Buyuk geografik kashfiyotlar

II. BOB Buyuk geografik kashfiyotlarning geografiya fani uchun ahamiyati

2. 
   Hozirgi davr geografiyasining rivojlanish tepdentsiyalari. Ilmiy maktablar va yo’nalishlar.
   

Materiklarning ichki qismlari haqida hali ma‘lumotlar kam edi. 1552 yilda Rossiya podshosi Ivan Grozniyning topshirig’i bilan “Rossiya davlatini yerlarini xaritaga tushirish” ga kirishildi. Sibirga boriladigan Qozon va Astraxan xonliklari bosib olindi. 1582 yilda Yerman Timofeevich Sibir xoni Ko’chimxonni yengib, Sibirni bosib oldi. 1606 yilda Gollandiya sayohatchisi Villem Yantszanning Keyp-York yarim oroliga birinchi bor qadam qo’ydi. “Dyoyfken” kemasida sayohat qilgan. Yantszan o’zi ochgan yerlarni Yangi Gveniya orolining bir qismi deb hisoblasa ham, bu sana Avstraliya materigining kashf etilgan sanasi sifatida tarixda qoldi. Ye. P. Xabarov 1640 yillarda Sharqiy Sibir va Uzoq Sharqni tadqiq etdi, V. D. Poyarkov Shimoli-SHarqiy Sibirning ko’p joylarini o’rgandi, S. Dejnev 1648 yilda Yevroosiyoning eng chekka Sharqiy burnini ochib, uni Katta Tosh burni deb atadi. Bu burun hozirgi Dejnev burni edi. V. Atlasov birinchi bor Kamchatka yarim oroli haqida ishonchli dalillarni to’pladi. 1642 yilda S.U. Remezov 23 xaritadan iborat «Sibirning chizma Kitobi»ni tuzdi. Sibir, Uzoq sharq va ularga tutash, dengizlar geografiyasini o’rganishda Petr Birinchi tomonidan ta‘sis etilgan Rossiya fanlar Akademiyasi (1726 y), V.Bering va A.I.CHirkov tuzgan ekspeditsiyalar muhim ahamiyatga ega bûlib, bu ekspeditsiyalar uzoq sharqning Ting okeaniga tutash qirg’oqlari va orollarining geografiyasini tasavvur etishda muhim ahamiyatga ega bûldi. Rossiya olimlarning Shimoliy Amerikaning Tinch okean sohillarini ûrganish va xaritalashtirish, Shimoliy Muz okean geografiyasini tadqiq qilishdagi ishlari fan tarixida muhim ûrik tutadi. Rus geografik tafakkuri tarixida V.N.Tatishchev, V.M.Lomonosov, S.P.Krashennikov, I.I.Lepexip kabi olimlarining ishlarini ta‘kidlab alohida ûtish joyizdir. G’arbiy Yevropada Geografiyaning fanlarida rivojlanishida B.Vareniyning 1650 yilda nashr qilingan «Umumiy geografiya» kitobi asosiy ahamiyatga ega bo’ldi. Boryo’g’i 28 yil umr kûrgan Niderlandiyalik bu olimi geografiya fani predmetini aniqlashda-belgilashda juda katta rol o’ynadi. Chunki u geografiya quruqlik, suvlik va ularga tutashib turgan qismini bir butun sistema sifatida ûrganishini o’z kitobida yozib qoldirgan. O’z davridan ancha ilgarilab ketgan bu g’oyani qamrab olgan kitobni I.Nyuton ûz tahriri ostida Angliyada nashr ettirgan o’quv yurtlarida Varetsiy kitobidan saboq berganligi I.Nyutonning Varskiy va uning geografiyasiga ixlosi balandligini bildirdi. Jeyms Kuk (1728-79) uch marta dunyo aylana sayohat qilib, janubiy Yerni izlagan, Okeaniya orollarini o’rgangan. Mashhur nemis faylasufi I.Kant tabiiy geografiya kursidan Knigesburg universitetida dars bergan, Aleksand Gumboldt geografik fanini o’z sayohatlari davomida to’plagan ma‘lumotlarini tahlil etish orqali kompleks tabiat fani deb targ’ib