Buxoro amirligi. Madaniy hayot. Ijtimoiy hayot, hunarmandchilik va savdo rivoji. O‘sha davr tarixi Ahmad Donish asarlarida

O‘sha davr tarixi Ahmad Donish asarlarida.
Ahmad Donish Buxoro madrasalaridagi ta’limni isloh qilish g’oyasining XIX asr ikkinchi yarmidagi eng ashaddiy targ’ibotchisi, amaliyotchisi, qo’rqmas n va jasur tarafdori bo’ib maydonga chiqadi. U yashagan shaharda mutaassiblik kuchli bo’lgan chog’da shijoatli qadam qo’yish uchun o’sha davr ijtimoiy – siyosiy hayotida katta mavqe va ta’sirga ega bo’lish kerak edi. Ahmad Donish ana shunday salohiyatga ega edi. U Madrasa mullalarining unga qarshi birlashib isyon ko’tarishlarini bilardi. Mullalar, eshonlarning zodagonlar va amaldorlar bilan umumiy manfaatlari yagonaligini yaxshi anglar edilar. U o’z zamonasining ana shunday mutaassiblik botqog’iga botgan kuchlariga qarshi bosh ko’tardi.Buxoro amirligida yerga nisbatan mulkiy munosabatning uch shakli mavjud edi: amlok — davlat erlari (amirlik xududidagi dehqonchilikka yaroqli yerlarning 50 foizini amir ixtiyoridagi yerlarni tashkil etar edi); Vaqf (maschit, Madrasa, xonaqoh, mozorlarga qarashli yerlar. Ular umumiy yerlarning qariyb 25 foizini tashkil etar edi), mulk yerlari (xususiy yerlar bo’lib, ularga amir tomonidan kata xizmatlari uchun in’om qilingan yerlar ham kirgan. Bu yerlar salmog’i 15 foizdan ko’proqni tashkil etar edi) dan iborat edi. Amirlikda er mehnatkash dehqonlar kuchidan foydalanishning asosiy vositasi edi. Mehnatkash xalq; amirlikdagi barcha myerlarni eng oddiy va deyarli ibtidoiy bo’lgan mehnat qurollari bilan qabohatli shartlarda ishlab berishga mahkum qilinar edi. Shuni alohida aytib o’tish kerakki , XIX asr Buxorosinig iqtisodiy hayotida qishloq xo’jaligi ustuvor ahamiyatga ega edi. Qishloq xo’jaligida esa sug’orish tarmoqlari hal qiluvchi omil bo’lib, suv tarmoqlari va manbalari ham amir va yirik yer egalarining mulki hisoblanar edi. Dehqon uchun, suvdan foydalanish ham yer singari uni qaramlikka tushirish vositalaridan biri bo’lib qolgan edi.
Aholidan olinadigan soliqlarning ko’payib borishi Rossiyaga qaramlik jarayoni boshlangandan so’ng o’zining avj nuqtasiga chiqdi. Sadriddin Ayniy o’z “Esdaliklari” da bu xususda: “1868 yillargacha- Buxoro amiri bilan rus podshohi orasida tuzilgan sulnomagacha, Buxoro muzofotining boshqa tumanlari kabi G’ijduvon tumanidagi amlok to’laydigan dehqonlar ham yer hosilining o’ndan to’rt qismi, ya’ni qirq foizini podshohlikka berar ekanlar. Mazkur sulhnomadan keyin, rasman hali yozilmagan qonuni buzilmagan bo’lsa ham, amir Muzaffar Rossiyaga beradigan tovoni bahona qilib, ma’murlarga imkon boricha dehqonlardan yer solig’ini ko’proq undirib olish to’grisida og’zaki ko’rsatma bergan. Bu buyruqqa muvofiq ma’murlar dehqonlarning terisini shilishga kirishganlar” 1- tarzidagiso’zlar bilan ifodalaydi.
Buxoroda davlat rahbari amir bo’lib, u cheklanmagan hokimiyat va huquqlarga ega edi. Ahmad Donish hayotni sevib, hech bir to’siq va qarshilikni pisand etmay mardona kun kechirdi. Shu boisdan ham uning asarlari rostlik, matonat ruhi bilan sug’orilgan. Xudoni ulug’lab, Muhammadga rahmatlar aytganimdan so’ng, men buxorolik Nosir o’gli Ahmad Abu Bakr avlodidandirman. Yoshligimdan boshlab zamona ahllari qiziqqan ortiqcha ziynatli kiyim, naqshli salladan yuz o’girib, ilm axtardim, kitob yozish, tahrir qilish kabi qalam yuritish ishlari bilan qizdim. O’zim topgan foydali ilmlarim va ilm ahillaring dasturxonlaridan terib olganim hikmatli so’zlarni yakuni idrokim xazinasida to’plangan edi.
