CəMİYYƏt və Dİn qəDİm türkləRİN İnanc sistemiNDƏ



Yüklə 77,51 Kb.
tarix25.06.2018
ölçüsü77,51 Kb.
#51507


A

z

ə



rb

a

y



c

a

n



 

R

e



sp

u

b



li

k

a



 

D



in

Q



u

ru

m



la

rl

a



 

İş 


üz

ro

 



D

ö

v



K



o

m

it



ə

si

n



in

 

J



u

rn

a





CƏMİYYƏT VƏ DİN

QƏDİM TÜRKLƏRİN İNANC  SİSTEMİNDƏ 

BOZQURD MOTİVİ

Elvin BABAYEV,

AMEA-nın Əlyazmalar İnstitutunun doktorantı, 

BDU-nun Ilahiyyatfakültəsinin kiçik elmi işçisi,

babayevelvin90@mail. ru

AÇ AR SÖ ZLƏR: qədim türklsr,  din,  qurd,  totem, xalq inancı,  dastan.

КЛ Ю Ч ЕВЫ Е СЛОВА: древние тюрки, религия,  волк,  тотем,  народное 

верование,  дастан (эпическое произведение).

KEYW O RD S: ancient turks  (the  Gokturks),  religion,  wolf,  totem, fo lk  beliefs, 

dastan  (epic story).

Türk  inancının  əsasını  təktanrıçılıq  təşkil  etm əsinə  baxm ayaraq,  bu  dəyərlər  siste- 

m ində  digər təbiət  m otivlərinin  xüsusi  rolu  vardır.  Bu  hallar  qədim   türk  cəm iyyətlərinin 

ilkin  dinlərinin  xalq  arasında  yaşayan  təsirlərindən  qaynaqlanır.  Hər  bir  xalqın  özüniin 

xarakteı ini  ifadə  etdiyi  totemi  olduğu  kimi,  türklərin də  totemi  yalquzaq m ənasına  gələn 

“bozqurd”dur.  Q ədim  tü rk b r qurdu “börü’’ adlandırınnışlar.  Ona “bozqurd” deyilm əsinin 

səbəbi  isə “boz” rəngin ilahi m əna kəsb etm əsindən irəli gəlirdi.  O ğuzlar onu “göy saçaqlı 

bozqurd” şəklində təsvir edirdilər [1, s.  196]. Xalq dastanlarında, deyimlərində və inanclaıında 

da qurd motivi öz liderliyini qoruyub saxlamışdır.

Bir çox tədqiqatçı totem izm i  insanlığın ilk dini  sayır. Totemizmmbaşlıcaxüsusiyyətləri 

bunlardır:  inanca  görə,  eyni  totemi  olan kəslər eyni  atadan  gəlir;  fərdlər totemin  adını,  işarəsini 

daşıyır;  oxşar totem   ətrafında toplanan  insanların  bir-biri  ilə  evlənm ələri,  о  cüm lədən to ­

tem   sayılan  heyvan və ya bitkini  yem ək  qadağandır.  Totemin  öz üzvlərinə yardım   etdiyi, 

onları  m üxtəlif təhlükələrdən  qoruduğuna  inanılırdı.  Ü m um iyyətlə,  bütün  heyvanlar  to ­

tem  sayılırdı.  Bəzən də hər haıısı heyvam n yerinə onun bir hissəsi  (quyruğu, dili, pəncəsi, 

tükü və  s.) totem   olaraq  qəbul  edilirdi.  H eyvan totemi  ən  çox  ovçuluqla dolanan prim itiv 

cəm iyy ətbrd ə  m üşahidə olunur  [2,  s.  10].

