2
Respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin
6-cı sinifləri üçün “Ümumi tarix” dərslik komplekti
Müəlliflər: Vəli Əliyev
İlyas Babayev
Aidə Məmmədova
Bakı: Aspoliqraf, 2015.
Dərslik komplekti ilə bağlı TQDK-ya daxil olmuş
və açıq
müzakirələrdə bildirilmiş qeydlər, iradlar və təkliflər
əsasında hazırlanmış
YEKUN RƏY
3
Yekun rəy aşağıdakı meyarlar əsasında formalaşmışdır:
1. Məzmunun işlənməsi baxımından
2. Dil və yazı üslubu baxımından
3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından
5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) məzmununun işlənməsi
baxımından
1. Məzmunun işlənməsi baxımından
Dərslik komplekti dərslik və müəllim üçün metodik vəsaitdən ibarətdir.
Dərslikdəki materiallar 5 fəsil üzrə (“İbtidai dövr”, “Qədim Misir və Ön Asiya”,
“Qədim türklər. Qədim Çin və Hindistan”, “Qədim Yunanıstan”, “Qədim
Roma”) 23 paraqrafı əhatə etməklə, 128 səhifədən ibarətdir. Dərslikdə
“Mündəricat”, şərti işarələrin izahı, 23 paraqrafın hər biri üzrə sual və tapşırıqlar,
illüstrasiya, xəritə, sxem və cədvəllər, xronologiya, açar sözlər, “Bunu bilmək
maraqlıdır” başlığı altında tarixi rəvayətlər, “İstifadə olunmuş ədəbiyyat”
verilmişdir.
Dərslik komplektindəki materiallar yeni təhsil proqramına (kurikuluma) əsasən,
“Tarixi zaman”, “Tarixi məkan”, “Dövlət”, “Şəxsiyyət” və “Mədəniyyət”
məzmun xətləri üzrə 5 əsas və 12 alt standartın reallaşdırılmasına yönəlmişdir.
Dərslikdə verilmiş materiallarda, əsasən, elmi baxımdan mübahisə doğurmayan,
yoxlanmış və etibarlı məlumatlar əks olunmuş, mövzularda fəndaxili və fənlərarası
inteqrasiya gözlənmişdir. Materiallar xronoloji ardıcıllıqla verilmiş, sadədən
mürəkkəbə prinsipi, əsasən, gözlənilmişdir. Paraqraflarda açar sözlərin verilməsi
şagirdlərin müstəqil təlimində yardımçı rol oynayır.
Qeyd etmək lazımdır ki, Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən
dərslik komplektinin 2013-cü il nəşrinə dair hazırlanmış yekun rəydə göstərilən irad
və təkliflərin xeyli hissəsi bu nəşrdə nəzərə alınmışdır. Lakin bəzi qüsurlar olduğu
kimi qalmış, dəyişikliklər zamanı isə yeni səhvlərə yol verilmişdir.
Dərsliyin böyük hissəsi 2010-cu ildə nəşr edilən “Qədim dünya tarixi” dərsliyi
əsasında hazırlanmışdır. Həmin dərsliyin əvvəlində xüsusi qeyd olunmuşdur ki, 10,
25, 28-31-ci paraqrafları mərhum Mirheydər Mirzəyev yazmışdır. Bu dərslikdə
4
(2015) həmin paraqrafların materialları təkrarlansa da, Mirheydər Mirzəyevin adı
müəlliflər siyahısında verilməmişdir.
Dərslikdə bütün mövzular üzrə reallaşdırılması nəzərdə tutulan alt standartların
hər
birinin
ümumi
sayı
cədvəldə
öz
əksini
tapmışdır:
Alt standartlar
Say
1.1.1. Tarixdə il hesabından istifadə edir.
2
1.1.2. İbtidai icma cəmiyyəti və quldar dövlətlərin meydana gəlməsi,
inkişafı və tənəzzülü dövrlərini fərqləndirir.
11
1.1.3. Müxtəlif ölkələrdə baş vermiş mühüm hadisə, proses və
təzahürlərin xronoloji çərçivələrini müəyyən edir.
3
2.1.1. Ən qədim insan məskənlərinin, ilk sivilizasiyaların, dövlətlərin
yaranması və inkişaf amillərini izah edir.
4
2.1.2. Təbii-coğrafi şəraiti əks etdirən xəritə əsasında hadisələrin baş
verdiyi tarixi məkanı təsvir edir.
3
3.1.1. Qədim dövlətlərin (Misir, Şumer, Babil, Aşşur, İskit, Midiya,
Əhəməni, Hun, Çin, Parfiya, Hindistan, Yunanıstan və Roma dövlətləri)
yaranmasını, idarəetmə qaydalarını, sosial-iqtisadi münasibətləri təsvir edir.
10
3.1.2. Mənbələr əsasında qədim dövlətlərlə bağlı məlumatlar toplayır və
təqdim edir.
6
4.1.1. Tarixi şəxsiyyətləri (I Tutmos, III Tutmos, II Ramzes,
Hammurapi, Aşşurbanipal, II Sarqon, II Kir, I Dara, Mete xaqan, İsgəndər, Sin
Şixuandi, Aşoka, Solon, Mitridat, Perikl, Yuli Sezar, Oktavian Avqust,
Konstantin) müəyyənləşdirir.
5
4.1.2. Mənbələr əsasında qədim dövr tarixi şəxsiyyətləri haqqında
məlumatlar toplayır, təqdim edir.
3
5.1.1. Mədəniyyətin ayrı-ayrı sahələrinin insanların həyat tərzi ilə
əlaqələrini izah edir.
0
5.1.2. Mədəniyyətlərarası və sivilizasiyalararası əlaqələrə münasibət
bildirir.
1
5.1.3. Mədəniyyətlərə, mədəniyyətlərarası əlaqələrə dair məlumat
toplayır, təqdim edir.
7
Dərslikdə alt standartların reallaşdırılması üçün kifayət qədər material
verilmişdir. Buna baxmayaraq, 5.1.1. alt standartının reallaşdırılması MMV-də
5
verilmiş dərs planlarının heç birində nəzərdə tutulmamış, metodik cəhətdən işlənməsi
göstərilməmişdir.
