquz sentyabr
sə həri beynimdə qismən nələrin olması barədə bir-iki kəlmə əlavə
edim ki, oxucu üçün də, bəlkə elə özümçün də bir qədər aydın olsun.
III
Gimnaziyanı bitirmişəm, indi isə artıq iyirmi bir yaşın içindəyəm.
Soyadım Dolqorukidir, hüquqi atamsa cənab Versilovların keçmiş
təh kimli nökəri Makar İvanoviç Dolqorukidir. Beləliklə, qanuni do-
ğul muşam, baxmayaraq ki, son dərəcə qanunsuz oğulam və mənim
əs lim heç bir şübhə doğurmur. Məsələ belə olub: iyirmi iki il bun-
dan əv vəl mülkədar Versilov (elə bu da atamdır), iyirmi beş yaşında
7
özünün Tu la quberniyasındakı malikanəsinə gəlir. Güman edirəm
ki, onda hə lə ki fayət qədər simasız bir şey idi. Maraqlıdır ki, məni
hələ lap uşaq lıqdan bu qədər valeh etmiş, bütün qəlbimin xüsusiy-
yətlərinə əsaslı təsir göstərmiş, hətta bütün gələcəyimi özü vasitə-
silə uzun müd dətə yoluxdurmuş bu adam hətta indinin özündə də
olduqca çox şeylərdə mənimçün tamamilə sirr olaraq qalır. Amma
doğrusu, bu barədə bir qədər sonra. Bunu elə-belə söyləmək çətindir.
Onsuz da bütün dəf tərim bu adam haqqında məlumatla dolu olacaq.
Qadın məhz həmin dövrdə, yəni həyatının iyirmi beşinci ilində
dul qalır. O isə kübar cəmiyyətindən olan, amma çox da zəngin ol-
mayan Fanariotovay la evlənmişdi, ondan bir oğlu və bir qızı da var-
dı. Onu bu qədər tez tərk etmiş həyat yoldaşı haqqındakı məlumat-
larım kifayət qədər yarımçıqdır, onlar mənim materiallarım arasında
itib-batıb; elə Versilovun həyatının fərdi cəhətlərinin çoxu da mənə
məlum deyil, ona görə ki, özünü həddən artıq təkəbbürlü, məğrur,
qapalı və etinasız aparırdı. Buna baxmayaraq onun hərdən qarşım-
dakı mütiliyi məni çox təəccü b lən dirirdi. Amma qabaqcadan qeyd
etməkçün xatırladım ki, o, həyatı boyu üç, hətta kifayət qədər böyük,
bütövlükdə dörd yüz mindən artıq, bəlkə ondan da çox dəyəri olan
miras xərcləmişdi. Aydın məsələdir ki, indi bir qəpiyi də yoxdur…
Onda kəndə, hər halda sonralar özünün mənə dediyi kimi, «Al-
lah bilir nə üçün» gəlmişdi. Azyaşlı uşaqları, adətən, onunla deyil,
qo hum larının yanında olurdular; o, ömrü boyu öz uşaqları ilə bu
cür rəf tar edirdi. Bu malikanədə kifayət qədər çoxsaylı nökər-nayib
qalırdı; onların arasında bağban Makar İvanoviç Dolqoruki də var-
dı. Bu məsələni birdəfəlik qurtarmaqçün burada haşiyə çıxım: ömrü
boyu öz soyadından mənim qədər acığı gələn bir başqası az-az tapı-
lar. Əlbəttə, bu, axmaqlıq idi, amma beləydi. Hər dəfə hansısa mək-
təbə daxil olan da, ya da öz yaşıma görə qarşısında hesabat verməli
olduğum adam larla görüşəndə, bir sözlə, hər bir müəllimciyəz, tər-
biyəçi, nəza rət çi, keşiş – kimlər desən, soyadımı soruşub eşidəndə
ki, Dolqoru ki yəm, hökmən nə üçünsə əlavə etməyi lazım bilirdilər:
– Knyaz Dolqoruki?
Hər dəfə də bütün bu bekar insanlara izah etməyə borcluydum:
8
– Xeyr, sadəcə Dolqoruki.
Bu sadəcə nəhayət, məni dəli eləməyə başladı. Nadir şey kimi onu
da qeyd edim ki, bir dənə də olsun istisnanı xatırlamıram: hamı soru-
şurdu. Bəzilərinə, yəqin ki, bu heç lazım da deyildi; heç bunun kimin
nəyinə lazım olduğunu da bilmirəm. Amma hamı soruşurdu, hamı
və hər biri. Eşidəndə ki, mən sadəcə olaraq Dolqorukiyəm, soruşan
adam, özü də nə üçün soruşduğunu bilmədən, adətən, məni küt və
axmaq-etinasız nəzərlərlə süzür və çıxıb gedirdi.
