Chapter 5 new az indd

405,000

447,400

5 milyon insanlar

9 milyon insanlar

1,960 km

2

6.2 milyon 

15,700

milyon USD

66,600 

milyon USD

GÜRCÜSTAN

AZ RBAYCAN

B RPA OLUNA BİL N T MİZ SU EHTİYATLARININ ÜMUMİ H CMİ

K ND T S RRÜFATI TORPAĞI

63,330 milyon m

3

/il

19,000 km

2

 4.3 milyon kVt

4,000 km

2

34,680 milyon m

3

/il

 Hidroenerji 61 %

M d n yanacağı 

39 %

bunlardan,

götürül n su:

11,970 milyon m

3

K nd T s rrüfatı 84,4 % 

S naye 12.8 % (est.) 

B l diyy  2.8 % (est.)

7.1 milyon kVt

bunlardan, 

hidroenerji:

1.1 milyon kVt

M d n yanacağı 85 %

Hidroenerji 15 % 

K nd T s rrüfatı 58.2%

Hövz  miqyasında 

heç bir m lumat yoxdur

S naye 22.1%

B l diyy  19.8%

bunlardan,

götürül n su:

1,823 milyon m

3

bunlardan, hidroenerji:

2.6 milyon kVt

ÜMUMİ DAXİLİ M HSUL

HALİ 

ELEKTRIK ENERJISI ISTEHSALININ MIQDARI V  HIDROENERJI

3,600 milyon m

3

Alazani / Qanıx 

hövz sinin payı: 

3,500 milyon m

3

M nb l r: FAO Aquastat; ABŞ EİA Beyn lxalq Energetika Statistikası; Dünya Bankı, 2015-ci il.

Hövz nin su ehtiyatı

7,100 milyon m

3

/il

ALAZANI / QANIX HÖVZ SI

Çayın hövz sinin sah si

11,717 km

2

Çayın uzunluğu

391 km

4-CI Ş KIL

Alazani / Qanıx sahilind  yerl ş n ölk l rin ehtiyatları 

v  sosial iqtisadi v ziyy tl ri

Gürcüstan

Az rbaycan

Hövz nin

s rh dl ri

!"#$%&'!

(

)"#'

!"#$%&'!

(

)"#'

!"#$%&'!

(

)"#'

!"#$%&'!

(

)"#'

7

  |  

5-CI FƏSIL: ALAZANI / QANIX ÇAYININ HÖVZƏSI

---

Alazani  /  Qanıx  hövzəsində  enerji,  su  və  torpaq  ehtiyatları  bir-

birilə sıx bağlıdır. 5-cı şəkildə əlaqələrin hazırki vəziyyətinin ümumi 

icmalı verilir. Alazani / Qanıx hövzəsində torpaq-su və enerji-torpaq 

əlaqələri xüsusilə vacibdir.

ƏLAQƏLƏRİN TƏHLİL OLUNMASI

    

 

ENE

RJİ 

HAS

İLA

TI Ü

ÇÜ

N

RZAQ V  TOR

PAQ ÜÇ

ÜN SU

ENE

RJİ Ü

ÇÜN S

U

SU

 Ü

ÇÜ

N E

NE

RJİ

SU

 Ü

ÇÜ

N 

RZ

AQ

 V

 T

OR

PA

Q

  R

ZAQ

 V

 TOR

PAQ Ü

ÇÜN E

NERJİ

RZA

Q V

 TO

RP

AQ

 

EKOSİSTEML R

Hidroenergetika axından suyun 

götürülm sind   n böyük paya malikdir

Geoloji quruluş imkan verdikc  kiçik 

hidroenergetika inkişaf etdirilmişdir

K nd t s rrüfatı hövz d   n mühüm 

sah dir

Geniş v  köhn lmiş suvarma 

qurğuları (böyük su itkisi)

Geniş miqyasda 

çirkab suların 

t mizl nm si 

aparılmır 

Yeraltı suların 

ç kilm si v  

sah d ki 

susaxlayan 

t b q d n 

Bakıya n ql 

edilm si

Gürcüstanın k nd  razil rind  

isitm  / xör k hazırlama üçün 

alternativ m nb l r  çıxışın 

olmaması meş l rin qırılması 

il  bağlı v ziyy ti ağırlaşdırır. 

