Dos. N. Z.Çələbiyev
Yüklə 69,75 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Q.Şultsun Qərb relaksasiya metodları ilə Şərq meditasiya üsullarını
- F.Perlzin geştat-terapiyası, Y.Morenonun psixodraması, K.Rogersin qeyri-drektiv terapiyası
- H.S.Salivanın fərqlərarası münasibətlər nəzəriyyəsindən
| - 1 -
Dos.N.Z.Çələbiyev I MÖVZU: Kliniki psixologiyanın predmeti: vəzifələri və tarixi. Plan: 1.
Kliniki psixologiyanın predmeti. 2.
Kliniki psixologiyanın qarşısında duran vəzifələr. 3.
Kliniki müayinə metodları. 4.
Kliniki psixologiyanın meydana gəlməsi tarixindən. 5.
Kliniki psixologiyanın digər elmlərlə qarşılıqlı əlaqəsi. 6.
Kliniki psixologiyanın metodoloji prinsipləri. Ədəbiyyat. 1.
Bayramov Ə.S. Şəxsiyyətin təşəkkülünün aktual psixoloji problemləri, Bakı, 1981. 2.
məsələləri, ADU, 1985. 3.
İsmayılov N.V.,İsmayılov F.N. Tibbi psixologiya və psixoterapiya. “Maarif” nəşriyyatı, Bakı, 2002. 4.
2-ci nəşr, Bakı, 2008. 5.
İsmayılov N.V. Psixiatriya, Bakı, 1998. 6.
Şəfiyeva E.İ. Uşaqlarda anomal psixi inkişaf. Bakı, 1997. 7.
Метделевич В.Д.
Клиническая и медицинская психология. Практическое руководство.M., 1998.
XXI əsr elm və texnikanın sürətli inkişafı ilə xarkterizə olunur. Yaşadığımız cəmiyyətdə informasiya yükü və onların mənbələri sürətlə artmaqdadır. Müasir insanlar hər gün yeni kəşf və ixtiralarla qarşılaşırlar. Elmin müxtəlif sahələrinin inteqrasiyası elə səviyyəyə çatmışdır ki, humanitar, təbiət və sosial elmlər arasında dərin və qırılmaz əlaqələr yaranmışdır. Ətraf aləm haqqında biliklərin həcmi o qədər genişlənmişdir ki, insanın özünün mahiyyəti və dünyada yeri haqqında sual tez-tez qarşıya qoyulur. Bütün bu məsələləri ilə ilk növbədə sistemli şəkildə öyrənən elm sahəi psixologiyadır. XXI əsrin elmi adlandırılan psixologiya elmi hal-hazırda geniş diferensiasiya və inteqrasiya proseslərinin təsirinə məruz qalır. Hal-hazırda onun 60-dan artıq sahəsi mövcuddur. Onlardan biri də tibbi və ya kliniki psixologiyadır. Antik fəlsəfənin tərkibində yaranmış XIX əsrdə müstəqil elmə çevrilmiş psixologiya elmi hal-hazırda pedaqogika, sosiologiya, etnoqrafiya, hüquq, tibb və s. kimi elmi biliklər üçün son dərəcədə vacib olan istiqamətləri özündə birləşdirir. Psixologiyanın müstəqil sahələri içərisində insanın psixi həyatını tibbi aspektdə öyrənən tibbi və kliniki psixologiya xüsusi yer tutur. Kliniki psixologiyanın inkişafı anatemiya, fiziologiya, nevrologiya, psixiatriya və s. kimi elmlərlə paralel getmiş və bir çox cəhətdən akademik ümumi psixologiyanın tərəqqisinə əhəmiyyətli təkan vermişdir. Antik dünyanın bir çox təbibləri və həkimləri-Krantlu Alkmeon (b.e.ə.II əsr) hiss orqanları ilə beyin arasında əlaqənin olmasını irəli
- 2 -
sürmüş, Hipponrat (b.e.ə. V əsr) temperament haqqında təlim yaratmış Qalen (II əsr) psixi funksiyaları müxtəlif bədən orqanları ilə əlaqələndirmişdir. Orta əsr həkimlərindən İbn Sina (980-1037) emosiyaları tədqiq etmək məqsədilə ilk psixoloji təcrübələr aparmış, İbn əl Heysəm (965-1035) irəli sürmüş, Xuan Narte (1529-1590) sinralar diferensial psixologiyaya çevrilmiş yeni cərəyanın əsasını qoymuşdur. Tibbi və kliniki psixologiya üzrə mütəxəssislər tibbin bütün sahələrində güclü mövqeyə malikdirlər. Hal-hazırda səhiyyə sahəsində yeni xidmət sahələrinin yaranması ilə əlaqədar klinik psixologiyalara təlabat sürətlə artmaqdadır. Kliniki psixologiyanın qarşısında bir sıra vəzifələr durur: 1.
