14
ESTETİKANIN YARANMA TARİXİNDƏN
1. Antik dövrün estetikası
Kitabın etikaya həsr olunmuş hissəsində etik və estetik baxışların inkişaf
tarixinə daha çox yer verdiyimizdən, bu hissədə müəyyən tarixi cərəyanlar və
bu cərəyanların nümayəndələri haqqında qısaca şərh verəcəyik.
Ümumiyyətlə, estetik baxışların yaranma tarixini antik
dövrə aid etmək olar. Antik dövrün estetik fikirlərindən
danışarkən, Pifaqor, Platon və Aristoteldən bəhs etmə mək
mümkün deyil.
Pifaqor bizim eradan əvvəl VI əsrdə yaşamışdır. O,
musiqi in terval larının əsasını təşkil edən riyazi münasi
bətləri üzə çıxarmışdır. Pifaqorun rəqəm estetikasının əsa
sını ən əvvəl rəqəmlərlə əşyaların birbirindən fərqlən
diril məməsi təşkil edirdi. Lakin bu estetikanın müəy yən
inkişaf dövründə artıq rəqəmlərlə əşyaları birbirindən
seç məyə başlamışdılar.
Platon (Əflatun) – qədim yunan idealist filosofu, Sok
ratın tələbəsi, Aristotelin isə müəllimi olmuşdur. 30dan
artıq fəlsəfi dialoqun müəllifi olmuş (“Sofist”, “Par me
nid”, “Teetet”, “Dövlət” və s.) Platon idealist ba xışı mü
dafiə etməklə dövrünün materialist təliminə qarşı müba
rizə apar mışdır. Sokratın, pifaqorçuların, Parmenidin və
Heraklitin təlimlərindən geniş istifadə etmişdir. Platon
varlığın izahı üçün şeylərin qeyricismani for malarının
mövcudluğu haqqında nəzəriyyəni inkişaf etdirmişdir. Bu
qeyricismani formaları o, “görünüşlər” və ya “ideyalar”
adlandırmış və onları varlıqla eyniləşdirmişdir. Platon
materiya və məkanla eyniləşdirilmiş olan qeyrivarlığı
“ideyalara” qarşı qoymuşdur. Ona görə hissi aləm “ide ya
ların” və “materiyanın” törəməsi olmaqla, həm də onla
rın arasında orta mövqe tutur. “İde yalar” əbədidir, “səma
hüdudlarından kənardadır”, yaranmır, məhv olmur, məkan
və zaman dan asılı deyil. Hissi şeylər keçicidir, nisbidir,
məkan və zamandan asılıdır.
Aristotel – qədim yunan filosofudur. O, fəlsəfə, mən tiq,
psixo logiya, etika, estetika, siyasət, fizika, biologiyaya
aid fundamental mə sə lə ləri tədqiq etmişdir. Aristotel Şərq
ölkələrində və Azərbaycanda Ərəs tun adı ilə də tanınır.
Platon
Aristotel
Pifaqor
15
Hələ Platondan təhsil alarkən Aristotel onun varlıqlara müna sibətində ide
ya ların ilkin olması nəzəriyyəsini tənqid edirdi (o, belə bir fikir də söyləmişdi:
– “Platon mənim dostumdur, amma həqiqət daha qiymətlidir”). Aristotel gös tə
rirdi ki, belə yanaşma dünyanı anlatmır, ancaq cisimlərin izahatı lazım gələn
kəmiyyəti göstərir. Böyük filosof hesab edirdi ki, mahiyyəti olduğu “varlıqdan”
ayırmaq olmaz: əgər varlıqlar duyğulu dərk edilən aləmdə vardırsa, onda ma
hiyyət ideal axirət aləmində qala bilməz.
Aristotel maddi aləmin obyektiv varlığını qəbul edir və hislərə, anlayışlara
və təsəvvürlərə real şeylərin törəmələri kimi baxırdı. Varlığın mahiyyətini o,
varlığın özündə axtarırdı. Lakin Aristotel maddədə yalnız passiv başlanğıc
görürdü. Onun fikrincə, bu başlanğıc xüsusi aktiv başlanğıca – “formaya” tabe
idi və buna görə də bütün “formaların forması”nın ən yüksəyi Allahdır.
Aristotel estetikanın tarixində incəsənətə gerçəkliyi əks etdirən sahə kimi
yanaşmışdır. Bu sahədə o, öz müəlliminin – Platonun əsərini (“İdeyalar ide yası”
əsərini) tənqid etmişdir. Onun fikrincə, bu ideya həqiqi həyatla əlaqəsizdir. Belə
ki, estetika məsələlərinə insanların ictimai vəziy yətləri ilə sıx əlaqədə baxıl malıdır.
O, hesab edirdi ki, səxavət yalnız azad insana aid bir xüsusiyyətdir. Qullar
heç zaman səxavətli ola bilməzlər, onlar pozğundurlar. Aristotel qulu ağasının
“danışan alət”i simasında görürdü. Ona görə də bu alimin ictimaisiyasi və fəl
səfi görüşləri özünün “ən mükəmməl sistem” saydığı quldarlığın möh kəm lən
məsinə yönəlmişdi. Aristotel fəlsəfəsi bəşəriyyətin ictimai fik rinin sonrakı inki
şafına çox ciddi təsir göstərmişdir. Aristotel Qərb fəlsəfəsinin inkişafı ilə ya naşı,
Şərq və Azərbaycan fəlsəfəsinə də çox ciddi təsir göstərmişdir.
