Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II HİSSƏ ETİKA ELMİNİN MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ 1. Etika elminin predmeti Etika – fəlsəfi elmlər sistemində mühüm yer tutan əxlaq
20 karyera quran adamların əksəriyyəti simasız, tamahkar, yaltaq insanlar idi. Amma partiya onları ideal insanlar kimi göstərməyi tələb edirdi. Bu tipik müs bət qəhrəman – əmək adamı idi. Ədəbiyyatda ya radılmış bu qəhrəman şəxsi mənafe və maraq hissindən məhrum, istehsalatda çalışan fəhlə idi. Hətta bu fəh lənin belə heç bir şəxsi qüsuru ola bilməzdi. Əslində, müsbət qəhrəman kon sep siyası sosialist realizmində cəmiyyəti müsbət planda təqdim etmək üsulu idi. Buna isə sovet ədəbiyyatının təsdiq pafosu adı ve ril mişdi. Lakin sosialist realizmi ədəbiyyatının içində milli əqidəli, istedadlı, vicdanlı yazıçılar da olmuşdular. Məhz onlar – C.Cabbarlı, S.Vurğun, M.İbrahimov, İ.Əfəndiyev, B.Vahabzadə kimi ya zıcılar sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyya tında milli bir ədəbiyyat xətti yarada və qoruya bil mişdilər. Ona görə sosialist realizmi ədəbiyyatının içində həqiqi bir milli ədəbiyyat yaran dığını da inkar etmək doğru deyildir. Bütün bu deyilənlərdən bir nəticə çıxarmaq olar: ictimaiyyət arasında ideya mənəvi, e s tetik və əxlaqi tərbiyə işini, mədəni dəyərlərin tətbiqi sistemini tən zim ləmədən, başqa sosial, siyasi, iqtisadi sahələrdə mütərəqqi nəticələrə nail olmaq çətinləşər. 21 II HİSSƏ ETİKA ELMİNİN MÖVZUSU VƏ VƏZİFƏLƏRİ 1. Etika elminin predmeti Etika – fəlsəfi elmlər sistemində mühüm yer tutan əxlaq haqqında elmdir. Hələ ibtidai dövrdə insanların müəyyən adətənənələr, qaydalar, qadağalar və s. formada mövcud olan münasibətləri zaman keçdikcə mürəkkəbləşir, yeni məzmun kəsb edirdi. Bu münasibətlər ibtidai insanların dünya haqqında təsəv vürlərini təşkil edən totemizm, animizm, fetişizm və magiyanın təsiri altında getdikcə dəyişirdi. Beləliklə, həyat fəaliyyəti prosesində inkişaf edən bu təsəv vürlər əsatir fəlsəfəsinin formalaşmasını təmin etdi. İlk sinifli cəmiyyətdə insanların şüuru xeyli irəliləyərək əsatiri yaratsa da, qədim dövrə xas olan mifoloji dünyagörüş hələ yalnız “fəlsəfənin kandarına” çatmaqda idi. Bununla belə, sinkre tik (bölünməmiş) mifoloji dünyagörüş dünya haqqında tam təsəvvür yaradan, dünyanı bütöv, küll halında öyrənən fəlsəfi dün yagörüşün sələfi oldu. Mifoloji dünyagörüş insanların siyasi, hüquqi, dini, elmi, fəlsəfi, əxlaqi, estetik və s. görüşlərini vəhdətdə əks etdirirdi. Tam fəlsəfi dünyagörüş isə məhz antik quldarlıq dövründə formalaşdı. Qədim Hindistan və Çində əsası qoyulmuş müxtəlif fəlsəfi sistemlər məhz antik dövrdə sürətlə inkişaf etməyə başladı. Dünyanın necə yaranması, insanın ölümü, həyatı və s. kimi suallar insanları hələ qədim dövrdən maraqlandırsa da, o zaman onlar bu problemlərə sırf mifoloji aspektdən yanaşır, bunları fəlsəfi cəhətdən nə ümumiləşdirə, nə də dərk edə bilirdilər. I minilliyin ortalarında (e.ə. VII əsrdə) Hindistanda, Çində fəlsəfi məktəblər yarandı və tezliklə bu dalğa antik dövrü bürüdü. Müxtəlif fəlsəfi suallarla dolu olan “Avesta” da məhz bu zaman meydana gəldi. Beləliklə, fəlsə fə nin əsas məsələsinin iki tərəfini təşkil edən – “dünya nədən yaranıb” və “dünyanı dərk etmək mümkün dürmü” sualları konkretləşərək fəlsəfi dünyagörüşün təməlini qoydu. Antik dövrün ilk fəlsəfi məktəbi olan Milet mək tə binin nümayəndələri – Fales, Anak si mandr, Anak simen (e.