qilgan. Geografik g’oyalar rivojlanishida K.Ratter, A.Gettner, Elize Reklyu kabi Yevropalik olimlarning xizmatlari kattadir. Ishlab chiqarish komplekslarini tadqiq etishini asosladi. Bu bilan geografiya fanlari ikki tomonlama-ikki qanotli yaxlit bir fan bo’lishini nazariy va amaliy jihatdan isbotlab, geografik ob‘ektlarning joylanishi tabiat va jamiyat taraqqiyotining o’zaro qonuniy bog’liqda vujudga kelishini ko’rsatib beradi. Shuni ham ta‘kidlab o’tish o’rinliki, hamma fanlarning differentsiyalanish va va integrallashuv jarayonlari kuchaygan bizning ilmiy-texnika davrimizda ma‘lumotlarni to’plash va tasvirlashdan iborat bo’lgan mazmundagi geografiya so’zi-hududiy joylanish qonuniyatlarini aniqlash, loyihalash va bashoratlash kabi tahliliy fanga aylandi. Bunda A.A.Grigorev, L.S.Berg, I.P.Gerasimov, F.N.Milkov va boshqa tadqiqotchilarning ishlari asosiy ahamiyatga ega. Rossiyada geografik tafakkur rivojlanishi tarixida 1845 yilda tashkil etilgan Rossiya geografiya jamiyati ilmiy maktabi, Universitetlarda ilmiy kuchlarning kamol topishi bilan bog’liq geografik maktab, Moskva Davlat Universitetida D.N.Anuchin ishlari bilan bog’liq ilmiy maktablarni ta‘kidlab o’tish lozim.
Hozirgi geografiya, xususan zonalar haqidagi va landshaftlar haqidagi ta‘limotning asoschisi V.V.Dokuchaev ishlari asosiy o’rin tutadi. Chunki u 1899 yilda yozgan unchalik katta-bo’lmagan «Tabiat zonalari haqidagi ta‘limotgadir» asarida, shu vaqtga qadar tabiatning alohida jismlari bo’lgan holda o’rganildi, aslida bu 1845 yilda tashkil etilgan Rus geografiya jamiyati geografik tadqiqot va geografik tafakkur rivojlanishida muhim ahamiyatga ega T.P.Semenov-Tyanshanskiy, N.M.Prjevalskiy, F.P.Litks kabi zabardars sayohatchilar va olimlar yetishib chiqdilarki, ularning g’oyalari geografiyaning fan sifatida shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Hozirgi zamon geografiyasi tabiat va iqtisodiy ijtimoiy fanlar tizimidan tashkil topgan kompleks fandirki, u geografik qobiqni bir butun tadqik etadi. 1818-20 yillarda F.F.Bellipsgauzen va M.P.Lazanevlarning boshchiligidagi «Marniy» va «Vostok» nomalarida qilingan ekspeditsiyasi Antarktida materigini kashf etdi. Bu muz bilan qoplangan materik planetamizning boshqa qismlariga qaydarajada ta‘sir etishini ham geografiya o’rganadi. Geografiya Yer sayyorasi va uning qobiqlarini bir butun tuzilma yoki zanjir sifatida tizmiy yondashuvi fandir. Buni XIX asr oxirida rus olimi V.V.Dokuchaev asoslab bergan, A.A.Grigorev o’zining geografik qobiq haqidagi ta‘limoti va M.I.Budika bilan hamkorlikda Yerning geografik zonalligining davriy qonunini miqdoriy jihatdan asoslab berish bilan geografiyaning xususan uning tabiat geografiya tarmog’ining predmeti va o’rganish obyektini aniq-tiniq belgilab berdi. V.B.Sochavaning geosistemalar haqidagi ishlari geografiya fanlarining hududiy komplekslar tabiiy-hududiy va hududiy asriy aloqalari, tirik tabiat bilan jonsiz tabiatning o’zaro munosabati tabiatni bilishning mohiyatini tashkil etadi deb yozadi. Bu bilan