Dərsliyə ön söz (giriş) yazılmamışdır. Tarix fənnini öyrənən şagirdlər üçün
tarixin tərifini vermək, onu öyrənən mənbələri göstərmək, köməkçi elm sahələri
haqqında məlumat vermək yaxşı olar. İlk dövlətlərin yaranma mexanizminin izahı,
bütövlükdə quldarlığın mahiyyətinin, quldarlıq münasibətlərinin ayrıca izah edilməsi
də məqsədəuyğundur.
“Azərbaycan tarixi” dərsliyindəki (Bakı: Təhsil, 2015) son 2 mövzu Sasanilər
dövləti ilə bağlı olduğundan, həmçinin bu dərslikdə Avropa tarixi V əsrə qədər
verildiyindən erkən orta əsrlərin Şərq tarixi ilə bağlı mövzuların da verilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 7- 10. İlk paraqrafda 15-ə yaxın anlayış verilmiş, Daş dövrünün bütün
mərhələləri sadalanmışdır. Halbuki şagird bu dövrləri “Azərbaycan tarixi” dərsliyinin
2-5-ci paraqraflarında öyrənəcək. Paraqrafda “ağıllı insan”ın adının çəkilməsindən
əvvəl onların “bacarıqlı insan” adlandırılmasını göstərmək və qədim insanların
üzləşdiyi təbii çətinliklər – buzlaşma dövrü haqqında cüzi məlumat vermək
məqsədəuyğundur.
Səhifə 8. Axırıncı abzasda “Hələ Qədim Daş dövründən – Alt Paleolitdən”
ifadəsinin dəqiqləşdirilməsi məsləhətdir. Çünki Qədim Daş dövrü Paleolitdir, Alt
Paleolit isə Qədim Daş dövrünün əvvəlidir.
Səhifə 11. 4-cü abzasda böyük ictimai əmək bölgülərinin baş verdiyi vaxtlarda
əhali arasında təbəqələşmənin meydana gəldiyi bildirilir. Bərabərsizliyin yaranması
səhifə 13-ün 2-ci abzasında Son Tunc-İlk Dəmir dövrünə aid edilmişdir ki, bu da fikir
qarışıqlığına səbəb olur.
Səhifə 13. 4-cü abzasın “Kəndlilərdən alınan vergilər də xəzinəyə daxil
olurdu” cümləsində vergilərin yalnız kəndlilərdən alınması fikri mübahisəlidir.
Səhifə 18. 4-cü abzasda təbəqələrlə bağlı cümlələrin ardıcıllığının səhifə
19-dakı şəkillə uyğunlaşdırılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 19. “Fironların hərbi yürüşləri” yarımbaşlığının 6-cı cümləsində
qeyri-müəyyənlik var. Əvvəlki cümlələrdən belə yanlış fikir formalaşa bilər ki,
Nubiya və Efiopiya Ön Asiyada yerləşir.
6
Səhifə 38. Finikiya əlifbası əsasında sonradan yunan əlifbasının yaranması
haqqında məlumat verilərkən oraya sözlərin soldan-sağa oxunmasının yunanlar
tərəfindən əlavə edildiyinin də artırılması təklif edilir.
Səhifə 42- 43. Adadnirarinin adı yazılmış muncuq barədə “Azərbaycan tarixi”
dərsliyində (Bakı: Təhsil, 2015) də məlumat verildiyindən iki dərslikdən birində
saxlanması kifayətdir.
Səhifə 42-43. Paraqrafın axırıncı abzasında Aşşurun paytaxtı Nineva şəhərinin
tutulub dağıdılması e.ə. 612-ci ilə, dövlətin süqutu isə e.ə. 605-ci ilə aid edilmişdir.
Bu, səhifə 13-də verilmiş “Paytaxt-şəhərin düşmən tərəfindən tutulması dövlətin
süqutu idi” cümləsi ilə ziddiyyət yaratdığından cümlənin “Adətən paytaxt-şəhərin
düşmən tərəfindən tutulması dövlətin süqutu sayılırdı” kimi yazılması daha doğru
olar.
Səhifə 44. 1-ci abzasda e.ə. VIII əsrin sonunda Deyok adlı canişinin dövlət
yaratmağa təşəbbüs göstərdiyi, sonra isə vahid dövlət yaratdığı yazılmışdır.
Xronologiyada, sual və tapşırıqlar bölümündə də Deyokun dövlət yaratmağa təşəbbüs
göstərdiyi yazılmışdır. Burada “təşəbbüs göstərdi” ifadəsinin işlənməsi qeyri-
müəyyənlik yaradır.
Səhifə 45. Aşşur dövlətinin paytaxtının tutulması ilə dövlətin süqut etməsi
arasında 7 il fərq olsa da, 1-ci abzasda bu elə verilmişdir ki, eyni ilin hadisələri kimi
başa düşülə bilər. Midiyanın Aşşuru süquta uğratmasını bir ifadə ilə vermək
kifayətdir.
Səhifə 47. Aşşur dövlətinin süqut ili 43-cü səhifədəki xronologiyada
verildiyindən, həmçinin bu paraqrafda həmin tarix verilmədiyindən buradakı
xronologiyada ikinci dəfə verilməsinə ehtiyac yoxdur.
Səhifə 48. 3-cü abzasda II Kirin tutduğu ərazilərin içərisində Babilin adı
çəkilməmişdir.
Səhifə 53. 3-cü abzasda Parfiya dövlətinin e.ə. 247-ci ildə yaradıldığı, səhifə 57-
nin 2-ci abzasında isə e.ə. VI-IV əsrlərdə Parfiya vahə-dövlətinin mövcud olduğu
yazılmışdır ki, bu da fikir qarışıqlığına səbəb ola bilər.
Şagirdlərin başa düşəcəkləri formada Parfiya hökmdarlarının mənşəyi, Cənubi
Qafqaz tarixində oynadıqları rol barədə məlumatın verilməsi məsləhətdir.