Az rbaycanın k nd t s rrüfatının 

modernl şdirilm sin  yatırımlar etm si

Gübr l rin,  rzaq m hsullarının 

v  z r rvericil rl  mübariz  

vasit l rinin, bu cür köhn lmiş 

vasit l rin saxlanmasının v  

tullantıların qeyri-effektiv idar  

olunmasının suyun keyfiyy tin  

t siri

Meş l rin qırılmasının çöküntü 

v  q fil daşqınların t sirl rin  

m ruz qalma yolu il  hidroloji 

axına neqativ t siri

Gürcüstanın k nd  razil rind  isitm  

v  xör k hazırlama üçün odundan 

istifad nin yüks k h dd  olması, 

bunun infrastruktura t sir göst r  bil n 

eroziya v  çöküntünün  m l  

g lm sin  s b b olması

5-CI Ş KIL

Alazani / Qanıx hövz sind   laq

SU

ENERJİ

RZAQ V  TORPAQ

LAQ NİN HAZIRKİ V ZİYY Tİ

ALAZANI / QANIX HÖVZ SI

Xidm tl r: Biomüxt lifliyi artırır.

Daşqın v  torpaq sürüşm l rin  

qarşı mühafiz .

Turizm potensialı

Yanacaq odunu v  balıq

5-CI FƏSIL: ALAZANI / QANIX ÇAYININ HÖVZƏSI   |  

8

---

Torpaq və su. Kənd təsərrüfatında və aqro-sənayedə artım lazımi 

keyfiyyətdə  təhlükəsiz  su  təchizatının  olmasını  tələb  edir.  Sovet 

dövründən  qalma  kənd  təsərrüfatı  təcrübələri  və  infrastruktur 

suvarma  üçün  sudan  həddən  artıq  istifadə  ilə  nəticələnərək,  zəif 

drenaj  və  müəyyən  gübrələrdən  istifadə,  suyun  şoranlaşması 

ilə  birgə,  geniş  ərazilərin  bataqlığa  çevrilməsinə  gətirib  çıxarır. 

Gürcüstanda çaydan götürülən suyun 35 – 40 faizi itkiyə gedir.

31

 

Eyni zamanda, suvarmanın olmaması kənd təsərrüfatında hasilatı 

artırmaq üçün imkanları azaldır.

32

 Kənd təsərrüfatında sərfiyyatlar 

çirkləndirici  maddələrin  (nitritlər,  nitratlar  və  fosfatlar  kimi) 

cəmləşməsində artımlara səbəb olaraq yosunlaşma, evtrofikasiya 

və balıqların qırılmasına gətirib çıxarır və eyni zamanda, içməli su 

təchizatı, istirahət və əyləncə məkanlarında istifadə də daxil olmaqla 

sudan  istifadəyə  təsir  göstərir.  Qanunsuz  və  pərakəndə  halda 

açıq  havada  salınan  poliqonlardan  çirklənən  torpaq  çirkləndirici 

maddələrin yeraltı sulara süzülməsi və ya sahillərdən çay axınları 

ilə təmas səbəbindən suyun çirklənməsinə şərait yaradır. Pestisidlər 

(zərərvericilərlə  mübarizə  üçün  vasitələr)  üçün  köhnə  saxlanc 

sahələri əvvəllər torpağa süzülmə ilə əhəmiyyətli dərəcədə toksik 

çirklənməyə  səbəb  olmuşdur,  lakin  bu  gün  bunlar  ciddi  problem 

deyildir (Elseud, 2013).

33

 Qanıxın qollarının mənsəbində yerləşən 

qəsəbələrdə  məişət  tullantılarının  toplanması  və  yerləşdirilməsi 

üçün qanuni sahələrin olmaması da yeraltı sularla süzülmə yolu ilə 

suyun çirklənməsinə şərait yaradır.

34

Enerji və torpaq. Odun toplama səbəbindən meşələrin qırılması 

Gürcüstanda  yuxarı  Alazanidə  xüsusilə  vurğulanır.  Odun  isitmə 

və  xörək  hazırlama  məqsədləri  üçün  yığılır  və  əsasən  respirator 

xəstəliklərə  ciddi  səbəb  kimihissəciklər  və  tüstünün  yüksək 

həcmlərdə  cəmləşmələrini  yaradan  ənənəvi  sobalardanistifadə 

olunur.  Ondan  istifadə  azalsa  da,  yanacaq  qismində  odundan 

istifadə  hövzədəki  təsərrüfatlarda  yanacaq  istehlakının  50 

faizindən  çoxunu  təşkil  edir.

