Aim.uz
Changlanish va otalanish. Meva, to‘p meva va urug‘.
Reja:
1. Changlanish va otalanish xaqida tushuncha.
2. O‘z-o‘zidan va chetdan changlanish.
3. Mikrosporogenez va makrosporagenez taraqqiy etishi va rivojlanishi.
4. Urug‘laniщ.
5. Gulli yoki yopiq urug‘li o‘simliklar.
6. Yopiq urug‘li o‘simliklar urug‘ kurtagining tuzilishi
7. Yopiq urug‘li o‘simliklarning qo‘shaloq otalanishi.
8. Meva xosil bo‘lishi.
9. Oddiy meva va murakkab meva.
10. To‘p meva.
11. Urug‘.
12. Urug‘larni tuzilishi va tiplari.
CHANGLANISH- OTALANISH
Changning otalanish changdonidan onalik og‘izchasiga kelib tushishi changlanish deyiladi. Changlanishi 2 xil bo‘ladi:
1. O‘zidan changlanish-Avtogamiya
2. Chetdan changlanish-Ksenogamiya
3. O‘z-o‘zidan changlanish. Bu jarayon quyidagicha kechadi.
1) Avtogamiya - urug‘chining tumshuqchasiga shu gulning changdonidan chiqqan chang tushadi. Bunday changlanish asosan 2 jinsli gullarida o‘tadi.
2) Geytenogamiya - bir o‘simlik individuli o‘rtasida bo‘ladi, ya’ni bir gul changdonidan chiqqan chang shu o‘simlik individumidagi ikkinchi gulning tumshuqchasiga tushadi.
3) Kleystogamiya - bunda gul ochilmasdan oldin, ya’ni yopiqlik paytida changlanish bo‘ladi. Kleystogam gullarni binafsha (viola), yeryong‘oq (Arachis), arpa (Hordeum) o‘simliklarida ko‘rish mumkin.
Buyuk biolog Charlz Darvin o‘zining 27 yil mobaynida o‘simlik gulining tuzilishini o‘rgandi. CH.Darvin changlanish usullarini tekshirib ko‘rdi. Darvin o‘simliklarning o‘zidan changlanishi tabiatda ozroq bo‘lishi, chetdan changlanish esa ko‘proq bo‘lishini ko‘rdi. Darvin o‘simliklarning o‘zidan changlanishida xosili sog‘lom bo‘lmasligini, chetdan changlanishda xosili sog‘lom va o‘zgaruvchan bo‘lishini ta’kidlab o‘tadi. Ivan Vlad, Michurin o‘simliklarning chetdan changlanishini evolyutsiya taraqqiyot davrida progressiv faktor deb xisobladi. O‘zidan changlanuvchi o‘simliklarga: arpa, bug‘doy, no‘xat, loviya, suli, tariq, pamidor, g‘o‘za, zig‘ir kiradi. Bu o‘simliklar ba’zan chetdan ham changlanib turadi. Ba’zan paxta, zig‘ir 3-5% chetdan changlanadi. Ba’zida ularda chetdan changlanish 50% gacha boradi.
Faqat o‘zidan changlanuvchi o‘simliklar juda kam uchraydi. Bularning gullari mayda, ko‘rimsiz va ochilmaydigan bo‘ladi. Bunday gullarni kleystogamiya deyiladi. Mas. Yeryong‘oq (Arachis), arpa (Hordeum). Yeryong‘oqning yer ustidagi gullari xosil bermay, tuproq ostki kleystogamiya gullari xosil beradi. Binafsha (viola) ning bahorgi chiroyli gullari xosil bermaydi. Yozgi ko‘rimsiz gullar esa xosil beradi,o‘zidan changlangan bo‘ladi. (Fabaceae) Dukkaklilar oilasidagi ba’zi o‘simliklarning loviya, no‘xat g‘unchalik vaqtida o‘zidan changlanadi. Arpa, bug‘doylarning ham gullari qinli barglardan ochilmasdan turib, changlanib qo‘yadi. O‘simliklarning ko‘pchiligi odatda chetdan changlanadi. Shu jumladan 2 jinsli gullar ham chetdan changlanadi. Chunki bu gullarda otalik-onaliklari bo‘lsa ham ular bir vaqtda voyaga yetmaydi. Bunday xodisani dixogamiya deyiladi. (dixo-ayrim). Ba’zan o‘simliklarning otaligi oldin yetishadi. Bunday o‘simliklar protandriya deyiladi. (protos-oldin,andriya-mujchina). Bularga astradoshlar (Asteraceae), chinni-guldoshlar (Caryophyllaceae), yasnotkadoshlar (Lamiaceae), kiruvchi o‘simliklar misol bo‘ladi.