Səhifə 57. Makedoniyalı İsgəndərin Şərqə yürüşü nəticəsində e. ə. 330-cu ildə
Əhəmənilər dövlətinin süqutu əvvəldə (səh.52) verildiyi üçün 3-cü abzasda yenidən
7
e. ə. IV əsrin 30-cu illərində bu imperiyanın süqutunun verilməsinə ehtiyac yoxdur.
3-4-cü cümlələrin “ Əhəmənilər imperiyasının süqutundan sonra hakimiyyəti altında
olan ölkələr, o cümlədən Mərkəzi Asiya ölkələri müstəqillik qazandılar” kimi
verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 66- 67. “Elə həmin ildə çinlilər Qərbi Hun dövlətinin paytaxtını
tutdular” cümləsi verilsə də, paraqrafın əvvəlində paytaxtın adı çəkilməmişdir.
Səhifə 72. Çində ipək istehsalı əyani şəkildə göstərilsə də, mövzuda ipək
emalının ilk dəfə Çində yarandığı yazılmamışdır.
Səhifə 82. 4 -cü abzasın “Azad əhalinin digər hissəsi (günəmuzdçular*,
sənətkarlar,
dənizçilər)
demos
adlanırdı”
cümləsindəki
mötərizəyə
günəmuzdçulardan fərqli olaraq torpağı, mal-qarası və daimi işi olan “kəndlilər”in də
adının artırılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 85. Xronologiyada verilmiş “Yunan şəhər-dövlətləri yarandı” ifadəsinə
aid tarix (“E.ə. VIII-VI əsrlər”) paraqrafda əksini tapmamışdır.
Səhifə 91, 95. “İliada” və “Odisseya” əsərləri xronologiyada dastan kimi, sual
və tapşırıqlarda isə poema kimi verilmişdir.
Səhifə 92. Yunan memarlığındakı sütunların növlərini verməyə ehtiyac yoxdur.
Səhifə 95. “Xronologiya”dakı 3 və 4-cü faktların yerinin dəyişdirilməsi
məsləhətdir.
Səhifə 96. 1-ci abzasda “Sparta qələbə çaldı” cümləsindən sonra “ Afina dəniz
ittifaqı süqut etdi” cümləsinin artırılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 102- 111. Paraqraf çox geniş olduğundan, həcminin azaldılması və ya
planlaşdırmada nəzərə alınması məqsədəuyğundur.
Səhifə 110. Spartak üsyanına qeyri-mütənasib şəkildə geniş yer verilməsi
məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 113. 3-cü abzasda Antoni barədə “O, yaşadığı İsgəndəriyyə şəhərinə
qayıtdı” cümləsi ixtisar edilməli və ya izah edilməlidir ki, Antoni ilə Oktavian
dövləti öz aralarında bölərkən Antoni Romanın şərq əyalətlərinin ərazisində deyil,
qonşu Misirdə qalırdı. Çünki Misirin yalnız e.ə. 30-cu ildə Romanın əyalətinə
çevrilməsi göstərilmişdir.
Dərsliyin Azərbaycan və rus dilində olan variantları arasında da müəyyən
uyğunsuzluqlar, bəzi tərcümə xətaları mövcuddur. Bunlar aşağıdakılardır:
8
Səhifə 14. Cədvəlin 3-cü sütununda “Daş dövründən metal əsrinə keçid”
ifadəsinin tərcüməsi verilməmişdir.
Səhifə 25. Axırıncı cümlədə “необожжённый” sözünün qarşılığı dərsliyin
Azərbaycan dilində olan variantında verilmədiyindən artıqdır.
Səhifə 27. Şəkilaltı yazıda “dama” sözünün tərcüməsinin “домино” kimi
verilməsi məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 35. 4-cü abzasda “Şəhərlər ... müdafiə olunurdu” ifadəsinin
tərcüməsinin “Города были окружены” kimi deyil, “Города были защищены”
kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 50-51. Xəritədə “Сард” şəhərinin adının “Сарды” kimi verilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 52. 6-cı sualda “в качестве дани” ifadəsi artıqdır.
Səhifə 54. 5-ci abzasda “mübarizə güclənirdi” (səh.54, 4-cü abzas) ifadəsinin
tərcüməsinin “шла борьба” kimi deyil, “усиливалась борьба” kimi verilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 56. 1-ci abzasda “Zaman keçdikcə onlar geniş ərazilərdə məskən
salmışlar” (səh.56, 1-ci abzasın axırı) cümləsinin tərcüməsi verilməmişdir.
Səhifə 61. 1-ci abzasın 2-ci cümləsində “исконных” sözü artıqdır.
Səhifə 62. Axırıncı abzasda “beynəlxalq taxıl ticarətini ələ keçirməyə
çalışırdılar” ifadəsinin tərcüməsinin “стремились захватить международные
торговые пути” kimi deyil, “стремились подчинить себе международную
торговлю зерном” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 65. 2-ci abzasın 2-ci cümləsində “и осваивать” ifadəsi artıqdır.
4-cü abzasda “Teoman qüvvətli bir ordu yaradıb, Çinə hücum etmişdi”
cümləsinin tərcüməsinin “Теоман с сильной армией напал на Китай” kimi
verilməsi məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 79. Xronologiyada “(одна ветвь)” ifadəsi artıqdır.
Səhifə 84. 2-ci abzasda “военачальников” sözü artıqdır.
Səhifə 96-97. Xəritədə “Qəznə” toponimi “Газни” kimi verilmişdir.
Səhifə 113. Axırıncı abzasda “Onlar məhsulun bir hissəsini özlərində
saxlayırdılar” cümləsinin “Они платили землевладельцу арендную плату, а
оставшуюся часть урожая брали себе” kimi tərcümə edilməsi identik deyil.
9
Lakin rus dilində olan variantdakı cümlə daha dolğun olduğundan, Azərbaycan
dilindəki cümlənin də ona uyğunlaşdırılması məqsədəuyğundur.
2. Dil və yazı üslubu baxımından
Dərsliyin dili ümumilikdə sadə və anlaşıqlıdır. Dərslik üzrə 50-yə
yaxın yeni və
çətin anlaşılan söz, anlayış, termin və ya ifadə xüsusi işarələnmiş, səhifənin
aşağısında isə izahı verilmişdir.