Q obustan  qayaüstü  təsvirlərində  rast  gəlinən  heyvan  rə sm b ri  əsasən  insanların 

gündəlik  həyatları  i b   əlaqəsi  olan  heyvanlardan  ibarətdir.  Türkiyəli  tədqiqatçı  alim 

Bahəddin  Ögel  bu kimi  heyvan  n ö v b rin i  daha qədim   türk  cəm iyyətindən  qalan totem iz- 

min və  şam anizm in  iz b ri  adlandırmışdır.  O ğuz  dastanlarına görə,  hər boyun bir quş  sim- 

volu  olmuşdur.  O nlar da  əsasən  yırtıcı  quşlardan  seçilm işbr.  M oğol  tarixçisi  Rəşidəddin 

bu quşları  moğol  kəlməsi olan O nqonla ifadə etmişdir.  K əlm ənin türkcə qarşılığı  isə “kök 

və  m ənşə”  anlam ına  g ə b n   “töz”dür.  Həmin  s ö z b   tü rk b r  hər  hansı  bir  heyvandan  və  ya 

quşdan tö rəd ik b rin i  ifadə  e d ird ib r  [3,  s.  32].  Bu  isə bir daha  qurd m otivinin totem izm in 

qalığı  və  onun  iz b ri  nəticəsində  var olm asm ı göstərir.  Təbii  ki,  bunun  əksini  düşünənlər, 

yəni  totem   olm adığm ı  deyənlər də vardır.

100


D övbt və Din - № 05 (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016


CƏMIYYƏT VƏ DIN

Türk  inane  sistem ində  qurd  m otivi  ilk  dəfə  M ehm et  Fuad  K öprülü  tərəfindən 

gündəm ə  gətirilib.  O,  türk  ədəbiyyatınm   m ənşəyi  ilə  bağlı  tədqiqatlarının  birində  bu 

m əsələni belə  şərh  edib:  “Türklərin  dini  həyat tərzini  təşkil  edən bütün bu ayinlər onların 

özlərini “Qurd nəsli” saydıqlarını, yəni qurdu özləri üçün totem  qəbul etdiklərini göstərir” . 

Bir  sıra  tədqiqatçılar  (P.J.  Starlenberq,  Patoriv,  Keppers,  Zalotarev,  Zelenin,  J.P.Roks, 

Gunda,  Ziya  Gökalp,  Fuad  Köprülü, A bdülkadir  İnan,  O sm an  Turan)  türk  inane  sistemi- 

nin m ənşəyini totem izm ə bağlayırlar. J.P.Roksa görə, sonrakı m ərhələdə türk inane sistemi 

təkm illəşərək  “Tenqriçilik”  form asını  alm ışdır  [1,  s.  196-197].  M əşhur fransız  türkoloqu 

Jan  Pol  Roks  türklərin  kökü  ilə bağlı  iki  önəm li  heyvandan  bəhs  edir.  Bunun birineisinin 

və  daha  qədim inin  buğa  olduğu,  sonralar  isə  qurdun  buğanı  əvəzlədiyi  görüşündədir  [4, 

s.  151].  Tapılan  arxeoloji  m ateriallar  arasında  эп  qədim  dövr  türk  m ədəniyyəti  ilə  bağlı 

buğa ünsürlərinə çox rast gəlinmişdir.  Şum erlərlə bağlı araşdırm alarda tapılan qabların və 

digər əşyaların  üzərində  buğa rəsm lərini  görm ək mümkündür.

T ü rk b rin   m ənşəyindən  bəhs  edən  rəvayətlərdə  bildirilir  ki,  qətlə  y etirib n   qədim 

türklərdən yalnız bir uşaq sağ qalmış və həm in uşaq qurd tərəfindən Turfanın şim al-qərbində 

bir  m ağaraya  gətirilmişdir.  Daha  öneədən  tü rk b r  Turfanın  qərbində  məskən  salıblannış. 

Bu  ərazilər təxminən Aral  və  ya  Balxaş  gölünün  ətraflarıdır  [5,  s.  2].  Eyni  zam anda,  qeyd 

edək  ki,  qurd  göytürklərdən  əvvəl  də  türk  əfsanələrində  əhəm iyyətli  yer tutmuşdur.  Hun- 

lardan bəhs edən bir əfsanədə qurd çöldə ölüm ə tərk ed ib n  uşağı əm izdirm işdir [6, s.  112]. 

Bütün  türk  boylarında törəniş  dastanlarında qurdla bağlı  fik irb rə  rast  gəlinir.  Çox maraqlı 

nüansdır ki, digər xalqların törəniş rəvayətlərində də qurd ünsürü vardır.  Romalıların törəniş 

rəvayətlərində də  Romul  və  Rem adlı  əkiz uşaqları  bir qurd xilas  edir.