O‘simliklarda otaliklaridan oldin onaliklari yetishi xodisai ham bo‘ladi. Buni protogeniya deyiladi. karamguldoshlar (Brassicaceae), atirguldoshlar (Roseceae), zikrdoshlar (Berberidaceae). Ba’zan o‘simliklar otalik, onaliklari baland past joylashgan bo‘ladi. Bular geterostiliya deyiladi. M,primula (Primula) grechixa (Fagopyrum). Shuningdek ba’zi o‘simliklarning otalik changi onaligi uchun zaxarli xisoblanadi. Buni orxid deb ataluvchi tropik o‘simliklarda ko‘ramiz. Qora bug‘doy-roj o‘simligining otalik changi onaligini changlata olmaydi. Shuning uchun ham ko‘pchilik o‘simliklar chetdan changlanadi. Chetdan changlanish 2 narsa ishtirokida bo‘ladi:
1. Shamol -Anemofil-veteropыlyayemыye rast.
2. Xashoratlar yordamida -Entomofiliya-nasekomoopыlyayemыye.
Ba’zi o‘simliklar, mayda qushlar, mayda xayvonlar yordamida changlanadi. Hashoroatlar yordamida changlanishni entomofiliya deyiladi. Entomofil o‘simliklarning guli yaxshi rivojlangan, ko‘pincha to‘pgullarga birlashgan bo‘ladi. Gultoj barglari yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ranglari: oq, pushti, sariq, ko‘k, qizil. Gullarida nektar bezlari yaxshi rivojlangan changlari yirik tukli yopishqoq bo‘ladi. O‘rik, gilos, shaftoli, anjir, nok kabi daraxt o‘simliklar hashoratlar yordamida changlanadilar. M.tropik mamlakatlarda ba’zi o‘simliklar va mayda daraxtlar kolibri degan kichkina qush yordamida changlanadi. Avstraliya o‘rmonlaridagi o‘simliklar olmaxonlar yordamida changlanadi. O‘simliklar suv yordamida ham changlanadi. Bunday changlanish gidrofiliya, o‘simliklar esa gidrofil o‘simliklar deyiladi. Suvda o‘sadigan elodeya, valesneriya o‘simliklar suv yordamida changlanadi. Bularning changlari po‘sti bir qavat, changni tashqi qavat ekzina bo‘lmaydi.Changning shakli ipsimon. Changning solishtirma og‘irligi suvning solishtirma og‘irligi bilan teng. Shamol bilan changlanadigan o‘simliklar anemofil o‘simliklar, changlanish esa anemofiliya deb ataladi. Anemofil o‘simliklarning gullari ko‘rimsiz, mayda va ko‘pincha kuchala to‘pgulga birlashgan. Nektar bezlari yo‘q. Shamol yordamida changlanuvchi o‘simliklarga ochiq urug‘li o‘simliklardan: archa, qarag‘ay, yopiq urug‘li o‘simliklardan:terak, tol, yong‘oq, nasha, jo‘xori kiradi. M.qandlavlagining otalik changi shu qadar yengilki 2000 m balandlikka ko‘tarila oladi. Shamol yordamida changlanuvchi o‘simliklarning changlari juda ko‘p bo‘ladi va kichikroq bo‘ladi. M.o‘rmon yong‘og‘ining 1 ta otalik gulida kuchalasida 4 mln. chang bo‘ladi.
1 ta jo‘xorining otalik to‘p gulida 50 mln.chang bo‘ladi. Shamol yordamida changlanuvchi o‘simliklarning gul to‘plamlari, otaliklari, tebranib turadi. Onalik og‘izchasi ham katta bo‘ladi. O‘simliklarning ko‘pchilik qismi xashoratlar yordamida changlanadi. Gulli o‘simliklarning 9/10 qismi xashorat, 1/10 qismi shamol yordamida changlanadi. Xashoratlar yordamida changlangan o‘simliklarning gullari katta, chiroyli xidli bo‘ladi. Ko‘knori, gulsafsar, beda, mevali daraxtlar. Xashoratlar yordamida changlanuvchi o‘simliklar gullarida shira ishlab chiqaradigan nektarniklari bor. Bular shirani ishlab chiqaradigan nektar deyiladi. Uning tarkibida 25-90% suv, 3-72% saxaroza, glukoza bo‘ladi. Bulardan tashqari xashoratlar o‘simlik changidan oziqlanadi. M.asalari chang bilan lichinkalarini boqadi. Xashoratlar yordamida changlanuvchi o‘simliklarda nektarning qayerda bo‘lishini ko‘rsatuvchi belgilari bor: M.gulsafsarning toj bargida sariq tukchalar, lola, lolaqizg‘aldoq, ko‘knorini tojbargida qora dog‘lar bor.