Bununla yanaşı, müəyyən qüsurlara rast gəlinir. Bunlar aşağıdakılardır:
Səhifə 7. 1-ci abzasın 2-ci cümləsində “əsrinə” sözünün “əsrlərinə” sözü kimi
yazılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 8. 1-ci abzasda “Şərqi Afrika və Asiya qitəsində” ifadəsinə düzəliş
edilməsi (məsələn, “Şərqi Afrikada və Asiya qitəsində”, “Afrikanın şərqində və Asiya
qitəsində”) məqsədəuyğundur, çünki Şərqi Afrika qitəsi mövcud deyil.
Səhifə 11. 1-ci abzasda “Eneolit dövründə insan ilk metalı (misi) kəşf etdi”
cümləsinin “İnsanın misi kəşf etməsi ilə Eneolit dövrü başlandı” kimi yazılması
məqsədəuyğundur.
4-cü abzasın 1-ci sətrində “əkinçilik maldarlıqdan ayrıldı” ifadəsinin
“əkinçiliklə maldarlıq bir-birindən ayrıldı” kimi verilməsi məqsədəuyğundur. Həmin
abzasın 2-ci cümləsində “yetişdi” sözü cəmdə verilməlidir.
Səhifə 12. 6-cı abzasın ya səhifə 11-dəki 4-cü abzasdan sonraya, ya da səhifə
12-dəki “Tayfaların idarə olunması. Bərabərsizliyin yaranması” yarımbaşlığının
əvvəlinə atılması məqsədəuyğundur.
“Kurqan” sözünün izahının “torpaq təpə” kimi deyil, “ torpaq təpəli qəbir”
kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 25. 5-ci abzasda “akkadlar, babillər” ifadəsinin “ akkadlılar, babillilər”
kimi yazılması məqsədəuyğundur.
Səhifə 44. 2-ci cümlədə “canişin” sözünün işlədilməsi yerində deyil. Çünki
vilayətləri canişinlər o halda idarə edirlər ki, onlar vahid dövlətin tərkibində fəaliyyət
göstərsinlər.
Səhifə 45. 2-ci abzasda sonuncu cümlənin əvvəlinin “Bunun səbəbi ...” kimi,
3-cü abzasda isə 1-ci cümlənin axırının “... neft də çıxarılırdı” kimi verilməsi
məsləhətdir.
10
Səhifə 53. “Parn” sözünə dəqiqlik gətirilməlidir, çünki etibarlı sayılan elmi
ədəbiyyatda parn qəbiləsinə dair məlumata rast gəlinmir.
Səhifə 63. 4-cü abzasda “zoomorf formalı (heyvani üslublu) fiqurlar”
ifadəsinin “zoomorf (heyvan formalı) fiqurlar” kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 65. Teoman tanhu, Mete tanhu kimi adlar Çin qaynaqlarında olduğu kimi
verilməklə bərabər, mötərizədə Azərbaycan dilinə müvafiq olaraq, “Qara xan” və
“Oğuz xan” kimi adların yazılması da təklif edilir.
Səhifə 66. 2-ci abzasın sonuncu cümləsində “qərb və şərq hunlarına
parçalandı” ifadəsinin fərqli şriftlə verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 69. Səhifənin aşağısında verilmiş “İmperator — latınca «imperium»
sözündən olub, tam hakimiyyətə malik olan deməkdir” izahı dəqiq deyil.
Latıncadan tərcümədə “imperium” sözü “əmr etmək, hökm etmək”, “imperator” isə
“hökmdar, əmr verən” mənasını verir. İzahda “tam hakimiyyətə malik olan” ifadəsi
daha çox “avtoritar”a aiddir.
Səhifə 70. 3-cü abzasın 2-ci sətrində “topağın” deyil, “ torpağın” yazılmalıdır.
Səhifə 74. 2-ci abzasın 13-cü sətrində “v” deyil, “ və” yazılmalıdır.
Səhifə 84. Axırıncı abzasda “falanqa” Sparta ordusu kimi deyil, qoşunun
düzülüş tərzi kimi verilməlidir.
Səhifə 86. 2-ci abzasda “şəhər-dövləti” ifadəsinin “ şəhər-dövlət” kimi
verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 88. 5-ci abzasdakı “taran” sözünün açıqlamasının verilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 97. Xəritədə “Pasarqard” əvəzinə “ Pasarqad”, “Gidrasp” əvəzinə
“Hidasp” yazılmalıdır.
Səhifə 108. Səhifənin aşağısında verilmiş “Qladiator — latınca «qladius»
sözündən olub, qılınc deməkdir” izahı dəqiq deyil. Belə ki, latıncadan tərcümədə
“gladius” sözü “qılınc”, “gladiator” isə “qılıncoynadan” deməkdir.
Səhifə 113. Axırıncı abzasda “gavahın” sözünün və “Daxmalı qullar”
ifadəsinin açıqlanması məqsədəuyğundur.
Səhifə 116. 2-ci abzasda “Afrikanın qərbi” ifadəsinin “ Afrikanın şimal-qərbi”
kimi verilməsi məqsədəuyğundur.
11
3. Dizayn və bədii tərtibat baxımından
Dərslik cəlbedici, vahid dizayn üslubuna malikdir. İllüstrasiyaların mətnə
nisbəti, əsasən, gözlənmişdir. Şriftlər oxunaqlıdır.
Dərslikdə 163 illüstrativ material verilmişdir. Orta hesabla hər paraqrafa 7
illüstrasiya düşür. Şəkilaltı yazılarda verilmiş informasiya kifayət qədər dolğundur.
Şəkillərin nömrələnməsi təqdirəlayiqdir.
Dərslikdə 21 xəritə verilmişdir. Bu, təlim zamanı həm interaktiv üsulların, həm
də sual və tapşırıqlarda tez-tez tələb olunan 2.1.2. alt standartının reallaşdırılmasına
imkan
verir.
Bununla
yanaşı,
xəritələrlə
mətnlərin
uyğunlaşdırılması
məqsədəuyğundur. Xəritələrdə bəzən eyni toponimlər fərqli şəkildə verilmişdir.