məsləhətlərdən geniş istifadə etməlidirlər. Buraya müxtəlif konsultasiyalar, məsələn, xroniki xəstəliklərdən əziyyət çəkən somatik xəstələrin konsultasiyası və ya cərrahiyyə əməliyyatlarından əvvəl xəstələrə verilən məsləhət və tövsiyyələr aiddir. Müasir dövrdə ciddi həyati çətinliklərlə qarşılaşan və problemlərin həlli yollarını arayan şəxslərin “Hot line” (inam telefonu) rejimində və ya böhran mərkəzlərində konsultasiyası xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Klinik psixoloqlar müxtəlif məsələlərdə həkimlərlə onların peşəkar fəaliyyəti ilə əlaəqdar konsultativ yardım göstərir, o cümlədən əqli, emosional və fiziki gərginliklə şərtlənmiş stresslərlə mübarizədə məsləhətçi kimi çıxış edirlər. 2.
fəaliyyətinin mühüm sahəsini təşkil edir. Həmin vasitələrə istinad etməklə klinik psixoloqlar düzgün diaqnozu müəyyən edir, müalicə prosesində baş verən bütün dəyişiklikləri izləmək imkanı əldə etmiş olurlar. Psixoloji vasitələr terapevtik prosesi bütövlükdə fərdiləşdirməyə imkan yaradır. Bir çox hallarda klinik psixoloqlar tibb sahəsində elmi tədqiqatlar aparmaq üçün özləri yeni vasitələr yaradırlar. 3.
psixoloqun iştirakı müasir psixiatriyanın ayrılmaz hissəsidir. Digər mütəxəssislərlə birgə (psixiatr, tibb bacısı, əmək terapevti, sosial işçi) fəaliyyət gösətərən kliniki psixoloq patsientlə tərəfdaşlıq münasibətlərinin inkişafına cavabdeh olur, onun təlabatını müəyyənləşdirir, yardım proqramının tərtib edilməsində iştirak edərək, bir çox hallarda mütəxəssislər komandasının lideri olur. Psixi sağlamlıq məsələləri ilə əlaqədar qeyri-dövlət təşkilatlarında (məsələn, özünəyardım və qarşılıqlı yardım qruplarında) psixoloqlar da çalışırlar. 4.
müalicə-psixoterapiya kliniki
psixologiyanın xüsusi
müvəffəqiyyət qazanmış sahəsidir. Psixiatriya təhsili almış həkimlərlə yanaşı, klinik psixoloqlar da hal-hazırda müxtəlif pozuntuları olan şəxslərə yardım məqsədi ilə müxtəlif psixoterrapevtik metodlar tətbiq edirlər. 5.
Klinik psixoloqlar pedaqoji-psixologiya üzrə müxtəlif seminar və treninqlərdə iştirak edir, interaktiv təlim metodlarını öyrənirlər. 6.
iştirakçılarının anlaqlı və ya fəaliyyət qabiliyyətli olması məsələlərin - 3 -
həllinə klinik psixoloqun cəlb olunmasını nəzərdə tutur. Çox hallarda təkcə psixi xəstəliyin diaqnozu deyil (məsələn oliqofreniyada), həmçinin pozuntuların. 7.