OTALIK CHANGINING TARAQQIY ETISH VA RIVOJLANISHI
MIKROSPOROGENEZ
Otalik changi changdoni ichida:changdonning epidermisi-da, ya’ni subepidermal qavatida bo‘lgan meristemaning ba’zi bir xujayralari boshqalariga nisbatan kuchliroq taraqqiy etgan bo‘ladi. Bu xujayralar birlamchi arxesporalar deyiladi. Birlamchi arxesporalar kariokinez yo‘lida 2 bo‘linib, ko‘payib 4 ta xujayra xosil qiladi. Xosil bo‘lgan xujayralarning 2 tasi fibrioz, 3 si tapetum, 4 si ikkilamchi arxespora deb ataladi. Ikkilamchi arxesporalarning xujayrasi reduksion yo‘lda bo‘linib, 4 ta qiz xujayrani xosil qiladi. Bu 4 ta xujayrani tetrada deyiladi. Tetradaning xar bir xujayrasi rivojlanib changga aylanadi. Chang 2 qavat po‘st bilan o‘ralgan. Tashqi qavati ekzina, ichki qavati intina. Ekzina qalin bo‘ladi. Intina yupqa bo‘ladi, sellyulozadan tashkil topgan. Changning ichida 2 ta yadro vegetativ va generativ yadro bo‘ladi. Generativ xujayraning bo‘linishidan ikkita spermiy (otalik gametalari) hosil bo‘ladi. Vegetativ xujayradan chang naychasi o‘sib spermiylarning murtak xaltachasiga yetib borish yo‘li hisoblanadi.
(Onalik embrion xaltachasining rivojlanishi va tuzilishi)
MAKROSPORAGENEZ
Onalik tugunining subepidermal qavatida meristemadan birlamchi arxespora xosil bo‘ladi. Birlamchi arxespora 2 marta bo‘linib, 4 ta xujayra xosil qiladi. Birlamchi arxespora 2 marta bo‘lingandan, 4ta xujayra xosil bo‘lgandan so‘ng xujayralarning yuqoridagi 2 tasi pariyental qavat, 3 chisi tapetum, 4 si 2 lamchi arxespora deyiladi. 2 lamchi arxespora reduksion yo‘lda ko‘payadi. Natijada 4 qiz xujayra tetrada xosil bo‘ladi. Tetradaning 3 tasi nobud bo‘ladi, 1 tasi rivojlanadi. Tetradaning 1 xujayrasining yadrosi 3 marta bo‘linadi. Natijada bu xujayrada 8 ta yadro xosil bo‘ladi. Yadroning 4 tasi xujayraning shimol qutbida 4 tasi janub qutbida joylashadi. Yuqoridan 1 tasi o‘rtaga tushadi. Pastdan ham 1 tasi o‘rtaga chiqadi. Bu yadrolar qo‘shiladi. Bu qo‘shilgan yadrolarni bola qopchig‘ining markaziy yadrosi yoki ikkilamchi yadro deyiladi.
Yuqorida qolgan 3 ta yadroning 1 tasini tuxum xujayra, qolgan 2 tasini sinergida deyiladi. Pastdagi 3 tasini esa antipodalar deyiladi. Demak, yetilgan bola qopchig‘ida 7 ta yadro bo‘ladi.
YOPIQ URUFLI O‘SIMLIKLAR URUF KURTAGINING TUZILISHI
Urug‘ kurtagi quyidagi qismlardan tashkil topgan.
1. Urug‘ kurtagining bandi-funikulus
2. Urug‘ kurtagining qoplog‘ich to‘qimasi-intugument.
Odatda intugument 2 qavat bo‘ladi. Tashqi va ichki intugument. Intugumentning yuqorisi ochiq bo‘ladi. Bu ochiq qolgan joyni chang kirish yo‘li bilan mikropile deyiladi. Urug‘ kurtakning ostki qismi, ya’ni funikulusga o‘tish joyi esa xalaza deyiladi.
