14
Sənətin hələ lazımınca inkişaf etməmiş aşağı pil-
lələrində həyatı əksetdirmə vasitələri olan obraz da,
obrazlılıq da aşağı səviyyədə idi. Lakin zaman keç-
dikcə bunlar tarixi bir kateqoriya kimi öz inkişafında
daima dəyişmə, təkmilləşmə prosesi keçirmişdir.
M.F.Axundovun, N.B.Vəzirovun, Ə.Haqverdi-
yevin, C.Məmmədquluzadənin və başqalarının yarat-
dıqları şahbaz bəylər, şair hacı nurular, fəxrəddinlər,
fərhadlar, isgəndərlər və s. konkret olaraq müəyyən
bir dövrün adamları olmaqla, eyni zamanda müəyyən
sinfin nümayəndələridir. Bu obrazlar Azərbaycan tari-
xinin sonrakı mərhələlərində, məsələn, müasir dövrdə
yaranan obrazlarla müqayisəyə gəlməzlər. Çünki keç-
miş ədəbiyyatdakı obrazların hamısı şəxsiyyət etibarı
ilə nə qədər cəsur və qəhrəman olsalar da, yenə tarixi
məhdudluq üzündən nəinki böyük ictimai qayə və
məqsədləri həyata keçirə bilmirdilər, habelə öz şəxsi
talelərini həll etməkdə də aciz idilər. Buna o zamankı
mühitin, cəmiyyətin inkişafı, obrazların özlərinin şüur
dərəcəsi də imkan vermirdi.
Çox zaman deyirik ki, Şekspirin Hamleti, Puşki-
nin Onegini, Cabbarlının Elxanı epoxa surətləridir. Bu
o deməkdir ki, bu surətlərin hər biri daha geniş bir
dövrü təcəssüm etdirir. Bu obrazlara əsasən biz onla-
rın fəaliyyət göstərdikləri dövrün iqtisadi-siyasi həya-
tını öyrənə bilərik. Bu obrazların hər biri öz dövrünün
fəlsəfi baxışını, şüur səviyyəsini, mənsub olduğu xal-
qın, yaxud sinfin ideologiyasını və bir sıra başqa spe-
sifik xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirir.
1963
15
SƏMƏD VURĞUN VƏ FOLKLOR
JANRLARI
S.Vurğunun zəngin bədii və ədəbi-tənqidi ir-
sində folklorun bir sıra mühüm problemlərinə dair el-
mi-nəzəri baxımdan ümumiləşdirici səciyyə daşıyan,
son dərəcə dərin və tutumlu, bu gün də aktual səslə-
nən sistemli, bütöv bir təlim səviyyəsinə yüksələn fi-
kir və mülahizələr vardır.
Bu problemlərdən biri şairin şifahi xalq ədəbiy-
yatının növ, forma və janrlarına münasibəti məsələsi-
dir. Folklorun növ və janrlarından, demək olar ki, ha-
mısı barədə şairin həm nəzəri görüşlərində, həm də
bilavasitə özünün bədii yaradıcılığında onların praktik
tətbiqi nümunələrinə rast gəlmək olar.
Böyük şairin yaradıcılıq təbiətinin ənginliyə,
vüsət və genişliyə doğmalığı onun şifahi ədəbiyyatda
epik növün ən tutumlu, möhtəşəm janrı olan dastana
sevgi və münasibətini şərtləndirən başlıca amillərdən-
dir. Ona görə də şairin elmi-nəzəri məqalələrində, mə-
ruzə və çıxışlarında, ayrı-ayrı bədii əsərlərində dastan
janrının bilavasitə məzmun, problematika və forması-
na dair müəyyən mühakimələr yürütdüyünü görürük.
S.Vurğun Azərbaycan dastanları «Kitabi-Dədə
Qorqud», «Koroğlu», «Aşıq Qərib», «Novruz», «Ley-
li və Məcnun», türkmən dastanı «Manas», gürcü das-
tanı «Abasalomi və Eteri» və ya «Tariyel», kalmık
dastanı «Canqar» və ya dünya xalqlarının bir sıra
müştərək folklor abidələrinə dair ya həqiqi tədqiqat
16
əsərləri yazmış, yaxud elmi-nəzəri fikri hərəkətə gəti-
rə biləcək mülahizələr yürütmüşdür.
Dastan janrının şairin bilavasitə öz yaradıcılı-
ğında tətbiq etdiyi örnəklər bu cəhətdən daha əla-
mətdar sayıla bilər. Onun həmişə epik poemalar,
mənzum romanlar yaratmaq çağırışları da bu fikri
təsdiq etməkdədir.