35

  Əlavə  olaraq,  meşələrin  qırılması 

torpağın  su  saxlama  imkanlarını  azaldaraq  tədricən  daha  çox 

daşqınlara və onun təsirlərinə qarşı meyllilik yaradır. O, həmçinin, 

iqlim  dəyişikliyi  ilə  sürətlənəcəyi  gözlənilən  tez-tez  baş  verən  və 

intensiv daşqınlarla və ondan sonrakı torpaq sürüşmələridaha da 

pisləşəcək torpaq eroziyasının artmasına gətirib çıxarır.

36

 Çöküntü 

və palçıq da hidroenerji infrastrukturuna, habelə suvarma və digər 

növ  infrastrukturun  işinə  və  yararlılığına  neqativ  təsir  göstərir. 

Onlar, həmçinin, çay sahilində yerləşən ekosistemlərə və hidroloji 

funksiyalara  da  təsir  göstərir  (6-ci  Şəkil).  Qaz  şəbəkəsinin  kənd 

ərazilərinə  doğru  genişlənməsindən  və  uzaq  dağlıq  ərazilərdə 

isitmə  və  xörək  hazırlama  üçün  uyğun  olan  ağ  neftin  və  digər 

yanacaqların  təşviq  olunmasından  sonra Azərbaycanda  yanacaq 

qismində  istifadə  üçün  qanunsuz  odun  toplama  əhəmiyyətli 

dərəcədə azalmışdır.

37

Hazırda  suyun  həcmi  hövzədə  narahatlıq  doğurmur.  Buna 

baxmayaraq,  torpaq,  su  və  enerji  ehtiyatları  arasında  əlaqələr 

gələcəkdə intensivləşəcəkdir. Sosial-iqtisadi inkişaf Alazani / Qanıx 

hövzəsində ehtiyatlardan daha intensiv istifadəyə təkan verəcəkdir. 

Lakin,  hövzədəki  bütün  ehtiyatlar  eyni  şəkildə  təsirə  məruz 

qalmayacaqdır. Su ehtiyatları, xüsusilə, enerji və torpaq ehtiyatları 

ilə əlaqələrdən daha ağır təsirlərə məruz qalacaqdır.(7-ci Şəkil).

31 

Yerli ekspertlər tərəfindən verilən informasiya (2013-cü il). 

32 

Kaxetidə 3,000 özəl təsərrüfatda 2012-ci ildən bəri Dünya Bankı tərəfindən aparılan araşdırmaya əsasən, “təsərrüfatların 49 faizində kənd ərazilərə yatırım üçün ciddi və ya böyük 

maneə kimi suvarma və ya drenaj qurğuları yoxdur”. Mənbə: Layihə Məlumat Sənədi “Suvarma və Torpaq Bazarının İnkişaf Layihəsi”, Gürcüstan (P133828). (Vaşinqton K.D., 

Dünya Bankı, 2014-cü il).

33 

Ahmed Abou Elseud. Kür Araz çayı hövzəsində suyun keyfiyyəti ilə bağlı riskli nöqtələrin nəzəri araşdırması, BMTİP GEF layihəsi “Kür Araz çayı hövzəsində transsərhəd 

deqradasiyanın azaldılması”, (Tbilisi-Bakı-Yerevan, BMTİP, 2013-cü il).

34 

Azərbaycanın hakimiyyət orqanları tərəfindən verilən informasiya (2015-ci il)

35 

Yerli ekspertlər tərəfindən verilən informasiya (2013-cü il).

36 

CENN, Yuxarı Alazani pilot (sınaq) suayrıcı sahəsi üçün təbii fəlakətlərə və iqlim dəyişikliyinə qarşı həssaslığın dəyərləndirilməsi və Yüngülləşdirmə və uyğunlaşma tədbirlərinin 

planı, Gürcüstanın suayrıclarında təbii ehtiyatların inteqrə edilmiş idarəçilik proqramı (Tbilisi, Qafqaz Ekoloji QHT Şəbəkəsi, 2014-cü il). 

37 

Şamil Hüseynov. Təbii ehtiyatlarla bağlı birbaşa məsləhətləşmələr (2013-cü il).

EKOSİSTEML R

ENERJİ

TORPAQ /  RZAQ 

SU

6-CI Ş KIL

Alazani / Qanıx hövz sind   laq  z nciri nümun si

YANACAQ KİMİ ODUNDAN

SAS ENERJİ M NB Yİ

KİMİİSTİFAD  

MEŞ L RİN

QIRILMASI

EKOSİSTEM

XİDM TL RİNİN İTM Sİ

HİDROLOJİ REJİMİN

DEQRADASİYASI

9

  |  

5-CI FƏSIL: ALAZANI / QANIX ÇAYININ HÖVZƏSI

---