Klinik psixoloqlar tibbi etika məsələləri üzrə mütəxəssis qismində çıxış edirlər. Patsiyentlərin diskriminasiyası hallarına yol verilməməsi, onların hüquqlarının qorunması, cəmiyyətə inteqrasiyası məsələləri klinik psixoloqun daim diqqət mərkəzində olmalıdır. Klinik psixoloqların həm ambulatoriyada həm də stasionarlarda işləyə bilərlər. Məsələn, qadın doğuşa hazırlayır, doğum evlərində isə uşaq doğulduqdan sonra ciddi emosional problemlərlə qarşılaşan zahı qadınlara psixoloji yardım göstərirlər. Klinik psixoloqlar uşaq müalicə müəssisələrində xüsusilə fəallıqla çalışırlar. Uşağın daxili aləmi yaşlı adamın psixologiyasından çox fərqləndiyindən, bu sahədə bilikləri olan psixoloq digər tibbi mütəxəssislərə kiçik yaşlı pasientlə ünsiyyət yaratmağa səmərəli yardım göstərə bilər. Xüsusi pasiyent qrupları, məsələn,fiziatrik, dəri-zöhrəvi və bu kimi müalicə nüəssisələrində olan xəstələr müvafiq müalicədən əlavə ixtisaslı psixoloji yardıma kəskin ehtiyac duyurlar. Psixiatriya müəssisələrində çalışan klinik psixoloqlar spesifik məsələlərlə məşğul olurlar. Onların işi bir çox hallarda həkim psixiatrların işini tamamlayır. Aparılan çoxsaylı tədqiqatlar göstərir ki, psixi xəstələrə yardım göstərilməsində psixiatrlarla yanaşı, klinik psixoloqlar da iştirak etdikdə xəstələrin təlabatı daha yaxşı ödənilir. Birgə hazırlanmış yardım proqramları pasiyentlərin psixiatriya stasionarlarından evə yazıldıqdan sonra qarşılaşacaqları problemləri daha səmərəli həll etməyə imkan verir. Məlumdur ki, qərb ölkələrində psixoloq peşəsi çox populyardır. Onların sayı psixiatrların sayından çoxdur. Tibb fakültələrində psixologiya və etika fənlərinin tədrisinə daha çox vaxt ayrılır və bu fənlər dörd il tədris olunur. Bu fənlərdən imtahan vermədən həkim işləmək üçün lisenziya almaq mümkün deyil. Keçmiş SSRİ-də isə tibb institutlarının II kursunda psixologiya fənninin tədrisinə olduqca cüzi vaxt verilir. Xəstə isə sırf fizioloji obyekt kimi qiymətləndirilirdi. Onun hissləri, düşüncələri, arzuları diqqətdən kənarda qalırdı. Çox vaxt psixi xəstələrə qapalı müəsisələrdə saxlanılırdı. Psixiatr həkimlərə də münasibət birmənalı deyildi. Ona görə də falçılar, baxıcılar, ekstrasenslər get-gedə artırdı. Onlar insanların psixi və fiziki sağlamlığına zərbə vurur, onları aldadırdılar. Yeni iqtisadi və sosial münasibətlər şəraitində respublikamızda təkcə tibbi yardımın strukturu deyil, həm də onun fəlsəfəsi də dəyişmişdir. Indi yardıma ehtiyacı olanlar bunu gizlətmədən psixoloq və psixoterapeftlərə müraciət edir. Müasir dövrdə psixi xəstəliklərin müayinəsi və diaqnostikasında əsasən psixoloji metodlardan istifadə edilir. Bəzi hallarda isə həmin müayinə üsullarının köməyi ilə dəqiq diaqnoz qoymaq mümükün olmur. Bu halda, məsələn, beyin iflici, baş beyin travmaları, epilepsiya və s. hallarda parakliniki üsullardan və qurğulardan istifadəyə zərurət yaranır. Psixi xəstəliklərin aşkarlanması və diaqnoz qoyulmasında istifadə olunan müayinə üsulları aşağıdakılardır. 1)