ə. VII əsr), sonrakı dövrdə pifaqorçular (e.ə. VI əsr), daha sonra Heraklit, Demokrit, Empedokl və b. əsasən obyektsub yekt (yəni dünyainsan) münasibətləri ilə məşğul olur, dünyada baş verən bütün Demokrit 22 hadisələri kosmosla əlaqələndirirdilər. Bugünkü mənasından daha geniş olan antik “kosmos” anlayışına kosmosla yanaşı, təbiət, hətta insanda aid idi. Yalnız təbiəti təhlil etməklə məşğul olan filosoflar üçün kosmos ön, insan isə arxa planda idi. Dünyaya bu cür yanaşma sonradan “kosmologizm” adlandırıldı və bu hal e.ə. V əsrədək davam etdi. Dünyanın mahiyyətini anlamağa çalışan filosoflar fəlsəfənin ənənəvi prob lemləri olan “dünya necə yaranıb”, “dünyanı dərk etmək mümkündürmü”, “dün yanı dərk etmək yolları hansılardır” və s. suallarla yanaşı, “insanın dünyada mövqeyi”, “insanın həyatı”, “cəmiyyətdə fəaliyyəti”, “ictimai mahiyyəti”, “birgə yaşayış normaları” kimi həyati əhəmiyyətli digər məsə lələrə də cavab axtar mağa başladılar. Artıq filosoflar yalnız obyektsubyekt (təbiətinsan) müna sibətləri ilə deyil, həm də subyektsubyekt (insaninsan) münasibətləri ilə də maraqlanır dılar. Bu problemin sürətli inkişafı e.ə. V əsrdən, Sokratın dövründən başladı. “Kosmologizm” (dünya əhəmiyyətli problemləri kosmosa istinadən izah etməyə çalışmaq) “antropologizm”lə (antro pologiya – insan haqqında elmdir, bu nəzə riyyəyə görə, artıq kosmos arxa plana, insan ön plana keçir) əvəz edildi. “Əxlaq nəzəriyyəsi” haqqında təlim yaradan Sokratın fikrincə, idrakın əsas məqsədi özünüdərketmə idi. Bu alimin “özözünü dərk et, onda insanları və allahları da dərk edərsən” ifadəsi həmin dövrdə çox məşhurlaşmışdı. Beləliklə, insan, onun taleyi, həyatdakı möv qeyi, idrakı, özünü dərketməsi fəlsəfədə mühüm yer tutdu. İnsanlar arasında müxtəlif ictimai münasibətlərin formalaşması, məsələn, xeyirxahlıq, qarşılıqlı hörmət, əməyə tələbat, bəşəriyyətə xidmət etmək istəyi, dərin və incə hislər və s. sosial münasibətlər sistemində mühüm yer tutan və əxlaqi münasibətləri öyrənən “Etika”nın da fəlsəfənin tərkibinə daxil olan digər elmlər kimi inkişaf edərək müstəqil elmə çevrilməsinə səbəb oldu. Fəlsəfi dünya görüşə daxil olan, yəni dünyanı fəlsəfi cəhətdən dərketmə vasitəsi olan təbiət elmləri, məsələn, riyaziyyat, zoologiya və s. inkişaf edib fəlsəfədən ayrıldıqdan və müstəqillik əldə etdikdən sonra daha fəlsəfi elm sayılmadığı halda, etika, estetika, dinşünaslıq və s. kimi ictimai elmlər fəlsəfədən ayrıldıqdan sonra da fəlsəfi elm olaraq qalırdı. Çünki bu ayrılma həmin elmlərin fəlsəfi xarakter daşımasına mane olmurdu. Onların birbiri və fəlsəfə ilə həm dün yagörüş, həm də mifoloji bağlılığı əvvəlki kimi mövcud olaraq qalır. Əxlaq haqqında elm olan “Etika” fəlsəfənin insan həyatının praktik məsə lə ləri ilə daha çox bağlı olan sahəsidir. O, insanın gerçəkliyə əxlaqi münasibət lə rinin qanunauyğunluqlarını, cəmiy yətin əxlaqi şüurunun strukturunu, insanların əxlaqi təcrübəsini, əxlaqi görüşlərini, insan əməl lərinin məqsədini, insanın rəftarını idarə edən motivləri, onların mənəvi qiymətləndirilməsinin obyektiv meyarını aydınlaşdırır. Etika “insanın davranışı necə olmalıdır”, “insan hansı mənəvi keyfiyyətə malik olmalıdır”, “hansı normaları rəhbər tutmalıdır” kimi suallara cavab verməyə çalışır. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|