CəFƏR İbrahimov
Yüklə 2,91 Kb. Pdf görüntüsü
|
əvvəl, bizim psixi həyatımızı əhatə edən konkret faktlara diqqət yetirməliyik. Bu faktlar isə kəmiyyət və keyfiyyət cəhətdən xarakterizə olunur. Lakin bu psixoloji faktlar nə qədər maraqlı olsa da, elmi psixologiya onları izah etməyi zəruri hesab edir. Psixoloji faktlar müəyyən hadisələr əsasında yaransa da, müvafıq qanunlara tabedirlər. Bu qanunlar da öz növbəsində psixologiyanın tədqiqat obyektinə çevrilirlər. Lakin qanunların dərk edilməsi hələ özlüynüdə psixoloji mexanizmlərin aşkara çıxarılması demək deyildir. Burada olan qanunauyğunluq bu mexanizmlər vasitəsi ilə təzahür edir, aşkara çıxır və müəyyən olunur. Psixi fəaliyyət zamanı həmin fəaliyyətin mexanizmlərinin müəyyən edilməsi də psixologiyanın vəzifəsinə daxildir. Psixi fəaliyyətin mexanizmləri hər hansı psixi prosesi həyata keçirdiyi, konkret anatomik-fızioloji proseslərdə iştirak etdiyi üçün, bu mexanizmlərin təbiətini və işini fiziologiya, biofızika, biokimya, kibemetika və s. elmlərlə birlikdə aydınlaşdırır. Beləliklə, bütün bunları nəzərə alaraq, yuxarıda adı çəkilən dərslik ədəbiyyatına da istinad edərək, psixologiya elminə daha dəqiq tərif verə bilərik: Psixologiya beyində obyektiv aləmin subyektiv surəti kimi əmələ gələn psixikanın faktları, qanunauyğunluqları və mexa- nizmləri haqqında elmdir. Tədqiq edilmişdir ki, psixi hadisələr insanın beyin fəaliy- yətinin işi ilə əlaqədardır. Bu fikir hələ bizim eradan əvvəl VI əsrdə A.Krotonski tərəfindən formalaşmış, Hippokrat (460-377-ci illər b.e.ə.) tərəfindən isə təsdiq edilmişdir. Psixoloji biliklərin ötən ikiminillik tarixi ərzində bu tədqiqatların nəticələri inkişaf etmiş və yeni məlumatlarla zənginləşdişrilmişdir. XX əsrin əvvəllərində iki müxtəlif elm sahəsi- fiziologiya və psixologiya-tərəfındən insan beynində baş verən hallar və proseslər onların xüsusi bir elm sahəsi kimi formalaşmasında mühüm rol oynamışdır. Baş beyin elə üzv, yaxud üzvlərin elə mürəkkəb sistemidir ki, onların fəaliyyəti ali heyvanların və in- sanın psixikasını şərtləndirir. Baş beynin yuxarı hissəsi qabıq adlanan altılaylı neyronlar kütləsi (10 milyarda yaxın) ilə 5 örtülmüş böyük yarımkürələri əmələ gətirir. 1 Qabıq psixi fəa- liyyətin ən mühüm üzvüdür. Yarımkürələrdən aşağıda ənsə hissəsində funksiyaları hələ kifayət qədər aydınlaşdırılmamış beyin yerləşir. Məlumdur ki, o əzələ hərəkətlərinin əlaqələndirilməsində mühüm rol oynayır. Böyük yarımkürələrə beyin kötüyü bitişir. Onun yuxarı hissəsi-talamus; aşağı hissəsi isə hipotalamus adlanır. Mərkəzi sinir sisteminin bütün qeyd edilən hissələri son dərəcədə mürəkkəb quruluşa malikdir; onların öyrənilməsi ilə anatomiya və histologiya elmləri məşğul olur. Müasir dövrdə elmi tədqiqatların nəticələrinə görə, onurğa beyni və beyin kötüyü reflektor fəaliyyətin başlıca olaraq ana- dangəlmə (şərtsiz reflekslər) formasında həyata keçirilir. İ.M.Seçenov "Baş beynin refleksləri" (1863) əsərində belə bir nəticəyə gəlmişdi ki, "Şüurla və şüursuz həyatın bütün aktları mənşə etibari ilə reflekslərdən ibarətdir" 2 . Akademik İ.P.Pavlov (1849-1936) reflektor nəzəriyyəsini geniş eksperimental tədqiqatlar əsasında yeni