G ö ytürkbr,  Çin qaynaqlarında qeyd olunduğu  kimi, A siya hunlarının  soyundandır- 

lar  [1,  s.  97].  630-cu  ildə  Bulqar d ö v b tin i  quran  hökm darın  ismi  də  Kourt  (Q urd)  Doulo 

idi.  Priskin  bildirdiyinə  görə,  Qurd A siya  hun  hökm darları  aib sin d ən   gəlirdi  [7,  s.  131]. 

Qurdun  ölüm ündən  sonra  (665-ei  ildə)  xəzərlərin  hücum u  i b   Bulqar  d ö v b ti  süqut  etdi. 

X alqın  bir qismi  şim ala tərəf köçüb Volqa  bulqarlarını  təşkil  e td ib r  [8,  s.  37].

O rxon  kitabələrində  ilk  dəfə  717-ci  ildəki  qiyam lar  səbəbindən  adı  çəkilən  uyğur- 

ların  adları  Çin  qaynaqlarında  fərqli  şəkillərdə  qeyd  olunm uşdur.  Çin  qaynaqlarında 

soyunun  A siya  hunlarından  g əldik b ri  b ild irib n   uyğurlar  bir  rəvayətə  görə,  Hun  hökm- 

darının  qızı  i b   bir qurddan  törəm işdir  [7,  s.  131].  M araqlı  eəhət  odur  ki,  burada  “erkək" 

qurd motivi ön plana çəkilir.  Eyni analogiyanı Çingiz xanın şəcərə rəvayətində də görmək 

mümkündür.  M əşhur  türkoloq  alim  Prof.  Dr.  Ramiz  Ə skərin  tərcüm ə  etdiyi  “M onqol- 

ların  Gizli  Tarixi”  əsərində  bildirilir  ki,  Çingiz  xaqanın  əedadları  ulu  Tanrımn  təqdiri  i b  

yaradılm ış boz qurd və bəyaz bir dişi maral  idi.  O nlar dənizi  keçib Onon çayının mənbəyi 

i b   Burhan-xaldun  (dağı)  eivarına y erb şən d ə  Bataçihan  adlı  bir oğulları  doğulm uşdur  [9, 

s.  62].  Lakin  m üəllif burada  Ulu  Tanrı  anlamı  ön  plana  çıxaraq  inane  sistem inin  əsasını 

təktanrıçılığın  təşkil  etdiyini  bildirir.

Q ədim   dö v b tçilik   ənənəsinə  malik  türklər  16  im periya qurm uş,  güclü ordu  sistemi 

və nizam lı  idarə üsuluna sahib olmuşlar. Əski türkcədə “börü” adlandırılan qurd Çin mən- 

b əb rin d ə “ foli” şəklində keçm iş, g ö y türk brin mühafizə alayının əsg ərb rin ə də bu ad ver-

Dövlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

101


A

z

or



b

ay

ca



R

e



sp

u

b



li

k

a



 

D



in

Q



u

ru

m



la

rl

a



 

İş 


ü

zr

ə 



D

ö

v



lət

 

K



o

m

it



ə

si

n



in

 

ju



rn

a




A

z

ə



rb

a

y



c

a

n



 

R

e



sp

u

b



li

k

a



 

D



in

Q



u

ru

m



la

rl

a



 

İş 


ü

zr

ə 



D

ö

v



K



o

m

it



ə

si

n



in

 

J



u

rn

a





CƏMİYYƏT VƏ DİN

ilm işdir [3,  s. 37]. Türk xaqanlarının psixoloji  cəhətdən ö z b rin i qurdla bütünləşdirdikləri 

“A şina”  kəlm əsi  m onqol  dilində  “zadəgan  qurd”  m ənasım   verir  [10,  s.  202].  B ütün 

xaqanlar ö z b rin i qurd soyundan -  A şina ailəsindən gəldiklərini hesab edirdibr.  T ü rk b rin  

qurduğu  dövlətdə  m ərkəzə  tabeçiliyi  təm sil  edən  bir  hökmdar,  bir  məclis,  bir  icra  heyə- 

ti  (N a z irb r  kabineti)  vardır.  Eyni  zam anda,  bu  xüsus  xaqanlıq  sənədi  i b   də  müəyyən 

edilirdi.  M əsələn,  Göytürklərdə  qızıl  qurd  başlı  bayraq  daim  şərq  qanadının  hökmdarında 

olar,  onun  sarayınm   və  ya  otağının  qarşısında  dalğalanardı.  Çin  im peratoru  581-ci  ildə 