2)
Eksperimental-psixoloji müayinə; - 4 -
3)
İnstrumental və retkeneloji müayinə; 4)
Laborator müayinə; 5)
Patoloji anatomik müayinə; 6)
Genetik (irsi) müayinə; 7)
Epidimioloji üsul. Kliniki müayinə zamamanı əvvəlcə psixi problemi olan xəstə haqqında məlumat əldə edilir. Xəstənin adı, soyadı, sənəti, yaşayış yeri və s. barədə ehtiyyatlı suallar verilir. Anamnez toplanılır. Məsələn. Hallüsturasiya xəstəsi olanları “Hərdən qulağınıza səs gəlirmi?” deyə sual vermək olmaz. Sual belə verilməlidir: “Bəzən evdə tək olanda və ya küçədə yeriyərkən elə olurmu ki, kimsə sizi çağırır və ya nəsə deyir, dönüb baxdıqda isə görürsünüz ki, yanınızda heç kim yoxdur?”. Xəstə ilə söhbət səmimi və bərabər səviyyədə aparılmalıdır. Xəstənin qohumlarının verdiyi məlumatları xıstınin özündən soruşmaqla dəqiqləşdirmək faydalıdır. Kliniki müayinənin keçirilməsi zamanı istifadə olunan üsullardan biri kliiniki müşahidə metodudur. Xəstənin hərəkətlərini evdə, xəstəxanada, iş yerində izləmək lazımdır. Bu zaman onun mimikası, danışığı, suallara reaksiyası, emosional halı, davranışı müşahidə obyekti olmalıdır. Xasiyyətlə, yaşla, intellektual və mədəni səviyyə ilə bağlı bəzi xoşagəlməz halları psixi xəstəlik kimi qiymətləndirmək olmaz. Mürəkkəb patopsixoloji xəstəliklərin diaqnostikasında bəzən nisbətən mürəkkəb kliniki müayinə üsullarından istifadə etmək zərurəti ortaya çıxır. Bunlardan biri eksperimental psixoloji müayinədir. Mürəkkəb patopsixilioji sindromların diaqnostokasında, müalicə və ekspertiza işlərində bu üsul daha səmərəlidir. Diqqət, hafizə, qavrayış, təfəkkür və s. kimi psixi idrak proseslərinin diaqnostikasında “Piktoqram” (15 20 sözü və ya söz birləşmələrinin yadda saxlanılması), “Korrektura sınağı” (5-10 dəqiqə ərzində kiçik mətndəki bütün İ və M hərflərinin üstündən xətt çəkmək), “Çıxma əməliyyat” (100 ədədindən8, 14,18 ədədlərini bir neçə dəfə ardıcıl çıxmaq tələb olunur), “10 söz öyrənmək” (on sözü yadda saxlamaq, bir saat sonra təkrar etmək), “Rəsm əsərlərinin sujetinin təhlili”, “Təsnifetmə” (şəkilləri qruplaşdırmaq), “Əşyaları ixtisar etmək” (çoxsaylı şəkillərdən uyğun gəlməyəni ixtisar etmək), “Anlayışları fərqləndirmək”, xəstədən iki sözün (əşyanın) fərqini söyləməsi soruşulur. Məsələn, pəncərə ilə qapı, maşınla at, yağışla qar və s. ağıl zəifliyi olan şəxslər belə suallara cavab verməkdə çətinlik çəkir, təfəkkür qabiliyyəti pozulmuş şəxslər isə suallara gülünc və məntiqsiz cavab verirlər. Yeni tarix dövründə psixoproseslərin təzəcə kəşf olunmuş fiziki və kimyəvi qanunların köməyi ilə izah etmək cəhdləri yarandı. Belə ki, ingilis həkmi Hartli (1705-1757) intellektual və iradi aktları Nüyuton təlimi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirən assosiyativ psixologiya yaratmış, fransız həkimi Lametri (1709- 17057) şüurun təbiət proseslərinə tabeliliyi prinsipini irəli sürmüş, Amerika psixiatriyasının banisi B.Raş (1745-1813) isə psixi və fiziki proseslər arasındakı nəyinki düz, hətta əks əlaqələri də müəyyən etmişdir. XIX əsrdə fiziologiya və nevrologiya intensiv inkişaf edir. Bu psixologiya qanunlarının dərk olunmasına yeni təkan verir. Ingilis nevroloqu Çarlz Bell (1774- - 5 -