Məsələn, eyni yer səhifə 53-də “Trapezunt”, səhifə 115-də “Trapezos (Trabzon)”
kimi göstərilmişdir. Eyni zamanda, bəzən eyni xəritədəki toponimlərin bir qismi
müasir, bir qismi isə daha əvvəlki şəkildədir. Məsələn, səhifə 40-da Hələb şəhəri
“Aleppo”, Dəməşq şəhəri isə indi də olduğu kimi, “Dəməşq” verilmişdir.
Xəritələrdə “Yerusəlim” sözünün yanında, mötərizədə “Qüds” sözünün də yazılması
təklif edilir. Həmçinin səhifə 107-dəki xəritədə olduğu kimi, şəhərin adı təkcə
“Qüds” kimi də verilə bilər. Bu qeyd səhifə 36-37, 40-41, 114-115-dəki xəritələrə də
aiddir. Bəzi xəritələrdə (səh.26, 31) su obyektlərinin, xüsusilə də çayların tünd-göy
rəngdə verilməsi məqsədəuyğundur.
Dərslik boyu keçilmiş mövzulara aid ümumiləşdirmə aparmaq və qavramanı
asanlaşdırmaq məqsədilə 5 sxem, qrafik və cədvəl verilmişdir.
Səhifə 9. 3-cü şəklin daha real görünməsi üçün qalın budaqlarla birgə ot və
nazik budaqların da təsvir edilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 16. Qədim Misirin xəritəsində Misirin müasir dövrdə yerləşdiyi yerin də
göstərilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 17. Tacların təsvirində 3-cü şəklin vahid Misir dövlətinin tacı kimi qeyd
edilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 36- 37. Xəritədə “Aleksandriya” adının verilməsi mübahisəlidir.
Səhifə 38. Şəkildə
hərflərin “w”, “ch”, “th”, “Ś”, “Š” kimi verilməsi
məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 40-41. Xəritədə Ur, Uruk, Suz şəhərlərinin İran körfəzinə doğru 2
santimetr aşağıda verilməsi məqsədəuyğundur. Nineva şəhəri paytaxt işarəsi ilə
göstərilməmişdir.
12
Səhifə 44. Xəritədə paytaxt şəhərini bildirən işarə əvvəlki səhifələrdə verilmiş
işarələrdən fərqlənir. Paytaxt işarələrinin eyni işarə ilə verilməsi məqsədəuyğundur.
Hazırda Fars körfəzi kimi tanınan və səhifə 31-dəki xəritədə də eyni adla
göstərilmiş körfəzin bu xəritədə “Kəngər körfəzi” kimi verilməsi qeyri-müəyyənlik
yaradır.
Səhifə 50- 51. Əhəmənilər dövlətinin dövründə Aşşur dövləti mövcud
olmadığına görə xəritədən “Aşşur dövləti” ifadəsinin silinməsi məqsədəuyğundur.
Suriya ərazisinin xəritədə təxminən 2 santimetr qərbdə verilməsi məqsədəuyğundur.
Əhəmənilər dövlətinin paytaxtı müvafiq işarə ilə göstərilməmişdir.
Səhifə 53. Xəritədə Parfiya imperiyası ilə Roma imperiyası arasındakı adsız
ərazinin az qisminin Roma, qalan hissəsinin Parfiya ərazisi kimi göstərilməsi
məsləhətdir.
Səhifə 56. Orxon əlifbası haqqında mətnin alt hissəsində izahın verilməsi yaxşı
olar.
Səhifə 57. Qədim türklərin dövründə Rusiya dövləti mövcud olmadığına görə
xəritədən “Rusiya” sözü silinməlidir.
Səhifə 58. “Makedoniyalı İsgəndərin Əhəmənilərlə döyüşü” adlı barelyef
“Qədim türklər” paraqrafından çox “Əhəmənilər dövləti” və ya “Yunan
şəhər- dövlətlərinin
tənəzzülü.
Makedoniyalı
İsgəndər”
paraqraflarının
məzmununa uyğundur. Burada Makedoniyalı İsgəndərin Spitamenlə döyüşünə aid
şəklin verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 63. İskit qadınlarının şəkillərinin yenidən işlənməsi tövsiyə edilir.
Səhifə 66. “Mete yürüşdə” adı altında verilmiş şəkildə qədim türklərin
antropoloji baxımdan monqoloid irqinə mənsub edilməsi mübahisəlidir.
Səhifə 70. Kompas şəkillərinin səhifə 72-dəki ipək istehsalına aid şəkillər ilə
əvəzlənməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 71. Eyni çay xəritədə həm “Sarı çay”, həm də “Xuanxe”, mətndə isə
yalnız “Xuanxe” adlandırılmışdır. Halbuki “Xuanxe” elə “sarı çay” deməkdir.
Səhifə 75. Xəritə tam izah olunmamışdır. Hindistanın cənubundan Seylon
adasına istiqamətlənən oxun nəyi göstərdiyi bilinmir.
Səhifə 82- 83. 6 və 7 nömrəli şəkillər haqqında informasiya yanbayan səhifələrdə
çarpaz verildiyindən, şəkillərin yerlərinin dəyişdirilməsi məsləhətdir.
13
Səhifə 86. Xəritədə Miletin yerinin 1,5 santimetr qərbə doğru çəkilməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 87. Xəritədə Anadolu yarımadasının Egey dənizinin qərb sahilindəki
hissəsinin Əhəmənilər dövlətinin ərazisi kimi verilməsi mübahisəlidir. Həmin ərazilər
müharibə dövründə Əhəmənilər tərəfindən işğal edilmiş, sonra isə yunanlar
tərəfindən geri qaytarılmışdı.
Səhifə 92. Sütunların 3 növünün təsviri olsa da, mətndə Korinf sütunlarının adı
çəkilməmişdir.
Səhifə 96- 97. Xəritədə Makedoniyalı İsgəndərin III Daranı qovmasının Şimali
Qafqazda göstərilməsi mübahisəlidir. Rəsmin elə hadisənin baş verdiyi ərazidə təsvir
edilməsi məqsədəuyğundur. “Fapask” əvəzinə “Tapsak”, “Konand” əvəzinə
“Kokand” yazılmalıdır.