faktlarla zənginləşdirdi. Onun ali sinir fəaliyyəti haqqındakı təlimi reflektor nəzəriyyəsinin inkişafında mühüm mərhələ təşkil edir. O heyvanlar üzərində apardığı çoxsaylı təcrübələr əsasında müəyyən etmişdir ki, heyvanlarda və eləcə də insanlarda xarici yəni ətraf aləmlə qarşılıqlı təsirlər beyin vasitəsilə tənzim olunur. Pavlovun kəşf etdiyi bu qanunauyğunluq ümumilikdə iki siqnal sistemi haqqında təlimdir. Heyvanlar öz davranışlarında birinci siqnallara əməl edirlər, çünki onların bütün psixi fəaliyyəti birinci siqnal sistemi səviyyəsində həyata keçirilir. İnsanda da birinci siqnal sisteminin siqnalları vardır və insan həmin siqnallar vasitəsilə cisimlər haqqında məlumat alır və davranışını tənzim edir. 1 Ümumi psixologiya. Prof. A. V. Petrovskinin redaktəsi ilə. Pedaqoji institut tələbələri üçün dərslik Bakı, Maarif, 1982, s. 8. 2 И.М.Сеченов Рефлексы головного мозга.Избранные философские психологические произведения.М.Госполитиз- дат, 1974, c. 176. 6 Heyvanlardan fərqli olaraq insanda ikinci siqnal sistemi də vardır. Bu siqnal sistemi tələffüz edilən, eşidilən və oxunan sözlərdən ibarətdir. Psixikanın insana məxsus olan ali səviyyəsi şüurdur. İnsan şüuru bizi əhatə edən aləm haqqında biliklərlə tanış edir. Şüurun strukturunda ən mühüm idrak prosesləri iştirak edir, onların köməyi ilə insan daim öz biliklərini zənginləşdirir. Beyinə təsir edən qıcıqlandırıcıların əks olunması ilə şüurda ətraf aləmin hissi mənzərəsi yaranır və insan dərk edir. Əgər idrak proseslərindən hər hansı biri (duyğu, qavrayış, hafızə, təxəyyül, təfəkkür və s.) pozularsa, şüurda da pozğunluq yaranar. Şüurun izah edilməsində digər mərhələ onun "mən"ini "qeyri- mən"dən fərqləndirməkdən ibarətdir. Yəni mənlik şüurunun həyata keçirilməsi, formalaşması prosesi baş verir. Şüurun üçüncü bir xarakteristikası da vardır ki, o da insanın qarşıya qoyduğu məqsədə uyğun olaraq onun fəaliyyətinin təmin olunmasından ibarətdir. Məqsədli fəaliyyət zamanı, şüurda onun motivləri əmələ gəlir, zəruri hallarda bəzi düzəlişlər edilir, iradi qərar qəbul olunur və s. Nəhayət, şüurun dördüncü bir xarakteristikası da vardır ki, buraya, yəni insan şüuruna hisslər aləminin daxil olması ilə əlaqədar olaraq şəxsiyyətlərarası emosional qiymətlərin olmasıdır. Qeyd etmək lazımdır ki, şüurun formalaşmasının zəruri şərtini dil təşikl edir.Nitq vasitəsilə isə zəruri biliklər toplanır və ifadə olunur. A.İ Gertsen yazmışdır ki, "hər bir adam kökləri az qala Adəmin cənnətinə gedib çıxan dəhşətli qenealogiya ağacına istinad edir; bizim arxamızda sahil dalğalarının arxasında olduğu kimi, bütün okeanın -ümumdünya tarixinin gücü hiss olunur bu anda bütün əsrlərin fikri bizim beynimizdədir" 1 . Dil hər hansı bir insan tərəfindən mənimsənilir və onun real şüuruna çevrilir. Dilin köməyi ilə cəmiyyətin çoxəsrlik praktikasında əldə edilən təcrübədən istifadə edilir. Bir çox alimlərin (İ.R.Pavlov və b.) apardıqları ekspe- rimentlərə əsasən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, yalnız bə- lədləşmə manipulyasiyası sahəsində bəzi heyvanlar situativ 1 И.А.Герцен.Былое и дума.Т.З.М.,―Худ.Лутературы”,1973,с.225. 7 Yüklə 2,91 Kb. Dostları ilə paylaş:
|