Şairin bədii yaradıcılığı bu mənada daha bol
material verməkdədir. Təsadüfi deyildir ki, şair bəzən
tədqiqatlarının konkret adlarını bu janrla eyniləşdirir:
«Bakının dastanı»- «Gəncliyin dastanı» («Komsomol
poeması»), «Muğan dastanı» («Muğan») və s.
Folklorun epik növünün nağıl, əfsanə, əsatir,
atalar sözü, məsəllər və s. və i.a janr hüdudları, məz-
mun-mahiyyət spesifikliyi, konflikt-fabula kəsimliyi,
perepetiyalı dönümlər dinamizmi, süjet və hadisələrin
əfsanə-əsatir örtüyü və digər məsələlər barədə şairin
qənaətləri müasir və aktualdır. Bu mənada müəllifin
«Balalarımız üçün gözəl əsərlər yaradaq» məqaləsi
xüsusilə konseptual xarakter sayılır.
Folklorun lirik növünün sadə, ritmik, ahəngdar,
axıcı janrlarından bayatı üstündə işlənən xalq mahnı-
ları, laylalar, ağılar, oxşamalar, qoşma, gəraylı və s.
musiqi ünsürünün fəal iştirakı, onun məzmunu ilə es-
tetik vəhdəti kimi problemlər də həmişə şairin diqqəti-
ni çəkmişdir.
Aşıq poeziyasının, demək olar ki, bütün forma
və janrları şairin bu sahədəki axtarışlarının əsas cazibə
mərkəzi olmuşdur. O, Azərbaycan şəraitində aşıq poe-
ziyasını şifahi xalq ədəbiyyatının ən qüvvətli qolların-
dan biri hesab edərək, onun zəngin məzmun və mün-
17
dəricəsini, rəngarəng bədii formalarını, musiqi ahəng-
darlığını xüsusi vurğu ilə qiymətləndirərək, aşıq poe-
ziyasını mükəmməl poeziya nümunələri adlandırırdı.
S.Vurğun aşıq qoşmalarının əsas formalarından
özünün yaradıcılıq prosesində həmişə mayalanmış, bu
səpgidə gözəl poetik nümunələr yaratmışdır. S.Vur-
ğun belə hesab edirdi ki, aşıq şeirinin formaları da
onların məzmunu kimi son dərəcə təbii, həyati, sadə
və bənzərsizdir.
1991
18
HACI KƏRİM SANILININ HƏYAT VƏ
YARADICILIĞINA DAİR
Yaradıcılığının xəlqi ruhu, folklora yaxınlığı,
milli özünəməxsus koloriti, dil sadəliyi, təbiət təsvir-
lərindəki ustalığı ilə seçilən, kənd, köç, elat həyatını
incədən-incəyə bilən H.K.Sanılı poeziya aləminə Fü-
zuli, Vidadi, Vaqif, Zakir kimi sənətkarların yaradıcı-
lığının, xüsusilə aşıq şeirinin təsiri ilə gəlmişdir.
1878-ci ildə Qazax mahalının Çaylı kəndində çoban
ailəsində doğulan bir körpə sonralar sadə, səmimi ço-
ban həyatının romantikasını, onun zəhmət və məşəq-
qətli dünyasını poeziyamıza gətirən bir şair kimi ye-
tişdi.
Atası Kərbəlayı Hüseyn varlı mülkədarların qo-
yununu, mal-qarasını otarar, ailəsini böyük ehtiyac
içərisində dolandırardı. Hacı Kərim uşaqlıqdan atası
ilə qoyun otarmağa gedər, maldarların, əkinçilərin
ağır əməyini öz gözləri ilə görərdi. O, Azərbaycan tə-
biətinin vurğunu idi. Başı buludlardan nəm çəkən vü-
qarlı, əzəmətli dağlar, zümrüd yamaclar, buz bulaqlar,
səfalı yaylaqlar, dibsiz dərələr, geniş düzlər onu məf-
tun etmişdi. Sonralar Azərbaycan təbiətinin rəngarəng
lövhələri Sanılı poeziyasında öz parlaq ifadəsini tap-
mışdır.
H.K.Sanılı Dağkəsəməndə ikiillik məktəbi bitir-
dikdən sonra 1893-cü ildə Zaqafqaziyanın böyük təh-
sil ocağı olan Qori seminariyasına daxil olur. Tbilisi-
də, vaxtı ilə Qori seminariyasını bitirənlərin şəxsi iş-
Dostları ilə paylaş: |