Səhifə 99. Səhifənin sonunda verilmiş xəritə “Makedoniyalı İsgəndərin
dövlətinin sərhədləri” adlandırılsa da, içərisində müxtəlif dövlətlərin adları çəkilir.
Əslində, İsgəndər imperiyasının ərazisi səhifə 96-97-də göstərilmişdir. Bu xəritə
Makedoniyalı İsgəndərin imperiyasının dağılması nəticəsində yaranan dövlətləri
göstərir.
Səhifə 105. “Karfagen şəhəri (müasir şəkil)” yazısı müəyyən anlaşılmazlıq
doğura bilər. Şəhərin hazırda o cür görünməsi təsəvvürü yarana bilər. Şəklin izahında
“bərpa edilmiş görkəm” ifadəsinin işlənməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 106-107. Xəritədə illərlə bağlı dəqiqləşdirmə aparılmalıdır. “74-cü
ilədək”, “30-cu ilədək” ifadələrinin eramıza, yaxud eramızdan əvvəlki vaxta aid
olduğu bilinmir. Paraqrafda imperator Trayanın adı çəkilmədiyinə görə, həmçinin
xəritənin adındakı “b.e.-nın II əsri” ifadəsinə uyğunluq baxımından şərti işarələrin
izahında imperatorun hakimiyyət dövrünün (“I əsrin sonu-II əsrin əvvəlində”)
verilməsi məqsədəuyğundur. Sardiniya və Korsika adalarının adlarının verilməsi,
yaxud da dərsliyin rus dilində olan variantında həmin adların verilməməsi
məqsədəuyğundur.
Səhifə 110. Spartakın son döyüşü ilə bağlı illüstrasiya həm bəsit, həm də
mübahisəlidir. Əksər qaynaqlara görə, o, sonuncu döyüşündə piyada kimi
döyüşmüşdür.
Səhifə 114-115. Mətndə paytaxt Vizantinin Konstantinopol adlandırılması
göstərilsə də, xəritədə “İstanbul” kimi verilir. Qədim Roma imperiyasına aid
14
xəritədə XV əsrdən etibarən işlənmiş adın verilməsi məqsədəuyğun deyil. Həmçinin
həmin şəhərin mətndə “Vizanti”, xəritədə “Vizantiya” kimi verilməsi uyğunsuzluq
yaradır.
Səhifə 121. “İlk xristianların gizli toplantısı” şəklində şəxslərdən birinin başı
üzərində təsvir edilmiş oreol real həyatda mövcud olmadığı üçün şəklə müvafiq
düzəlişin edilməsi məqsədəuyğundur.
4. Tapşırıqların elmi-metodiki uyğunluğu baxımından
Dərslikdə verilmiş sual və tapşırıqlarda yaradıcılıq və rəngarənglik var. Sual və
tapşırıqlar mövzuya uyğundur, əksəriyyəti anlaşıqlı, yığcam və konkretdir. Sualların
müəyyən hissəsi düşündürücüdür və maraqlı tərtib olunmuşdur.
Ev tapşırıqları istisna olmaqla, biliklərin tətbiqini tələb edən, idraki bacarıqların
formalaşmasına yönəlmiş sual və tapşırıqların sayı azdır. Belə ki, paraqrafların
sonunda verilmiş 196 sual və tapşırıqdan təxminən 50-si idraki bacarıqları deyil,
yalnız hafizəni gücləndirməyə xidmət edir. Tapşırıqlar çətinlik səviyyəsinə görə
sadədən mürəkkəbə doğru deyil, mövzunun məzmununda sadalanan fikirlərin
ardıcıllığına görə yerləşdirilmişdir. Səhifələrin qırağında, sərbəst sütunlarda sual və
tapşırıqların verilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 24. “Misirdə hansı tanrılara sitayiş edirdilər?” sualına düzəliş
edilməsi (məsələn, “Misirdə nələrə sitayiş edirdilər?”) məqsədəuyğundur, çünki
mətndə cəmi 2 tanrının adı verilmiş, həmçinin misirlilərin Günəşə, Aya, Nil çayına,
heyvanlara və müxtəlif əşyalara sitayiş etdikləri yazılmışdır.
Səhifə 28. 4-cü sualın cavabına dair paraqrafda qənaətbəxş məlumat
verilməmişdir.
Səhifə 85. Mətndə adı çəkilmiş şəhər-dövlətlərdən bəziləri xəritədə
göstərilmədiyindən 6-cı tapşırığın tam yerinə yetirilməsi real görünmür.
Səhifə 90. “Yunan və iranlılar arasında döyüşlər harada olmuşdur?” və
“Yunan və iranlılar arasında hansı döyüşlər olmuşdu?” sualları eyni mahiyyət
daşıyır.
Səhifə 111. “Qüdrətli Roma dövləti daha hansı torpaqları tutdu?” sualının
daha uğurlu ifadə edilməsi məqsədəuyğundur.
15
8-ci sualda Spartak üsyanının başlanma səbəbi soruşulsa da, paraqrafda bu
barədə yazılmamışdır.
Səhifə 117. 2-ci sualda Sezara imperator titulunun verilmə səbəbi soruşulsa da,
mətndə onun diktator elan edildiyi yazılmışdır.
5. “Müəllim üçün metodik vəsait”in (MMV-nin) (2013)
məzmununun işlənməsi baxımından
MMV-də mündəricat, “Əziz müəllimlər!” başlığı altında giriş, məzmun
standartları, “Fənlərarası inteqrasiya”, “Standartların reallaşdırılması və
inteqrasiya cədvəli”, “Təlimin təşkilində istifadə olunan forma və üsullar”,
dərslikdəki 23 paraqrafın hər biri üzrə gündəlik planlaşdırma nümunələri, “Dərs
nümunələri”, “Tarixə aid rəvayətlər”, “Ən mühüm tarixi hadisələr”, “İş
vərəqlərindən nümunələr”, BSQ üçün test nümunələri verilmişdir. Məzmun
standartlarının mövzularda reallaşdırılmasını daha qabarıq çatdırmaq məqsədi ilə
MMV-də inteqrasiya cədvəli, məzmun strategiyalarının reallaşdırılması cədvəli, illik
və gündəlik planlaşdırma nümunələri təqdim olunmuşdur.