1842), fransız fizioloqu F.Macandi (1783-1855) və alman fizioloqu İ.Müller (1801-1858) insan davranışının əsası kimi reflektor fəaliyyət təlimini işləyib hazırlayırlar. Avstriyalı həkim anatom F.Qal (1758-1828) psixi funksiyalların lokallaşmasını öyrənərkən, yeni psixoloji fənn –frenologiyanın əsasını qoyur. Elmi cəhətdən tutarlı olmasına baxmayaraq bu təlim baş –beyin qabığının psixi proseslərdə mühüm rolu olduğunu irəli sürür. Psixologiyanın müstəqil elmə çevrilməsində bütöv bir psixofizioloqlar nəslinin böyük xidməti olmuşdur. Bunlardan orqanizmin özünütənzim təlimini yaratmış K.Bernar (1813-1878), beyni reflektor aparat kimi qiymətləndirən V.Leykok (1812-1876) və V.Karpenter (1813-1885), hiss orqanlarının fəaliyyətini tətbiq etmiş H.Heymhols (1828-1894), prsixiproseslərlə orqanizdən kənarda baş verən fiziki proseslər arasında əlaqəni müəyyənləşdirmiş Q.Fexner (1801-1887) və E.Q.Veberi (1795-1878) göstərə bilərik. M.İ.Süçünov (1829-1905) psixiaktı başlanğıcı, gedişatı və sonu olan bir proses kimi qiymətləndirmişdir. V.Vundt (1832-1920) ilk dəfə sosiologiyanın təcrübi elm kimi quruluşunu vermişdir. 1875- ci ildə Vundt dünyada birinci eksperimental psixologiya laboratoriyası təşkil etmişdir. Bu laboratoriya sonralar çoxlu psixologiya karifeyləri yetirmiş instituta çevrilmişdir. XX əsrin əvvəllərində psixologiyanın inkişafında psixi xəstəliklərin klinikası sahəsində tədqiqatlar müjhüm əhəmiyyət kəsb etdi. Təsadüfi deyildir ki, deferensial psixologiyanın işləyib hazırlamış E.Krepelin (1856-1926) bheviorizmin təşəkkül tapmasına şərait yaratmış İ.P.Pavlo (1849-1936), psixoanalizin banisi Z.Freyd (1856-1939) və fenomenologiya məktəbinin görkəmli nümayəndəsi K.Yasper (1883-1969) kimi klinisistlər psixologiyada sammballı elmi cərəyanların əsasını qoymuşlar. Psixologiyanın inkişaf etməsi və müstəqil elmə çevrilməsi ilə birgə, psixoloji biliklərin tibbi praktikaya geniş tətbiqi prosesi gedirdi. Bunların əsasında bir çox psixi və psixosomatik xəstəliklərin müalicəsində çox effektli olan psixoloji müalicə metodları yaradıldı. Xəstələri müalicə etmək məqsədilə hipmoz tətbiq etməyə Mesmer (1734-1815) ilk dəfə cəhd göstərmiş, sonradan hipno-suggesiv praktika Şarkonun (1825-1893) V.M.Bexterevin (1857-1927) və digər alimlərin təcrübələrində öz əksini tapmışdır. XX əsrin lap əvvəllərində yeni psixoterapevtik texnikalar meydana çıxdı. P.Dübua (1848-1918) pasiyentin problemlərini şüur səviyyəsində qiymətləndirən rasional terapiya, Z.Freyd və onun davamçıları isə şüuraltı mexanizmlərə müraciət edərək, psixoanalizi işləyib hazırladılar. Sonradan yeni-yeni psixoterapiya metodları –Q.Şultsun Qərb relaksasiya metodları ilə Şərq meditasiya üsullarını özündə birləşdirən altogen məşq, geştat psixologiyanın nəzəri müddəalarına əsaslanan
