3
(1831-ci və 1842-ci illər)
ÖN SÖZ
Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı
Q
ərbi Azərbaycanın ən böyük mahallarından biri
olan Dərələyəz şərqdə Zəngəzur, qərbdə Vedi-
basar, şimalda Göyçə, cənubda Naxçıvan xan-
lığının Məva zixatun mahalları ilə həmsərhəd idi. Mahalın
şərqdən qərbə uzunluğu 50 verst, şimaldan cənuba isə eni
40 verst, sahəsi təxminən 2 min kv. verst idi (keçmiş Rusi-
yada uzunluq vahidi olaraq işlədilən 1 kv. verstin 1,13 kv.
km olduğunu nəzərə alsaq, bu rəqəm 2.260 kv.km edir).
Tanınmış alim İ.Bayramov
“Dərələyəz” toponimi-
nin
“dərə” sözündən və
“Alagöz” toponimindən yaran-
dığını irəli sürsə də (
İ.Bayramov. Qərbi Azərbaycanın
türk mənşəli toponimləri Bakı, 2000, s.131), bu fikirlə
razılaşmaq çətindir. Çünki Dərələyəzdə “Alagöz” adlı to-
ponim yoxdur, Qərbi Azərbaycanın başqa bir ərazisində,
Dərələyəzdən uzaqda yerləşən Alagöz adlı dağ var və ermə-
nilər onu “Araqats” eləmişdilər. “Dərələyəz”
toponiminin
“dərə” və “ələyəz” sözlərinin birləşməsindən yarandığını
daha düzgün hesab etməliyik, üstəlik, Dərələyəz mahalında
“Ələyəz” adlı kənd də var idi. “Dərələyəz” toponiminin bu
kəndin adından yarandığını da qəbul etmək mümkün deyil.
Dərələyəzdə
ələyəz adlı geniş yayılmış bir bitki vardı ki,
buranın sakinləri ondan ərzaq məhsulu kimi istifadə edir-
dilər. Qadınlar onu yazdan yığıb tədarük edir və qışa hazır-
layır, bütün qışı ondan müxtəlif xörəklər hazırlayırdılar. Bu
bitki xüsusən keçmiş dövrlərdə yerli sakinlərin məişətində
4
Dərələyəz mahalının kameral təsviri
ciddi yer tutmuşdur. Ona görə də “Dərələyəz” toponiminin
“ələyəz bitkisinin bol olduğu dərə” anlamını verdiyini dü-
şünmək ən məntiqə uyğun fikir sayıl malıdır.
(Dərələyəz və ümumiyyətlə, Qərbi Azərbaycan tarixi-
nin, etnoqrafiyasının öyrənilməsində əvəzsiz tədqiqatların
müəllifi olan mənşəcə fransız olan rus alimi İ.Şopen (1798-
1870) yer adlarının yaranması ənənəsindən yazarkən, düz-
gün olaraq qeyd edir ki, ərazini əksər hallarda suyundan
istifadə edilən çayın adına “basar” sözü artırmaqla adlan-
dırıblar, məsələn, Vediba sar, Zəngibasar, Qarnibasar, Kar-
pibasar və s. Bu ənənəni Dərələyəz mahalına aid etsəydik,
oranı eyni uğurla
“Arpa basar” da adlandıra bilərdik, çünki
bu mahal Şərqı Arpaçayın sağ və sol sahillərində yerləş-
mişdir. Başqa cür desək, Arpa çayı bütün Dərələyəz ma-
halından keçərək, Şərur mahalında Araz çayına tökülür və
Dərələyəz mahalında suvarma üçün istifadə edilən əsas su
mənbəyidir).
Ermənilər bu əraziləri
“Vayotdzor” adlandırırlar, bu
sözü
“vay” sözünə
“dərə” mənasını verən “
dzor” artır-
maqla dü zəlt mişlər, yəni
“Vay dərəsi”. Bu adın yaranması-
nı belə izah edirlər.
Tarixi qaynaqlara görə, karvan yollarının üstündə yer-
ləşən və orta əsrlər üçün böyük rəqəm hesab olunan 10 min
nəfər əhalisi olan
Moz şəhəri 735-ci ildə zəlzələ nəticəsində
dağılıb, burada o qədər əhali ölüb ki, sağ qalanların ahnalə-
si, vay-şivəni ərşə bülənd olub. O vaxtdan da bu dərənin adı
“Vay dərəsi” kimi yaddaşlara yazılıb. (Moz şəhərinin xa-
rabalıqları
Məlikşah kəndi ilə
Söylan qəsəbəsinin arasında,
Arpaçayın sağ sahilində yerləşirdi, İrəvana gedən magistral
yol buradan keçirdi).
Erməni salnaməçiləri yazır ki,
Sünik yepiskopu təyin