Müəllimə köməklik üçün standartın necə seçilməsi və reallaşdırılması barədə
şərhlərin verilməsi yaxşı olar. İnteqrasiya cədvəli verilsə də, onun reallaşdırılma
imkanları şərh edilməmişdir. Metodiki məlumatların fənnin spesifik xüsusiyyətlərinə
uyğun yazılması məqsədəuyğundur. Nəticələrin çıxarılması ya dərslərdə kurikulumun
tələbinə uyğun verilməli, ya da bu barədə məlumat yazılmalı idi ki, müəllimlər tətbiq
zamanı çətinlik çəkməsinlər. Nəticələrin əksəriyyəti müəllimyönlü verilmiş,
şagirdlərdə biliyin formalaşmasına daha çox diqqət yetirilmişdir. Halbuki şagirdlərdə
bacarığın da formalaşması nəticədə əksini tapmalıdır. Ev tapşırığının mahiyyəti, hansı
funksiyanı daşıması, nə zaman yoxlanması, ümumiyyətlə, yoxlanıb-yoxlanmaması
haqqında məlumatların verilməsi məqsədəuyğundur. Xüsusi istedadlı şagirdlərə
veriləcək tapşırıqların da nəzərə alınması lazımdır. Vəsaitdə verilən tapşırıqların
əksəriyyəti yaradıcı tətbiqetməyə yönəlmişdir. Təfəkkürün digər növlərinə aid
tapşırıqlar azlıq təşkil edir. Qiymətləndirmədə diaqnostik qiymətləndirməyə aid
nümunənin verilməsi də məqsədəuyğun olar.
16
Səhifə 5. “Əziz müəllimlər!” başlığı altında, 3-cü abzasda “iş vərəqləri”
ifadəsindən sonra mötərizədə “suallar şəklində” ifadəsinin yazılma səbəbi aydın
deyil.
7-ci abzasın 1-ci cümləsində illüstrasiyalara əsasən, yalnız tarixi zaman və tarixi
məkan deyil, digər məzmun xətlərinə də aid fərziyyələrin yaradılması yazıla bilər.
Səhifə 6. 2-ci abzasın birinci cümləsində “ənənəvi sual” ifadəsi yerində
işlənməmişdir. Bu fikrin “Ənənəvi təlimdə olduğu kimi suallar verməklə nəticəyə
gəlinir” kimi yazılması məsləhətdir.
Axırdan 2-ci abzasda “kollektiv iş” ifadəsindən sonra mötərizədə “suallar”
sözünün yazılması düzgün deyil. Kollektiv iş formadır, suallar isə üsuldur.
Səhifə 12. Perspektiv planlaşdırma nümunəsi qənaətbəxş deyil. Kurikuluma
görə, planlaşdırmada standart, tədris vahidi, mövzu, inteqrasiya, resurslar, saat, tarix
göstərilir.
Səhifə 14-25. Metodik tövsiyələr hazır materialın yerləşdirilməsi ilə
yekunlaşdırılmışdır. Halbuki tövsiyə tarix fənninin spesifik xüsusiyyətlərinə
uyğunlaşdırılıb yazılmalı idi.
Səhifə 26-50. Demək olar ki, verilmiş bütün dərs nümunələrindəki iş vərəqləri
təkcə suallardan ibarət olub, iş vərəqinə qoyulan tələblərə cavab vermir.
Səhifə 26. Verilmiş dərs nümunəsində məqsəd alt standartla eynidir. Klaster
üsulunun adı çəkilsə də, dərsin gedişində bu üsulun tətbiqi öz əksini tapmamışdır.
Tədqiqat sualı bir qədər akademik dildə verilmişdir.
Səhifə 27. Nəticə məqsədə uyğun deyil. Məqsəd nəticənin çıxarılmasında tam
əksini tapmamışdır. Kollektiv işdə auksion təlim üsulundan istifadə olunur, lakin bu,
planda öz əksini tapmamış, göstərilən üsul tam açılmamışdır. Bu təlim üsulunun tarix
fənninə uyğun bir nümunəsinin təqdim edilməsi məqsədəuyğundur.
Səhifə 29-30. Klaster üsulu seçilsə də, dərsin gedişində əksini tapmamışdır.
Burada qoyulmuş tədqiqat sualı yaxşı olsa da, qruplara verilən suallar (əsasən də 4-cü
sual) qənaətbəxş deyil. Çıxarılmış nəticə dərsin məqsədinə uyğun deyil.
Səhifə 31. Təlim üsuluna “açar sözlər” ifadəsinin yazılması doğru deyil.
Səhifə 32. Kollektiv üçün verilən iş aydın deyil. Şagirdlərdən hərəsinin bir
cümlə deyəcəyi, yoxsa ayrılıqda hekayə quracağı konkret tapşırılmır.
17
Ümumiyyətlə, dərsdə 3-cü məqsəd öz əksini tapmamışdır. Nəticə məqsədə
uyğun deyil. Şagirddə təqdim etmə bacarığını formalaşdırmaq üçün bu iş sinifdə
mütləq reallaşdırılmalıdır.
Səhifə 33. Məqsəd standartla eynidir. Tədqiqat sualı 6-cı sinif şagirdi üçün qəliz
ifadə edilmişdir. Bu dərsdə nəzərdə tutulmuş fəaliyyətin 45 dəqiqə ərzində
reallaşdırılması çətindir.
Səhifə 35-37. Çıxarılmış nəticədə 2-ci məqsədə kifayət qədər diqqət
ayrılmamışdır.
Səhifə 38. Burada da digər dərs nümunələrində olduğu kimi, inteqrasiya
imkanları yalnız formal şəkildə öz əksini tapmışdır. Dərslikdə qeyd olunmadığından
motivasiyada “Sumuabum” şəxs adından istifadə olunması məqsədəuyğun deyil.
Səhifə 39. İş vərəqi üçün sualların 4-cüsü aydın deyil. Şagirdlərin yaş
xüsusiyyətlərinə görə sualı daha anlaşıqlı qoymaq məsləhətdir.
Nəticədə məqsəd öz əksini çox cüzi tapmışdır. 2-ci məqsəd nəticə olaraq qeyd
edilməmişdir.