əsaslanan Volpenin davranış terapiyası, Pelmanın idrak nəzəriyyəsinin üzərində qurulmuş
meydana çıxdı. İstənilən elm başqa elmlərlə qarşılıqlı əlaqədə və onların təsiri altında inkişaf edir. Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqi elmlər arasında inteqrasiya - 6 -
proseslərini daha da gücləndirmişdir. Bunun sayəsində yeni qovuşuq və sərhəd elmlər meydana gəlir. Bəzi elmlər bir-biri ilə üfiqi, bəziləri isə şaquli qarşılıqlı təsirdə formalaşır. Məsələn, klinik psixologiya ilə fəlsəfə şaquli qarşılıqlı təsirdədir. Fəlsəfə klinik psixologiyanın metodoloji prinsiplərini müəyyənləşdirir. Klinik psixologiya elminin baza mənbələri ümumi psixologiya və psixiatriya elmləridir. Psixiatriya tibbə aid olsa da, klinik psixologiya ilə sıx əlaqədədir. Həm klinik psixologiyanın, həm də psixologiyanın tədqiq etdiyi məsələlər psixi pozğunluqlar olsa da, klinik psixologiya həm də xəstəlik hesab edilməyən problemləri (məsələn, ər-arvadlıq, tərəfdaşlıq problemlərini) habelə, somatik pozğunluqların psixi dəyişmələrə təsirini öyrənir. Klinik psixologiya psixiatriyanın nəzəriyyə və praktikasının inkişafına, nevrologiya, neyrocərrahiyə, daxili xəstəliklər və digər tibb fənlərinin inkişafına təsir göstərir. İnsanlarda patopsixoloji pozğunluqlar adətən eksteremal şəraitdə üzə çıxır ki, bunlar da digər psixologiya elmləri, məsələn, aviasiya və kosmik psixologiya tərəfindən öyrənilir. Bununla əlaqədar yeni elm sahəsi – eksteremal psixologiya elmi meydana gəlmişdir. Patopsixologiya neyropsixologiya ilə də ortaq sahələrə malikdir. Neyropsixologiya psixi funksiyaların dinamik lokallaşmasını, psixi cəhətdən şərtlənmiş funksional strukturların beyinin morfoloji makro və mikrostrukturları ilə normada olub-olmamasını araşdırır. Klinik psixologiya kliniki diaqnostika, psixoformokologiya, psixoterapiya, patopsixologiya kimi elmlərlə əlqədə inkişaf edir. Burada məhkəmə-tibbi psixiatriya, hüquq psixologiyası, məhkəmə psixiatriyası, əmək psixologiyası, defektologiya və s. də əlavə oluna bilər. Metodologiya nəzəri və praktik tədqiqatların qurulması, təşkili və həyata keçirilməsinin prinsip və üsullarının sistemidir. Onun fəlsəfi, ümumelmi, konkret- elmi olmaqla bir neçə səviyyələri vardır. Metodologiya dünyagörüşü ilə sıx bağlıdır. Klinik psixologiyanın metodologiyasıkonkret-elmi səciyyə daşıyır və tədqiqatçının dünyagörüşü səviyyəsi ilə bağlıdır. Metodologiya konkret elmi-priyom və metodları əks etdirir. Məsələn, eksperiment, müşahidə, modelləşdirmə, testlər və s. Klinik psixologiya bir psixoloji fənn olaraq ümumi psixologiyanın metod və prinsiplərinə istinad edir. Rus alimi Plotonova görə klinik psixologiya üçün ümumi psixologiyanın prinsipləri – inkişaf prinsipi, determinizm prinsipi, strukturluluq prinsipi müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Klinik psixologiyanın spesifik prinsiplərindən biri şəxsi yanaşma prinsipidir. Yüklə 69,75 Kb. Dostları ilə paylaş:
|