G öytürk  xaqanlığının  qərb  qolunu  şərqdən  ayırm aq  istədiyi  zam an  oradakı  Tarduya  bir 

qızıl  qurd başlı bayraq göndərm iş və onu g ö y tü rk b rin  xaqanı  olaraq  tanıdığm ı bildirm iş- 

di.  Bu  vəziyyət  digər  türk  d ö v b tb r i  üçün  də  b e b   idi  [7,  s.  131].  Qədim  türk  ellərində 

hakim iyyət nişanələri otaq və ya xaqanın çadırı, taxt və tuğ (xaqanın bayrağı), təbil, qotuz 

və  yaydan  ibarət  idi.  X aqanın  bayrağının -   tuğun  ucuna  qızıldan  b ir  qurd  başı  taxılardı. 

Bu həm in xaqana  bir növ kut -  m üqəddəslik  verilm əsi  dem ək  idi.

Türk  m ədəniyyət  tarixində  heyvan  to tem b rin in   dövlət  sim volu  olm asına  çox  rast 

gəlinir.  D ö v b t m üqəddəsliklə sim volizə edilm əliydi  [11, s. 23].  “G öydə bir günəş olduğu 

kim i, yerdə də bir günəş olm alıdır” deyim i m əhz bu inancdan qaynaqlanırdı.  Bütün türk 

xaqanlarında  bu  xarakterik  xüsusiyyəti  görm ək  m üm kün  idi.  H ökm dar  Tanrı  “k u t” un 

d aşıy ıcısı  say ılırd ı.  Ə m ir T eym urun O sm an lı  im p eriy ası  i b   1402-ci  ilin  ap rel  ay ında 

apardığı  döyüş  də  bu  səbəbdən  ola  bilərdi.  Çünki  Ə m ir  Teym ur  döyüşdən  sonra  torpaq 

zəbt  etm əyərək və  İldırım  Bəyazidi  əsir götürərək geri  dönmüşdür.  Sanki  istəyinə  çatmış 

kimi  görünm əsi  bu  qənaəti  gücləndirir.

Qurd  yırtıcı  heyvanlar  cinsindən  it b r   sinfinə  daxil  olan  canavarlar  növünü  təşkil 

edir.  A m m a  türk  inancında  qurd  canavar  hesab  olunmur.  “B ozqurd”  və  ya  “göy  saçaqlı 

qurd”  adlanan  heyvan  yalquzaqdır,  yalnız  rnüəyyən  zam anlarda  zühur  edir.  Yəni  o,  hey­

vanlar  kimi  təbiətdə  yaşamır.  A ncaq  ehtiyac  olduğunda,  tü rk b rin   çətin  zam anında  üzə 

çıxır  [1,  s.  200].  A dının  “B ozqurd”  olm ası  da  m üqəddəsliyini  göstərir.  M üqəddəs  qəbul 

e d ib n  və tanrısal sayılan qurd deyil, m əhz “G oyqurd” və ya “B ozqurd”du.  Q urd heç vaxt 

türklərdə  sitayiş  e d ib n   varlıq  olmamışdır.  Qurd  Tanrınm  təcəlli  etdiyi  varlıqdır  [12,  s. 

75].  G öytürk  hökm darları  və  Çingiz  xan  üçün  qurdun  təcəllisi  Tanrımn  onlara  bir m üjdə 

verm əsi  m ənasına  gəlirdi.  Çingiz  xan  çətin vaxtlarda  çəkildiyi  dağda  qurdun  ona  görün- 

məsi  i b   Tanrınm  ona  ilahi  bir  xəbər  verdiyinə  inanmışdı.  Burada  incə  bir  nüans  vardır. 