Hamıdan çox təhqiramiz tərzdə məktəb yoldaşlarım soruşurdu-
lar. Məktəbli təzə şagirddən necə soruşur? Özünü itirmiş və pərt ol-
muş təzə şagird məktəbə (fərqi yoxdur hansına) gəldiyi birinci gün
hamının qurbanına çevrilir: ona əmr edirlər, onu cırnadırlar, onun-
la nökər kimi rəftar edirlər. Birdən boylu-buxunlu, kök bir oğlan öz
qurbanının qar şı sında dayanır, onu lap yaxından, uzun-uzadı, ciddi
və ədabaz nəzər lər lə bir neçə saniyə süzür. Təzə şagird onun qarşı-
sında səssiz-səmir siz dayanır, əgər qorxaq deyilsə, ona tərs-tərs baxır
və gözləyir ki, indi nəsə olacaq.
– Soyadın nədir?
– Dolqoruki.
– Knyaz Dolqoruki?
– Xeyr, sadəcə olaraq Dolqoruki
– Hə, sadəcə olaraq! Axmaq.
O, haqlıdır: knyaz olmadan Dolqoruki soyadını daşımaqdan da
axmaq bir şey yoxdur. Mən bu axmaqlığı heç bir günahım olmadan
üzərimdə gəzdirirəm. Sonralar, artıq çox hirslənəndə, «knyazsan?»
sualına daim cavab verirdim:
– Xeyr, keçmiş təhkimli nökərin oğluyam.
Sonra, artıq son dərəcə hirslənəndə, «siz knyazsınızmı?» sualına
bir dəfə qəti şəkildə cavab verdim:
– Xeyr, sadəcə olaraq Dolqorukiyəm, keçmiş ağam, cənab Versilo-
vun qanunsuz oğluyam.
Bunu artıq gimnaziyanın altıncı sinfində fikirləşib tapdım, bax-
ma yaraq, tezliklə əmin oldum ki, axmağam, ancaq elə o saatdaca
axmaq lıq eləməyimi dayandırmadım. Yadımdadır, müəllimlərdən
9
biri – amma elə təkcə o – belə qərara gəldi ki, mən «qisasçı və vətən-
daş ide yası ilə doluyam». Ümumiyyətlə isə bu hərəkətimi mənimçün
təh qir edici olan dalğınlıqla qəbul etdilər. Nəhayət, yoldaşlarımdan
biri, çox ətiacı biri, – onunla cəmisi bircə ildir danışırdım, – ciddi
görkəmlə, amma bir qədər kənara baxaraq dedi:
– Əlbəttə, bu cür duyğular sizə şərəf gətirir, şübhəsiz, fəxr eləməyə
əsasınız var; amma yerinizdə olsaydım, hər halda, çox da sevinməz-
dim ki, qanunsuz doğulmuşam… sizin isə sanki ad gününüzdür!
O vaxtdan qanunsuz doğulmuşam deyə lovğalanmağıma son
qoy dum.
Təkrar edirəm, rus dilində yazmaq çox çətindir: bax, soyadıma
görə həyatım boyu necə əsəbiləşdiyim barədə öç səhifəni yazıb dol-
dur muşam, bununla belə, oxucu, yəqin, artıq belə nəticəyə gəlib ki,
mən məhz knyaz deyil, sadəcə Dolqoruki olduğuma görə hirslə-
nirəm. Bir daha izah etmək, özümə bəraət qazandırmaq mənimçün
təhqiredici olardı.
IV
Beləliklə, Makar İvanoviçdən savayı bu çoxsaylı nökər-nayib
arasında artıq on səkkiz yaşına çatmış bir qız da vardı və onda əl-
liyaşlı Makar Dolqoruki birdən hiss elədi ki, bu qızla evlənmək
niyyətin də dir. Məlum olduğu kimi, təhkimçilik dövründə qulluqçu-
ların nikahı cənabların icazəsilə, bəzən də hətta onların sərəncamı
ilə olurdu. Onda malikanədə bir xala yaşayırdı; yəni mənim xalam
deyildi, özü mül kə dar xanım idi; amma bilmirəm niyəsə hamı onu
ömrü boyu “xala” çağırırdı, təkcə mənim deyil, ümumiyyətlə, həm
də Versilovun ailə sin də onu xala hesab edirdilər, bu xala isə ona az
qala, heç qohum da düş mürdü. O, Tatyana Pavlovna Prutkova idi.
Onun elə həmin qu ber niyada və həmin qəzada özünün otuz beş təh-
kimli kəndlisi vardı. O, demək olmaz ki, Versilovun beş yüz kəndlisi
olan mülkünü idarə edirdi, amma qonşu kimi ona göz qoyurdu və
bu nəzarət, eşitdiyimə görə, alimlərdən olan işlər mü dirinin nəzarə-
tinə dəyərdi. Hərçənd onun biliyilə qəti surətdə heç bir işim yoxdur;
Dostları ilə paylaş: |