Səhifə 41. Klaster üsulu verilmiş, lakin tam olaraq öz əksini tapmamışdır.
Verilən məqsəd dərsin gedişində düzgün müəyyənləşdirilməmiş, nəticə də məqsədə
tam xidmət etməmişdir.
Səhifə 45. III qrupa verilmiş sualın mövzuya aidiyyəti yoxdur. Hammurapi
Aşşur hökmdarı olmamışdır. BİBÖ cədvəli dərsin əvvəlindən göstərilməli, lövhədən
asılmalı, dərsin sonunadək doldurulmalıdır. Burada isə sonda verilmişdir. Nəticə
məqsədlə tam üst-üstə düşmür.
Səhifə 47. 2-ci və 3-cü məqsəd standartlarla eynidir. Motivasiya düzgün deyil.
“Tədqiqat materialı” ifadəsi ilə nəyin nəzərdə tutulduğu bilinmir. IV qrup işinin
sualı düzgün deyil. Tapşırıq düzgün və aydın verilməlidir. Şagird nə iş görəcəyini
dəqiq bilməlidir. Demək olar ki, iş vərəqlərinin hamısında belə problem var. Bütün
inteqrasiya imkanları planlaşdırmada verilmiş, lakin onların reallaşması dərsin
gedişində öz əksini tapmamışdır. İnteqrasiya imkanlarının hamısının yazılması vacib
deyil, əsas odur ki, reallaşdırıla biləcək şəkildə əks etdirilsin.
Səhifə 48. Bütün kollektivə təqdimat hazırlamaq tapşırılır. Bunun necə baş
verəcəyi və nə cür yoxlanacağı sual doğurur.
Səhifə 49. 3 standartdan 2 məqsəd çıxarılmışdır. 2-ci məqsəd standartla eynidir.
18
Səhifə 50. Nəticə bir qədər məqsədə uyğun deyil. Məqsəd nədirsə, şagirddə o
bilik və bacarıq formalaşmalıdır. Sonda şagird o bilik və bacarığa sahib olmalıdır.
Təbii ki, mövzu vasitədir. Sadəcə tarix fənninin spesifik xüsusiyyəti odur ki, faktları,
hadisələri zamana görə araşdırmaq, xronoloji ardıcıllığı gözləmək lazımdır. Sinifdə
yaradıcı tətbiqetmə aparılarsa və təqdimat fərdi olaraq reallaşdırılarsa, buna zaman
çatmaz.
Səhifə 51. Motivasiya mərhələsi düzgün deyil. Motivasiya prosesi düzgün
aparılmalıdır. Məqsəddə Parfiya dövlətinin yaranmasından və inkişafından danışılır,
lakin tədqiqat işi bu dövlətin zəifləməsinə həsr edilmişdir.
Bütün nəticə və ümumiləşdirmələrin “mənimsəyirlər” sözü ilə bitməsi
qarışıqlıq yaradır. Kurikuluma görə, şagirdlərdə bilik və bacarığın formalaşdırılması
nəzərdə tutulduğundan, müvafiq sözün buna uyğun yazılması məqsədəuyğun hesab
olunur.
Səhifə 53. Məqsəd standartla eynidir. Tədqiqat sualı ilə şagirdlərə veriləcək
qrup işi üst-üstə düşmür. Şagirdin tədqiqat sualına cavab tapması üçün xəritə
üzərində işləmək kifayət deyil. Məqsəd şagirdlərdə türklər haqqında təqdimat
hazırlamaq bacarığını formalaşdırmaq olduğundan nəticədəki fikir buna uyğun
gəlmir.
Səhifə 55. Qrup işinin yükü bərabər bölünməmişdir. İş vərəqlərinin hazırlanması
və qrup işinin təşkilinə zidd olan bu bölgüyə görə, I qrup xəritədə göstərməli, qalan
qruplar isə yazı yazmaqla məşğul olmalıdır.
Səhifə 58. Çıxarılmış nəticə məqsədə uyğun deyil.
Səhifə 61. 2 və 3-cü məqsəd alt standartla eynidir.
Səhifə 64. Məqsəddə mədəniyyətlə bağlı alt standart yoxdur, lakin tədqiqat sualı
və işin gedişində mədəniyyət önə çəkilmişdir.
Səhifə 65. Yaradıcı tətbiqetmə ağırdır. Çünki şagirdlər o anadək bir qrup işi, bir
kollektiv iş, bir elektron vəsaitlə işə cəlb edilmişlər. 45 dəqiqə müddətində gərgin
işdən sonra təqdimatın hazırlanması şagirdlər üçün ağırlıq yarada bilər.
Səhifə 70. Tədqiqat sualının quruluşu ağırdır. IV qrupun işi çox vaxt tələb edir.
Yunan-İran müharibəsi mövzusuna alt standartlar düzgün seçilməmişdir.
Səhifə 73. İş vərəqinin sualları düzgün olsa da, görüləcək iş aydın deyil.
Şagirdin görəcəyi iş bəlli olmalıdır.
19
Səhifə 74. Nəticədə məqsədə uyğun olaraq şagirdlər təqdimat etmə bacarığına
sahib olmalı idi, lakin burada öyrənmədən söhbət gedir.
Səhifə 79. Burada “sualların mühazirəsi” üsulu verilib ki, belə bir üsulun
mövcudluğu mübahisəlidir.
Səhifə 80. Yaradıcı tətbiqetmənin şəkli və ya sözlü təsvir ediləcəyi aydın deyil.
Nəticənin çıxarılması kurikulumun tələblərinə uyğun deyil.
Səhifə 93. “İdeyalar xalısı” maraqlı dərs üsulu olsa da, burada məqsədə xidmət
etmir.
Ümumiyyətlə, əgər qoyulan məqsəd nəticədə əksini düzgün tapmırsa, həmin
dərs düzgün dərs hesab olunmur. Bir sıra dərs nümunələrində nəticələrin
çıxarılmasında bu amil nəzərə alınmamışdır.
Səhifə 122-126. Summativ qiymətləndirmə testlərində çətinlik səviyyələri
nəzərə alınmamışdır.
Dostları ilə paylaş: |