Agar biror masalada ko’nglimga shubha tushsa, uni o’zim o’ylab ko’nglimdan dalillar ahtarib hal qilar edim. Har kimdan har bir hikmatli so’zni eshitsam, agar u qisqa bo’lsa kengaytirib, ortiqcha uzun bo’lsa, qisqartirib yozar edim. Har bir so’z va har bir ishning haqiqatini ahtarib, unga yuzaki qaramas edim. Zamona ahli bunday ishlarga qobiliyatsiz bo’lgani holda, men ana shu ishlar bilan shug’ullandim. Shunga ko’ra, bir qancha ilmiy hikoya va rivoyatlar hamda eshitgan va ko’rgan narsalarim qog’oz parchalarida yozila borib to’plandi.
Zamondoshlarim bu yozgan narsalarimni olib o’qir edilarda, taajjublanib yana qaytarib berar edilar; chunki ilm-hunar bozori, ichki va tashqi bir qancha sabablarga ko’ra, kasod edi. Zamona ahllari kitob yozmoq ilm olmoq kabilarning vaqti o’tgan deb gumon qilar edilar. Bu ishni qilish uchun kashf etish kuchiga yoki avliyolik quvvatiga ega bo’lish kerak, agar bu ikki sifat bo’lmasa kitob yozish mumkin emas deyardilar. Holbuki, Eron Turkiya, Farangiston (Yevropa) mamlakatlarida har yili turli fan sohalarida besh yuzdan ortiq kitoblar yoziladi. Bu kitoblarning yozuvchilari va ular atalib yozilgan podshohlar bu kun ham tirikdirlar.
Hulosa.
Xullas, Oʻzbekiston davlatchiligi tarixida Buxoro amirligi davlatining ham oʻz oʻrni va mavqei boʻlib, mangʻitlar hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy hayotda qator yuksalishlar boʻlib oʻtdi. Ammo, mamlakat iqtisodiy jihatdan qudratli va siyosiy jihatdan mustahkam emas edi. Koʻp hollardagi iqtisodiy tanglik, siyosiy beqarorlik, oʻzaro nizolar XIX asrning ikkinchi yarmida davlatning katta hududlarini Rossiya tomonidan bosib olinishiga sabab boʻldi. Buxoro amirlari 1920 yilga qadar Rossiyaga vassal holatda taxtni egallab turdilar.
XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlaridagi O’rta Osiyo mintaqasi ijtimoiy-siyosiy tarixi mamlakatimiz tarixining siyosiy voqealarga oziga xos xususiyatlari bilan ajralib turadi. Buxoro amirligi ham tashqi ham ichki siyosatda mustamlaka ma’murlarning nazoratida bo’lishi, aholining ijtimoiy rivojlanishiga salbiy ta’sir ko’rsatgan. Aholining turmush sharoiti og’irlashgandan og’irlashavergan. Bu esa xalq tobeligiga olib kelgan sababalardan bo’lib hisoblanadi.
XIX asr oxiri XX asr boshlarida Buxoroda ro`y bergan ijtimoiysiyosiy tuzum, madaniy-ma`rifiy hayot, mang’it amirligining olib borgan siyosatlari, rus bosqini haqida mufassal ma`lumot beruvchi ma`rifatparvar shaxs Ahmad Donish hisoblanadi. Buxoro amirligi o’zbek xonliklari orasida o’zining hududiy o’rni, aholisi va tabiiy resurslari jihatidan muhim mavqega ega edi. Ahmad Donish va uning odil hukmdor xususidagi qarashlar ham o’z davrida siyosiy qarshilik va ta’qiblarga uchraganligi buning yorqin misolidir. Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganlaridek “Demokratiyatamoyillarga tayanuvchi davlat hokimiyati xalq manfaatini ifoda etib, jamiyatni boshqarish hamda rivojlantirish xizmat qiluvchi bunyodkor kuch sifadida namoyon bo’ladi”
.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. I.Karimov “Yuksak ma`naviyat - yengilmas kuch” asari
2. I.Karimov “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q” asari
3. SH.Mirziyoyev. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” 2017 yil.
4. S. Maxkamov O`zbekiston tarixi, 8-sinf. O`qituvchilar uchun qo`lanma.
5. Amir Sayyid Olimxon, “Buxoro xalqining hasrati tarixi”asari
6. Q. Usmonov, U. Jo`rave, N. Norqulov O`zbekiston tarixi 8-sinf
7. www.arxiv.uz
8. www.referat.uz
9. www.ziyo.net
10. www.uzedu.uz