3. Urug‘ kurtagining asosiy to‘qimasi-nutsellus.
4. Bola qopchig‘i-zarodыshevыy meshok.
Urug‘ kurtagining o‘sib chiqqan joyini platsent deyiladi. Onalik tugunida urug‘ kurtagi 1 tadan bir nechta minggacha bo‘lish mumkin. Gulda changlanish va otalanish protsessi bo‘lib o‘tgandan so‘ng urug‘ kurtakdan urug‘ xosil bo‘ladi. Onalik tuguni ichida urug‘ kurtagi to‘g‘ri, qiyshiq yoki teskari joylashgan bo‘ladi. To‘g‘ri joylashgan urug‘ kurtakni atrop deyiladi. Bunda mikropile funikulusining qarama-qarshi tomoniga joylashgan. Buni murakkabgullilar oilasiga kiruvchi o‘simliklarda ko‘ramiz. Urug‘ kurtak qiyshiq joylashgan ham bo‘ladi. Bunda urug‘ kurtak 900 ga aylangan. Qiyshiq joylashgan urug‘ kurtakni kampilotrop deyiladi. Bunda mikropile funikulusining yon tomonidan joylashgan. (butsimongullilar, chinigullilar). Onalik tugunida urug‘ kurtak teskari joylashgan bo‘lsa, anatrop deyiladi. Teskari joylashgan urug‘ kurtak 180 ga bur-n. Mikropile funikulusining yoniga joylashgan. Mas.bug‘doy, paxtaning urug‘ kurtagi, anatrop ko‘p uchraydi.
YOPIQ URUG’LI O‘SIMLIKLARNING QO‘SHALOQ OTALANISHI.
Chang onalik og‘izchasiga tushgandan so‘ng changning ichki po‘sti intinadan chang trubkasi o‘sib chiqadi. Changning vegetativ yadrosi changning trubkasini o‘sishiga yordam beradi. Chang trubkasi bola qopchig‘iga o‘sib kirgach vegetativ yadro erib ketadi. Generativ yadro esa chang trubkasida bo‘linib, 2 ta spermiya xosil qiladi. Bu spermiyalar bola qopchig‘iga kirib, 1 tasi bola qopchig‘idagi tuxum xujayra bilan, 2si esa bola qopchig‘idagi 2 lamchi markaziy yadro bilan qo‘shiladi. Bu tipdagi otalanish-qo‘shaloq otalanish deyiladi. Qo‘shaloq otalanish 1818 y rus olimini Novashin topgan. Otalanish protsessi bo‘lib o‘tgandan so‘ng tuxum xujayradan urug‘ning embrioni vujudga keladi. Bola qopchig‘ining 2 lamchi markaziy yadrosidan esa urug‘ning endospermasi xosil bo‘ladi. Urug‘ kurtagi qoplovchi to‘qimasi intugumentda urug‘ning po‘sti xosil bo‘ladi.
M E V A
Changlanish va otalanish protsessi natijasida onalik tugunidan meva, urug‘ kurtagidan esa urug‘ rivojlanadi. "Onalik tugunining o‘zidan xosil bo‘lgan mevaga chin meva deyiladi. (olcha,shaftoli)istinnыy plod. Ba’zan mevalarning xosil bo‘lishida onalik tugunidan tashqari gul o‘rni yoki kosacha bargi ishtirok etsa, soxta meva (lojnыy plod) deyiladi. M. olma, o‘rik, nok, qulupnay, tarvuz, qovun. Meva qati tugunchaning devoridan hosil bo‘lib, uch qavatga ega:
1. Ekzokarp
2. Mezakarp
3. Endokarp
Agar meva 1 ta onalikdan xosil bo‘lsa, oddiy meva deyiladi. M. Shaftoli, o‘rik. Meva bir necha onaliklardan xosil bo‘lsa, murakkab meva-slojnыy plod deyiladi. M. maymunjon, ayiqtovon. Ba’zi o‘simliklarning mevasi bir qancha gullarining onaliklaridan xosil bo‘lsa to‘p meva deyiladi. M. tut, anjir, lavlagi mevasi. Mevalar tarkibidagi suvning miqdoriga qarab 2 ga bo‘linadi. Quruq mevalar va xo‘l mevalar. (sochnыye plodы). Quruq mevalar tarkibida 10-15%, xo‘l meva tarkibida 70-90%suv bo‘ladi. Quruq mevalar 2 ga bo‘linadi.