T ü rk b r Tanrının təcəlli  etdiyi varlığı ilah  hesab  etm irbr.  M əsəb n , Tuva tü rk b ri Tanrınm 

təcəlli etdiyi kolları Tanrı qəbul etm əyibbr.  B u təsəvvür İslam  təsəv v ü f anlayışında “vəh- 

dəti-vücud”la  eynibşdirilir.  “O ndan  olmaq,  О  olm am aq”  anlayışı  hürufilikdə  “ənəlhəq” 

düsturuna çevrilmişdir.  Bütün bunlar türk  inanc  sistem inin təsir dairəsinin пэ qədər geniş 

olduğunu dem əyə əsas verir [ 1,  s. 200]. Türklərdə təbiət ü n sü rb rin in  müqəddəs sayılm ası 

isə əsasən onların Tanrıdan olm a səbəbindən qaynaqlanırdı.  Bu fikir Panteizm ə oxşasa da, 

onunla ziddiyyət  təşkil  edir.  Panteizm də  təbiət yaradıcıdır.  Türklərdə  isə  təbiət Yaradan- 

dandır,  onun bir nişanəsidir,  varlıq dəlilidir.

Türk  xalq  inanclarında  da  qurdun  m üqəddəs  sayılm ası  nüm unələri  mövcuddur. 

B unlar qurd izinin m üqəddəsliyinə, bu izə ayaq basanm  uğura v ə s ib  olacağına inam, das-

102

Dövlət və Din - № 05 (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016




CƏMİYYƏT VƏ DİN

tanlardakı  Boz Qurdun yol  göstərən olduğu inancı və s.-dir.  Bununla yanaşı,  ələvi-m üsəl- 

man türk  coğrafiyasının  Bolqarıstan  nahiyəsində  N ovruz  alovunun  sönən  külləri  üzərinə 

saman  tökürlər.  Səhəri  gün  bu  küllərdə  qurd  izi  aranır.  İnanca  görə,  izlər  kim in  evinə 

doğru  getm işsə,  həm in  ildə  о  adamı  uğurlar və  xoşbəxtliklər gö zbyir.  Bu  inanclar qədim 

inancların  qalığı  olaraq  min  illər ərzində  öz varlığını  qoruya bilm işdir  [11,  s.  37].

M ahm ud  K aşğarinin  “divan”ında  da  qurdla  bağlı  bir  çox  deyim lərə  rast  gəlinir: 

“Qurd  qonşusunu yem əz.  Çöldə qurd  ulasa,  evdə  itin bağrı  yarılar  [13,  s.  119].  Bütün  bu 

nüanslar qurdun  xalq  inancında bir m əğrur obraz kimi  yaddaşda qalm asını  göstərir.

Tarixən azərbaycanlıların yaşadığı qədim  ərazilərdə də qurd adı  i b  bağlı bir çox to- 

ponim lərə rast gəlinmişdir.  İndiki Erm ənistan ərazisi uzun il b r  qədim  tü rk b rin  dədə-baba 

yurdu  olmuşdur.  M əhz bu  səbəbdəndir ki,  tü rk b rin   xalq  inancları  öz təsirini toponim lərə 

də  göstərə  bilmişdir.  M əsələn,  Sərdərabad  m ahalı  Q urduqolu  kəndi,  Q am ibasar  mahalı 

Qurd kəndi, Aparan  mahalı  Qurd-Əli  kəndi  [14,  s.  52-54],  Gorus  rayonu  Q urdbulaq  кэп- 

di,  Sərdarabaq mahalı Q urdbulaq kəndi  [ 15, s. 28].  Lakin zam an keçdikcə erm ənilər azər- 

baycanhların  bu torpaqlara bağlılığını  sübut  edən  bütün yer adlarını dəyişdirmişlər.



ƏDƏBİYYAT

1.  Ə kbər N ə c ə f.  İnanc Yaddaşı.  Bakı:  2 0 1 4 .

2.  Fuat  B ozkurt.  Türklerin  D in i.  Istanbul:  1995.

3.  B ahaeddin  Ö gel.  Türk  M ito lo jisi.  1-ci  cild. Ankara:  1993.

4.  Jean  Poul  R oux.  Türklerin  v e   M oğolların  E ski  D in i  //  tərcüm ə:  Prof.  Dr.  Aykut  K azan cıgil.  Istanbul: 

1998.