2. İntibah dövrü
İntibah dövrü dini və maarifçi ədəbi şərh dövrləri
nin sərhədi, keçid dövrüdür. İntibahı şərtləndirən əsas
hadisələrdən biri elmlərin, xüsusilə tarixi və təbiət elm
lərinin müstəqil fənlər kimi formalaşması idi. Nəti cədə
tarixin dünyəvi mənzərəsi ortaya çıxaraq intibah dahi
lərinə anlatdı ki, tarix fatalist yazının yox, insanların,
qəhrə manların və avantüristlərin fəaliyyətlərinin nəti
cəsi olub. İntibah ədəbiyyatında insanlığın tarixi Allahın
iradəsinin tarixi kimi deyil, insanların iradəsinin tarixi
kimi yaranmışdır. İntibah dövründə qədim yunan
Roma bütpərəst mədəniyyətinin və tarixinin bərpası
baş vermişdi. Elə renessans sözü də fransızca bərpa,
dirçəltmə deməkdir. Təsadüfi deyil ki, renessans dövrü
təkcə ədəbiyyatda deyil, rəssamlıq və heykəltəraşlıqda da, arxitektura və teatrda
da özünü göstərmişdi.
“Xanım və təkbuynuz”.
Rəssam Rafael Santi.
16
Dini ədəbiyyat Allahla bağlı ideyaların şərhi idi. Şərqin Molla Rumi, Füzuli
kimi dahiləri özlərini şair yox, Allaha yaxınlaşmaq, onu dərk etmək elminin – təri
qət elminin xidmətçiləri sanırdılar. Onlar özlərinin Allaha məhəbbətləri qar şısında
sanki müəllif yaradıcılığından imtina edirdilər. Lakin müəllif yaradı cı lığı bun
dan köklü şəkildə fərqlənirdi. Müəllif – iddialı, ilk növ bədə isə şairlik, ədəbi və
fəlsəfi yaradıcılıq iddiası olan şəxsiyyətdir. O, bu iddia ilə özünü Allahın xid
mətçisi deyil, sənət və ədəbiyyatın xidmətçisi kimi tanıdır. Amma müəllif ədəbi
yaradıcılığı Şeks pir, Servantes, Dante, Bokaçço kimi intibah dahilərinin əsərləri
ilə insan ehtiraslarının tər cümanı oldu, insanı, onun gücünü, sevgisini və eyni za
manda bütün eybəcərlik və qüsurlarını, yəni es tetik kateqoriyalarını tərənnüm etdi.
Məhz intibah dövründə ədəbi şərh, estetika, fəlsəfə və qədim tarix müstəqil
elmlərə çev rilə rək dini ehkamlardan uzaqlaşdı. İntibah mütəfəkkirlərinin fəaliy
yəti, habelə onların əsərləri maa rifçiliyin bö yük nümayəndələri Volter, Didro,
Monteskyö və b. üçün örnək oldu. İntibah klassiklərinin əksəriyyəti rahiblər və
ya dini təhsilli insanlar olsa da, lakin sanki tarixi prosesin özü dini ehkamlar çər
çivəsindən çıxararaq, onları dünyaya yeni, sağlam dünyəvi nəzərlərlə bax mağa
və bu baxışları təbliğ etməyə sövq etdi. Canlı həyata, insan ehtiraslarına, sevgi
və faciələrə maraq intibah dövründə realizmin xüsusi formasını ortaya çıxardı.
Buna intibah realizmi deyilir. Dini ədəbiyyat intibah dövründə tam aradan çıx
madı, lakin bu ədəbiyyatın yanında əsas qəhrəmanı insan olan ədəbiyyat yarandı.
Beləliklə, bütün mədəniyyətin mərkəzində Allah ide yası ilə yanaşı duran qəh rə
man – iradəli, eyni zamanda tərəddüdlərə və səhvlərə meyilli olan insan obrazı
meydana çıxdı.
3. Romantizm dövrü
Romantizm dünya mədəniy yə
tində maarifçi ədəbi tərəqqinin bir
dövrüdür. Ona görə ro mantizmi me
tod, cərəyan və s. kimi təqdim etmək
əsassızdır. Ro mantizm ter mi nini ilk
dəfə işlətmiş alman nəzəriy yəçisi
Fridrix Şlegel 17981800cü illərdə
yazdığı sil silə jurnal mə qalələrində
romantizmi dövrün tələblə rinə ən uy
ğun olan müasir sənət forması kimi
təqdim edirdi.
Əlbəttə, Şlegel haqlı idi, çünki
onun dövründə roman tizm ədəbi
tərəqqinin ən yeni ten densiyalarını
təm sil edirdi. Bu, keçid mərhələsi idi. Bəs onda gəlin, baxaq bu nəyə keçid idi?
“Vezuvi vulkanının püskürməsi”.
Rəssam Yuhan Kristian Dal.
Dostları ilə paylaş: |