1. Pishganda ochiladigan quruq mevalar
2. Pishganda ochilmaydigan mevalar.
Pishganda ochilmaydigan quruq mevalar:
1. Doncha-zernovka.
bir urug‘li meva bo‘lib, urug‘ mevasiga yopishib ketgan. Bug‘doy, sholi, arpa, jo‘xori.
2. Semyanka-pista.
Bir urug‘li pishganda ochilmaydigan quruq meva bo‘lib, mevasi urug‘ga yopishmagan. M. qoqio‘t, kungaboqar, qiyo o‘tlarning mevasi.
3. Qo‘shaloq pista-dvusemyanka.
Soyabongullilar oilasiga kiruvchi o‘simliklarning mevasi: sabzi, ukrop, kashnich, petrushka.
4.Qanotli pista-krilatka.
Bunga manzarali daraxtlar: zarang, qayrag‘och, qayinlarning mevasi.
5. Yong‘oq orex.
Bir urug‘li pishganda ochilmaydigan quruq meva, urug‘i mevaga yopishmagan bo‘ladi. Mevasi yog‘ochlangan toshsimon xujayradan tuzilgan. M.o‘rmon yong‘og‘i, nasha, dubning mevasi, kashtanning mevasi.
Pishganda ochiladigan quruq mevalar:
1. Bargcha-listovka.
Bir xonali, ko‘p urug‘li, pishganda bir tomoni bilan yorilib ochiluvchi meva. M. ayiqtovon, parpi, sedana.
2. Dukkak-bob.
Bir uyali asosan ko‘p urug‘li, ba’zan 1 yoki 2 urug‘li pishganda xar 2 tomoni bilan yorilib ochiladigan quruq meva. M. dukkaklilar oilasiga kiruvchi o‘simliklar: mosh, no‘xat, loviya, beda, yer yong‘oq, akatsiya.
3. Qo‘zoq -qo‘zoqcha - Struchok-struchochek.
Ikki xonali, ko‘p urug‘li, pishganda har tomoni yorilib, pastdan yuqoriga ochiluvchi quruq meva. Qo‘zoqning bo‘yi enidan 4 va undan ortiq marta katta. Qo‘zoqchaning bo‘yi eni bilan barobar bo‘ladi, yoki sal kattaroq bo‘lishi mumkin. M. Karamdoshlar oilasi (Brassicaceae) Qo‘zoq - karam, sholg‘om, rediska. Qo‘zoqcha jag‘-jag‘.
4. Ko‘sak-korobochka.
Bir xonali yoki ko‘p xonali, hamma vaqt ko‘p urug‘li, pishganda xar xil usullar bilan ochiluvchi quruq meva. M. G’o‘za - Gossypium, ko‘knori - Papaver, gulsafsar, bangidevona - Patura, mingdevona - Hyosyamus, choy, xina.
Xo‘l mevalar ham 2 ga bo‘linadi:
1. Danakli xo‘l mevalar-kostyanka.
2. Danaksiz xo‘l mevalar-yagoda.
Danakli mevalar bir urug‘li bo‘lib, mevasining ichki qavati, toshsimon xujayradan tuzilgan.
1. Ekzokarp-tashqi.
2. Mezokarp-o‘rta.
3. Endokarp-ichki.
Danaksiz mevalar ko‘p urug‘li bo‘ladi. M. uzum, anor, qovun, tarvuz, pamidor.
URUG’. URUG’NING UNIB CHIQISHI VA TUZILISHI.
Urug‘ o‘simlikning jinsiy ko‘payish natijasida hosil bo‘lib nasl tarqatishda xizmat qiladi. Urug‘ asosan urug‘lanish jarayonidan so‘ng hosil bo‘ladi. Lekin ayrim xollarda urug‘lanish sodir bo‘lmay ham urug‘ hosil bo‘lishi mumkin (apomiksis).
Urug‘da oziq moddalar, nasl murtagi va ularni himoya qilish uchun o‘rab turgan alohida qobig‘i bo‘ladi.
Sporaga nam tegishi bilan o‘simlik o‘sib chiqadi. Lekin urug‘ ma’lum bir tinim davrni o‘tmay turib ko‘karib chiqmaydi. Urug‘ sporaga nisbatan ishonchli universaldir. Taraqqiyot natijasida endosperm ham rivojlanadi, lekin murtakning kattalashishi natijasida, oziq moddalar murtakning o‘zida to‘planib endosperm qisqaradi, hatto reduksiya uchrashi ham mumkin.
Urug‘ onalik tugunidan urug‘ kurtakdan xosil bo‘ladi. Urug‘ kurtakning qoplog‘ich to‘qmasi intugumentdan, urug‘ning po‘sti, bola qopchig‘idan urug‘ning endosperma to‘qimasi, tuxum xujayradan urug‘ning urug‘ embrioni xosil bo‘ladi. Bir pallalilar sinfiga kiruvchi o‘simiklarning urug‘ pallasi 1 ta, 2 pallali o‘simliklar sinfiga kiruvchi o‘simliklarning urug‘ palasi 2 ta bo‘ladi. Bir pallali va ba’zi bir 2 pallali o‘simliklar (sabzi, zig‘ir, nasha, kanakunjutlarda) oziq moddalar urug‘ining endospermasida to‘planadi. 2 pallali o‘sim-liklarning ko‘pchiligida endosperma bo‘lmaydi. Chunki ularda endosperma urug‘ pishguncha embrionning rivojlanishiga sarf bo‘ladi. Bunday o‘simliklarda zapas oziq moddalar urug‘ning pallasiga to‘planadi. M. chigit, loviya, oshqovoq, no‘xat.
Nutsellus oziq modda sifatida sarflanmay qolsa, u endosperm kabi vazifani bajaradi. Nutsellus urug‘da saqlanib qolsa, uni perisperm deb ataladi. Masalan; Chinniguldoshlar (Caryophullaceae), Ituzumdoshlar (Sola-naceae)
G’alladoshlarning urug‘lari ba’zan qobiqsimon bargga o‘ralib, yopishib ketgan bo‘ladi. M. arpa, suli, sholi. Ba’zilarda yopishmagan bug‘doy, jo‘xori. Urug‘lar odatda mayda bo‘ladi. Ba’zi o‘simliklarning urug‘i katta bo‘ladi. M. yong‘oq, palma, xurmo. Yovvoyi xoldagi o‘simliklarning urug‘i madaniy o‘simliklarning urug‘iga nisbatan juda ko‘p bo‘ladi. M.1 tup shumg‘iya (zarazixa)200 ming dona urug‘ bo‘ladi. Yovvoyi gultojxo‘roz 500000 dona urug‘ beradi. Urug‘ning unib chiqishi uchun suv, T 500, xavoning O2 bo‘lishi shart. Suv ishtirokida urug‘dagi oziq moddalar eriydi. Kraxmal shakarga aylanadi. Suvni shimib olgan urug‘ shishadi, bo‘kadi, natijada po‘stlog‘i yorilib, embrion o‘sib chiqadi. T0 esa urug‘ xujayrasidagi fermentlarni xarakatga keltiradi. Fermentlar ta’sirida oziqli moddalar eriydi. T0 3 ta darajaga bo‘linadi.
1. Eng past daraja
2. O‘rta daraja
3. YUqori daraja
Xar xil o‘simliklar xar-xil T0 ni talab etadi.M. Bedaning + 10 +300 +370
Bug‘doyning + 30 + 250 + 300
G'o'zaning + 120 +320 + 40 0
Oshqovoqning + 10 +37 0 +44 0 .
Xavoning O2 o‘simliklarning unib chiqayotgan urug‘ining nafas olishi uchun zarur. Unayotgan urug‘ kuchli nafas oladi. Nisbatan olganda odamning nafas olishi bilan teng.
A D A B I YO T L A R
1. Xrjanovskiy V.G."Kurs obщyey botaniki" II tom
Vыsshaya shkola, 1982.
2. Kursanov L.I,Komarnitskiy N.A,Meyyer K.I,Razdorskiy V.F,Uranod.A "Botanika"II tom,O‘simliklar sistematika-si",Toshkent , 1972g
3. Jebrak A.R."Kurs botaniki",M.Med.izd.,1961.
4. Jukovskiy P.M "Botanika"M,Sovetskaya nauka 1949.
5. Komilova F,Jogurazov F."Botanikadan amaliy mashg‘ulotlar",Toshkent,"Mexnat", 1986.
6. Xolida Mirfayoz qizi Maxkamova. Botanika.T. «O‘qituvchi» 1995 yil.
Dostları ilə paylaş: |