Çağdaş dövrə xas olan mənəvi problematikanın aktuallığı onun tədqiqinin bütün
Yüklə 2,9 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4. Maarifçilik dövrü
- 5. Realizm dövrü
- Müsbət qəhrəman.
17 Bu, ilk növbədə müasir müəl lif yaradıcılığına, həm də rea lizm epoxasına keçid idi. Romantik epoxanın keçid xarak teri ən çox onun tari xilik duyğusunun erkən xarakterində idi. Romantik qəhrəmanların məna və ehtiraslar baxımından monumentallığı ümumi tipoloji bir xüsusiyyət idi. Romantik əsərlərdə bu qəhrəmanlar çox vaxt digər bir qəhrəmana qarşı deyil, bütün dünyaya qarşı qoyulurdu. Roman tik lərdə insanın iç aləminə, qəlb aləminə, estetik duy ğu larına maraq onların fərdi üslu buna bağlı deyildi. Romantiklərin insanın dərkində irəli lədikləri öz hüdudları vardı: onlar insanın psixoloji və emosional koordinatlarını təsvir etməkdə xeyli irəli getmişdilər. Lakin romantik qəhrəman bütöv halda hələ canlı adamdan çox, insan konsepsiyası və ideyası idi. Onların çoxu kitab mədəniyyəti ilə bağlı olan ideyaların ədəbi illüstrasiyası kimi yaradılırdı. Onlarda koloritli adam cizgiləri universal adam ideyasının ciz gilərindən az idi. Romantizmin klassik dövrü Böyük Fransa inqilabından, XIX əsrin birinci yarısına qədərki dövrü əhatə edir. Lakin onun Şərqi Avropa xalqlarının və bir çox Şərq xalqlarının ədəbiy yatlarındakı təzahürü daha sonrakı dövrləri əhatə edir. Məsələn, Azərbaycanda romantik cərəyan XX əsrin əvvəllərində, realist cərəyanla eyni vaxtda yaranmış və M.Hadi, A.Səhhət kimi klas siklərin yaradı cı lığında özünü göstərmişdir. Bir çox romantiklərdə konkret gerçəklik, tarixi reallığın özü qeyriestetik bir şey sayılırdı. Böyük romantiklərin hamısı ədəbi tərbiyəsi, şəxsi zövqü baxı mından intibah dövrünün dahilərinə bağlı idilər. Onların universal əxlaqi və es te tik dəyərlərə, süjetlərə və qəhrəmanlara meyli də buradan irəli gəlirdi. Onlarda gerçəkliyin qeyriestetikliyi barədə qənaəti ilk burjua inqilablarının qanlı və amansız təcrübəsi yaratmışdır. 4. Maarifçilik dövrü XVIII əsrin ilk onilliyinin sonunda yaranıb, XIX əsrin iyirminci illərində bü tün dünyaya yayılan maa rif çilik tarixə ağıl, tərəqqi, milli mədəniy yət lərin inki şafı mərhələsi kimi daxil olmuşdur. İcti maisiyasi, sosialiqtisadi mahiyyət kəsb edən maa rifçilik öz faliyyətində və eyni zamanda inkişafında döv rün estetik fik rindən geniş istifadə edir, bədii yara dıcı lığın, elminəzəri fikrin ideyatəsir gü cünə arxalanırdı. Heç də təsadüfi deyil “Uoldqreyv bacıları”. Rəssam Joşua Reynolds. 18 ki, maarifçiliyin beşiyi sayılan Fransada bu hərəkatın aparıcı, daşıyıcı simaları məhz fransız yazıçıları olmuş və onların yaradıcılığı əsasında fransız ədəbiy yatı maarifçiliyin klassikası hesab edilmişdir. Bu da tarixi faktdır ki, “maarifçilik dövrü” terminini də tarixə məhz fransız dramaturqu Volter bəxş etmişdir. Dünya maarifçi estetikasının nüma yən dələri öz əsərlərində birinci vəzifə olaraq dövrün mə dəniyyət nəzəriyyəsinə, ağıl proqramına cavab verən məsələləri işıqlandırır, “biliksiz likdən bi liyə, az bilikdən tərəqqiyə, inkişafa” şüarı ilə çıxış edir və ən başlıcası, belə hesab edirdilər ki, yalnız elmi tərəqqinin sayəsində yeni ictimai iqtisadi, mədəni inqilab pilləsinə qalxmaq mümkündür. Təsadüfi deyil ki, Volter maarifçilik dövrü İngiltərəsini “Ağıl adası” adlandırmışdır. Maarifçilik hərəkatı nümayəndələri birmənalı şəkildə etika məsələsini irəli sürür və tarixi baxımdan onun həllini məqsədəuyğun hesab edirdilər. 5. Realizm dövrü Romantiklərdə parlaq sosial təsvirlər tapmaq olar. Lakin bütünlükdə cəmiy yəti təhlil etmək, onun dərin qatlarına, siniflərinə, bütün peşə adamlarına bədii işıq salmaq yaradıcılıq məq sədi kimi romantiklər üçün maraqsız idi. Onlar üçün həyatın prozası, adiliyi qeyriestetik bir material sayılırdı. Lakin ro man tiklərin qeyriestetik, ədə biyyat üçün maraqsız saydıqları həyat materialı realizm epoxa sının əsas bədii hədəfi oldu. Marksist nəzə riyyədə realizm, bir qayda olaraq, tipikliklə əla qə ləndirilirdi. Şübhəsiz ki, tipiklik romantiklərdə də kifayət qədər var idi və onu realist ədəbiy yatın əsas əlaməti saymaq düzgün deyildi. O biri tərəf dən tipikliyin özü də nisbi bir anlayış idi. Biriki halı da, milyon variantda təkrarlanan va riantı da tipik adlandırmaq olardı. Tənqidi realizmin ümumi əlaməti onun bütün böyük nümayəndələrinin içində yaşadıqları cəmiy yətə qarşı mənəvi (siyasi yox) müxalifətdə olma ları idi. Bu müxalifətçilik L.N.Tolstoy, M.F.Dos toyevski, İ.S.Turgenev, A.P.Çexov kimi rus tənqidi realistlərində daha güclü idi. Bu, Rusiya cəmiy yə tindəki faciəli ziddiyyətlərlə bağlı idi. Tənqidi realizm epoxası üçün incəsənətin ta mam tarixilik prinsipinə keçməsi səciyyəvi idi. Zaman və məkan konkretliyi, birmənalı milli zəmində durmaq realizmin ilkin əlamətlərindən biri idi. Ona görə realizm epoxası hər xalqın ədəbiyyatına özünəməxsus tarixi və milli həqiqətləri Lev Tolstoyun portreti. Rəssam İ.Repin. 19 əks etdirən bir hadisə kimi daxil olaraq, xalqların milli həyatının və tarixinin bədii mənzərəsi və salnaməsi kimi meydana çıxır. Romantizmdə bədii həqiqə tin belə milli konkretliyi prinsip səviyyəsində yox idi. İntibah, klassisizm, roman tizm epoxaları ədəbi obrazın məzmunca tari xiləşməsi baxımından, ardıcıl bir prosesin mərhələləri idilər. Məhz realizm epoxasında ədəbi obraz vasitəsi ilə tarixi həqiqətlərin əks etdirilməsinin təkmilləşmə prosesi tamamlanırdı. Ədə biyyatda realizmin əsas janrı olan iri nəsr – roman janrı milli bir janr olmağa və adlanmağa başladı. Milli tarixilik zəminində yazılan romanlarda bədii obraz sistemi birmənalı milli və konkret tarixi məzmun daşıdığından, roman əsas milli janr hesab edilməyə başladı. Realist obraz estetik nöqteyinəzərindən sosial və milli əlamətləri əks etməklə yanaşı, həm də fərdi hə qi qətləri əksetmədə də ədəbi tərəqqinin yüksək səviyyəsi oldu. 6. Sosialist realizminin estetik prinsipləri Sosialist realizmi termini SSRİdə bolşevik inqilabından sonra sovet haki miyyətinin rəsmi himayə etdiyi ədəbiyyatın adı kimi yaranmışdır. Sosialist rea lizminin əsas vəzifəsi sovet döv lətinin və kommunist partiyasının üstünlüklərini və yaxşılığını tərənnüm etmək idi. Bu təkcə poeziyadan yox, bütün janrlardan tələb olunurdu. Beşillik planlar, İ.Stalinin və V.Leni nin şəx siyyəti, kommunist partiyasının siyasətindən gələn bütün kampaniyalar ədəbiyyat tərəfindən himayə olun malı, böyük uğurlar, əmək adamlarına qayğı və s. kimi təqdim edilməli idi. Hələ proletar ədəbiyyatı dövrün dən başlayaraq, yazıçıdan həyatı inqilabi inkişafda gös tərmək tələb olunurdu. Bunun üçün xüsusi bir tipik lik konsepsiyası yaradılmışdı. Bir milyon fakt qeyritipik sayıla bilərdi, amma inqilabi inkişafı göstərən bircə fakt isə, əksinə, tipik elan olunurdu. Həyata belə ya naşmaq tələbi hər bir müəllifin istedadına qarşı zora kı lıq idi, çünki o, öz bildiyi və duy duğu şeyləri incəsə nətə gətirə bilməzdi. Əgər belə təşəbbüs edilsə idi belə, rəsmi tənqid si lahlanıb həmin yazıçını sovet gerçəkliyini təhrif etməkdə ittiham edirdi. Belə müəlliflər rəsmi partiya sənədlərində də pislənirdi. Müsbət qəhrəman. Sosialist realizminin əsas estetik prin siplərindən biri sovet həyatının yaxşılığa doğru inkişafını göstərən, sosializmə xidməti – həyat idealı sayan insanların obrazlarını ya ratmaq idi. Əslində, həyatda belə adamlar yox idi, bəlkə, çox az və qüsurlu adamlar vardı. Partiya və dövlət orqanlarında “Fəhlə və kolxozçu”. Heykəltaraş V.İ.Muxina. Yüklə 2,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|