5.  H ikm et Tanyu.  İslam lıktan Ö n ce Türklerde Тек  Tanrı  İnancı.  Ankara:  1980.

6.  A h m et  K aradoğan.  Türk  Ş ah ıs A dlarında  H ayvan  Kültü,  M illi  F oklor  D ergisi, Ankara,  sayı  57,  2 0 1 5 .

7.  İbrahim  K afesoğlu .  Türk M illi  Kültürü.  İstanbul:  1998.

8.  Cavad  H eyət.  Türklərin  Tarix  və  M əd ən iy y ətin ə  Bir  B axış.  Bakı:  1993.

9.  M onqolların  G izli Tarixi  // tərcüm ə:  R am iz Ə skər.  Bakı:  2011.

10. L ev  N ik o la y e v iç   Q um ilev.  Hazar Ç evresinde  B in Y ıl // çev.:  A h sen   Batur.  İstanbul:  2 0 0 3 .

11.  Yaşar  Kalafat.  Türk  Halk Kültüründe  Kurt-2. Ankara:  2 0 0 9 .

1 2 .N a m ık  A slan .  Kurt  M otivin in  Türk  M en şe  E fsanelerdeki A nlam ı  Ü zerin e,  M illi  Foklor,  2 0 1 0 ,  sayı  87.

13. 

K aşgarlı  M ahm ud  v e   D iv a n -ü   Lüğat-it Türk.  Istanbul:  Toker Y ayınları,  1984.

14. Q iyasəd d in   Q eyb u llayev.  Q əd im   Ttirklər v ə   Erm ənistan.  Bakı:  1992.

15. Sitarə M ahm udova.  Erm ənistanda Türk M ən şəli Yer Adları.  Bakı:  1995.

Dövlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

103

A

z



ə

rb

a



y

c

a



n

 

R



e

sp

u



b

li

k



a

 



D

in



Q

u

ru



m

la

rl



a

 

İş 



ü

zr

ə 



D

ö

v



K



o

m

it



ə

si

n



in

 

Ju



rn

a




A

z

ə



rb

a

y



c

a

n



 

R

e



sp

u

b



li

k

a



 

D



in

Q



u

ru

m



la

rl

a



 

İş 


ü

zr

ə 



D

ö

v



lo

K



o

m

it



ə

si

n



in

 

J



u

rn

a





CƏMİYYƏT VƏ DİN

Эльвин Бабаев 



МОТИВ “БОЗГУРДА”  В СИСТЕМЕ  ВЕРОВАНИЙ 

ДРЕВНИХ ТЮРКОВ

АННОТАЦИЯ

В 

тюркской 



системе 

верований 

мотив 

волка 


является 

наиболее 

распространенны м  понятием. У всех народов есть свой принятый тотем животного. 

Этот тотем показывает одновременно и характер этого народа. В тюркском веровании 

это  животное  назы вается  «Бозкурт»  (Серый  Волк).  Древние  тю рки  называли  его 

ещ ё  и  «бёрю».  Все  легенды   о  происхождении  тю рков  связаны  с  мотивом  серого 

волка:  самца  и  самки.  Такие  элементы  выявляют,  что  тотемизм  является  самым 

первым  верованием  древних тюрков.  Следы  тотемизма можно  найти  в  основе  всех 

древних  религий.

Elvin Babayev



THE  BOZQURD  MOTIVE  IN THE ANCIENT TURKISH 

BELIEF SYSTEM

ABSTRACT


All  nations  adopted  one  «ancestor  animal»  for them selves.  The  ancestor  animal  is 

the  expression  o f nature  o f those  peoples.  The  so-called  animal  for  Turks  is  «Bozgurd» 

(G ray Wolf)  in the  m eaning  o f “yalguzaq”  (Alone Wolf)».  The  ancient Turks  called w o lf 

«boru». The m ost o f legends about the origin o f Turks is related to the wolf:  both she-w olf 

and m ale wolf. These kind o f animal elem ents show that the origin o f the prim ary religion 

o f the  ancient  Turkic  com m unities  was  totemic.  Totemism  can  be  found  in  the  origin  o f 

all ancient religions.

104


Dövlət və Din - № 05  (46)  SENTYABR - OKTYABR  2016

Yüklə 77,51 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə