Borçalı türkləri ilə gürcü xalqinin ədəbi-mədəni əlaqələri

Borçalı türkləri ilə gürcü xalqinin ədəbi-mədəni əlaqələri

Qafqazda mehriban qonşu kimi yaşayan iki dost xalqın münasibətlərinin tarixi onların böyük ədəbiyyatı, mədəniyyəti və iqtisadi əlaqələrinin tarixi qədər qədim və zəngindir. Bir məsələni qeyd etmək yerinə düşərdi ki, həmin əlaqələrin qaynaqları uzaq keçmişlərdən məcralanır, sorağı əfsanə və xatirələrdən, ozan-aşıq yaradıcılığından, bayatı, el mahnıları və "Dədə-Qorqud" dastanlarından gəlir.

Xalqlarımız bir-birinin söz sənətinə həmişə maraq göstərmiş, ədəbi-bədii təçrübələrdən qarşılıqlı surətdə faydalanmışlar. Dahi Azərbaycan şairi N.Gəncəvi ilə gürcü xalqının böyük şairi Ş.Rustavelinin yaradıcılığında səsləşən mövzular, oxşar ideyalar və poetik cəhətlər xalqlarımızın ədəbi-mədəni əlaqələrinin parlaq ifadəsidir.
Bu xalqların qədimdən mövcud olan sarsılmaz dostluğu, məzmunca bir olan ideya birliyi XIX əsrdə yaşayıb-yaradan İ.Çavçavadzenin, A.Seretelinin, A.Çavçavadzenin, Q.Orbelianinin, N.Barataşvilinin əsərlərində yeni vüsət almış, ədəbiyyatlarımızın qarşılıqlı zənginləşmə imkanlarını xeyli genişləndirmişlər.
Azərbaycan xalqının zəngin bədii təfəkkür xəzinəsinin timsalı olan Nizami Gəncəvinin yaradıcılığı əsrlərdən bəri dünya xalqlarının diqqətini cəlb etməkdədir. Nizami yaradıcılığının beynəlmiləl səciyyəsi, onda əks olunan ümumbəşəri hisslər, insanpərvərlik, zülmə və ədalətsizliyə qarşı qüvvətli etiraz, yüksək mənəvi keyfiyyətlərin tərənnümü şairin əsərlərinə dünya şöhrəti qazandırmışdır.
Nizami hələ öz əsrində Gürcüstanda şöhrət qazanmıtdır. XII əsr gürcü şairi Çaxruxadze özünün "Tamariani" qəsidələrində Nizaminin "Leyli və Məcnun" poeması qəhrəmanlarının - Leyli ilə Məcnunun adını çəkir. Gürcü xalqının böyük sənətkarı Şota Rustaveli də öz ölməz poemasında Tariyelin Nestanın fərağından çəkdiyi iztirabları təsvir edərkən yenə Nizaminin "Leyli və Məcnun" poemasına müraciət edir.
XII-XIII əsrlər gürcü ədəbi və tarixi abidələrində Nizami qəhrəmanlarının adının çəkilməsi hələ şairin öz dövründə onun poemalarından ən çox məşhur olan "Leyli və Məçnun"-un "Xosrov və Şirin"in gürcü dilinə tərcümə olunduğunu güman etməyə imkan verir.
Nizami və Rustavelidən bəhs edərkən tədqiqatçıları bu iki böyük şairin yaradıcılığındakı ümumi cəhətlər, xalqlarımızın mənəvi yaxınlığından və dövrün mütərəqqi ictimai ideyallarından, təravətli ədəbi-estetik təsəvvürlərindən doğan, bunlarla hesablaşan oxşar məqamlar kimi maraqlandırmalıdır.
Xalqlarımızın ənənəvi xüsusiyyətlərindən olan vətənpərvərlik Nizami ilə Rustavelinin yaradıçılığında öz geniş ifadəsini tapmışdır.
Bütün yaradıcılığı boyu zülm və istibdada qarşı çıxan, insanları bəşəri ruhda tərbiyə etməyə çalışan, onları ümumi səadətin uğrunda mübarizəyə səsləyən, insanlıq şərəfinin ülviyyəti haqqında nəcib fikirlər təlqin edən Nizaminin müdrik, hərarətli səsinə cavab olaraq, Rustaveli öz qüdrətli səsini uçaltmış, ölməz poemasında azadlıq və məhəbbət ideyalarını tərənnüm etmişdir.
Bu qısa xülasə göstərir ki, Nizami və Rustaveli yaradıcılığının qarşılıqlı surətdə öyrənilməsi, onları bir-birinə bağlayan cəhətlər ədəbi əlaqələrin tədqiqi qarşısında qoyulan bugünkü tələblər, metodoloji prinsiplər baxımından elmi izah müasir dövr üçün nə qədər lazımlı və vacibdir. Doğma xalqını, vətənini odlu ehtiraslarla sevən Nizami də öz növbəsində Gürcüstanı tanımış, Gürcü xalqına dərin hörmət bəsləmişdir. İlk dəfə Gürcüstanın-Abxaziyanın adına şairin "Xosrov və Şirin" poemasında təsadüf edirik. Məhinbanu payız aylarını Abxaziyada keçirib, ovla məşğul olurdu, "İskəndərnamə" poemasında isə Nizami Tiflis və Gürcüstandan bəhs edir. Buranı "Cənnət kimi gözəl diyar", "zəngin, bər-bəzəkli, çiçəkli ölkə" kimi tərifləyir. Bu iki xalqın mədəni-ədəbi əlaqələrinin kökləri çox uzaq əsrlərə gedir. Belə ki, Nizaminin əsərlərindən aydın olur ki, Şirvan şahları ilə Gürcüstan hökmdarları arasında qohumluq əlaqələri olmuşdur.
XV-XVII əsrlər gürcü ədəbiyyatında ikinci intibah dövrü kimi qiymətləndirilir və ya Borçalı ədəbi mühitinin ikinci dövrü başlanır, daha dəqiq desək, XVII əsrin əvvəl-lərindən XX əsrin 20-ci illərinədək olan dövrü əhatə edir. Bu müddət ərzində Tiflis şəhəri Gürcüstanın mərkəzi olmaqla yanaşı, həm də Borçalıda və bütün Gürcüstanda yaşayan Azərbaycan türklərinin ədəbi-ictimai və mədəniyyət mərkəzi kimi formalaşmışdır. Milli dramaturgiyamızın banisi, görkəmli mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundovun ölməz əsərləri bu şəhərdə yaranmış, Azərbaycan-türk teatrının əsası burada qoyulmuş, Azərbaycan dilində ilk tamaşa -M.F.Axundovun "Hekayəti-Molla-İbrahimxəlil-kimyagər" əsəri 1872-ci ildə Tiflisdə Novruz bayramı münasibətilə müsəlman teatr həvəskarları tərəfindən səhnəyə qoyulmuşdur.
Lirik şerləri dillər əzbəri olan, yeni dövr Azərbaycan tarixşünaslıq elminin banisi Abbasqulu ağa Bakıxanov və şərqaləri ilə ürəkləri oxşayan, adı nəğmələrə düşərək Avropanı gəzib-dolaşan Mirzə Şəfi Valeh uzun müddət Tiflisdə yaşayıb-yaratmışlar.
Buradan aydın olur ki, Azərbaycan xalqının belə öndər simaları bütün Gürcüstanda, o cümlədən Borçalıda Azərbaycan türklərinin vahid ədəbi mühit çərçivəsində lnkişafına çox böyük təsir göstərmişdir.
İlk Azərbaycan qəzeti "Əkinçi" bağlandıqdan sonra Azərbaycan ədəbiyyatımız təbliğində müstəsna rol oynayan "Ziya" (1879-1880), "Ziyaye-Qafqaziyyə" (1880-1884), "Kəşkül" (1883-1891) və s. kimi qəzetlər, XX əsrin əvvəllərində görkəmli jurnalist M.Şahtaxtlının rəhbərliyi ilə nəşr olunan "Şərqi-Rus" (1903-1905) qəzeti, böyük demokrat C.Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" (1906-1918) satirik jurnalı da Tiflisdə nəşr olunmuş, Nəriman Nərimanov, Abdulla Şaiq, Ömər Faiq Nemanzadə kimi yazıçılarımız bu diyarda dünyaya göz açmışlar. İ. Qutqaşınlı, H.Zərdabi, H.Cavid, F.Köçərli, M.Ə.Sabir, M.S.Ordubadi, Ə.Nəzmi, Ə. Qəmküsar, S.M.Qənizadə, K.Minasazov, habelə Qori seminariyası və Tiflis Aleksandr Müəllimlər İnstitutunda təhsil almış Azərbaycan ədəbiyyatı, maarifi və ictimai fikrinin bir çox tanınmış nümayəndələri Tiflis ədəbi-ictimai mühiti ilə sıx bağlı olub, Borçalı ədəbi mühitinin inkişaf etməsinə güclü təkan vermişdir. Ədəbi əlaqələrin nəzəriyyəçilərindən olan akademik N.İ. Konrad "Bir yazıçının yaradıcılığında başqa bir xalqa mənsub digər yazıçının əsərinin mövzu və motivlərinin yenidən canlandırılmasını" yayılmış ədəbi əlaqə formalarından biri kimi göstərir. Bu baxımdan gürcü ədəbiyyatının ikinci intibah dövründə yaranmış əsərlər diqqətəlayiq olub, Azərbaycan-gürcü ədəbi əlaqələrinin yeni bariz təzahürü kimi qiymətləndirilmişdir.
Təəssüf ki, bəzi Gürcü ideoloqları sarsılmaz tarixi bünövrə üzərində qurulmuş Azərbaycan-gürcü ədəbi və mədəni əlaqələrini son 70 ildə nisbətən zənginləşdirib dərinləşdirmək əvəzinə, daha da zəiflətmiş və bu günlərin milli münaqişəsinin kəskin xarakterinə gətirib çıxarmışlar (1989-1992).
Qədim tarixi kökü olan bu iki xalqın dostluğu və qonşuluq münasibətlərinin xarakteri heç də bununla bitmir. Belə münasibətlər çətinliklərə sinə gərən və ağır sınaqlardan çıxan Azərbaycan və gürcü yazıçı və ədiblərinin, dövlət və işgüzar dairələrin fundamental əsərlərində geniş yer tutur. M.F.Axundov, M.Cavaxaşvili, C.Məmmədquluzadə, Ş.Araçvispireli, S.Vurğun, K.Mehdi, Q.Abaşidze, K.Kaladze, K.Leonidze və başqaları dostluq, qardaşlıq və qonşuluğun qüdrətini ilhamla tərənnüm etmiş, xalqlarımızı birliyə, qardaşlığa və sədaqətə çağırmışlar.
Vətənin vurğunu olan, ana torpaq həsrəti ilə yaşayıb-yaradan mötəbər elm xadimləri, müxtəlif işgüzar dairələrin şəxsiyyətli adamlarının yaratdıqları aktual həyat əsərləri digər xalqlara çatdırılmış, bu da həmin xalqların mənəvi aləminin zənginləşməsinə səbəb olmuşdur. Maarif, mədəniyyət və incəsənət baxımından yeni gürcü ədəbi-bədii mühitinin əsasını qoyan, onu ictimai ideyalarla zənginləşdirməyə çalışan İlya Çavçavadzenin yaradıcılığı Azərbaycan xalqının ədəbi-bədii və siyasi-iqtisadi əlaqələ-ri tarixində parlaq səhifələrdən birini təşkil edir. Bu körkəmli yazıçı, ictimai-siyasi xadim dəfələrlə Borçalıya getmiş, Azərbaycan türklərinin xarakterinə, həyat tərzinə, mədəni-məişətinə, mənəviyyatına və milli münasibət hisslərinin zənginliyinə yaxından bələd olmuş, siyasi və mədəni birliyinin əsasını qoymuşdur.
Böyük xadim xalqımız haqqında bu sözləri yazmışdır: "Bütün şərqlilər kimi, Azərbaycan türkləri də açıq qəlbli, sakit təbiətli, təmkinli və sözün əsil mənasında təvazökardırlar. Azərbaycan türkləri hərkah birinə inanıb ona bel bağlamışsa, o kəsə xəyanət etməz, onu satmaz. O, elmi təcrübəsi, mərdliyi ilə seçilən insanlara (millətindən asılı olmayaraq) hörmətlə yanaşır.
İ.Çavçavadze Azərbaycan xalqına, onun adət-ənənələrinə, şərəfli keçmişinə böyük ehtiram göstərmiş, gürcülər arasında savad yayan cəmiyyətin sədri kimi Borçalı qəzasında savadsızlığı ləğv etmək üçün müfti M.H.Qayıbova və Şeyxülislam Ə. Axuvdzadəyə müraciət edərək, onları xalqın qayğısına qalmağa, yerlərdə məktəblər açmağa çağırmış, Tiflisdə yaşayan azərbaycanlı ziyalıları M.Şahtaxtlı, M.Cəlil, E.Sultanov, Eminağa Acalov, Məmmədağa Vəkilov, İbrahimağa və Həsənağa Terequlov qardaşları, müfti M.H.Qayıbov, Ə.Axundzadə, F.Köçərli, S.M.Qənizadə, Ömər Faiq və b. ilə tez-tez görüşmüş, dəyərli məsləhətlər vermişdir.
Görkəmli gürcü şairi və diplomatı Akaki Seretelinin araşdırılan mətbuat orqanlarının səhifələrində verilmiş əsərlərindəki milli hisslər və duyğular nəzəri cəlb edir. Milli azadlıq ideyası A. Seretelinin bütün şüurlu fəaliyyətinin və dünyagörüşünün əsasını təşkil etsə də, o, heç bir millətçilik xəstəliyinə tutulmamış, əksinə, Zaqafqaziya xalqları arasında dostluğun, qardaşlığın ən fəal təbliğatçısı olmuşdur. O, milli münasibətlər haqqında yazırdı: "Xalqın inkişafı milli zəminə əsaslanmışdır. Milləti sevmək lazımdır, lakin, əlbəttə, millətçi olmaq lazım deyildir. Bizim vətənə bəslədiyimiz məhəbbət başqa xalqlara olan rəğbətimizi, başqa xalqlara dostluq və qardaşlıq duyqularımızı heç vaxt zəiflətməmişdir.
Qeyd etmək lazımdır ki, iki yüz əlli altı il bundan əvvəl Nadir şah tərəfindən Borçalı Qazax mahalı ilə birlikdə Gəncə bəylərbəyliyindən alınıb Kartli-Kaxeti çarının tabeliyinə verildiyinə baxmayaraq, Azərbaycan tərəfdən bu mahalda hər iki xalq arasında geniş qarşılıqlı milli münasibətlər davam etməkdədir. Buna canlı sübut Borçalıda doğulub boya-başa çatan M.Cavaxişvilini misal göstərmək olar. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, xalqımızın yaxın dostu olan Mixail Cavaxişvilinin indiyə qədər milli münasibət, dostluq əlaqələri, maarif, mədəniyyət haqqında müddəaları Azərbaycan mütəxəssisləri və elm adamları tərəfindən hərtərəfli tədqiq olunub xalqa çatdırılmayıb. Halbuki onun əsərlərində və işgüzar dairələrdə söylədiyi fikirlər hər iki xalq arasında milli əlaqələrin genişləndirilməsi istiqamətində olub, bu gün üçün milli əlaqələr, dostluq baxımından əsil təməl daşı sayıla bilər.
Hər bir dövrün uzaqgörən, xalqının gələcəyini düşünən nümayəndələri olduğu kimi, Oktyabr çevrilişindən qabaq Gürcüstan türklərinin də xalqın pis gününə ağlayıb, yaxşı gününə sevinən ziyalıları az olmamışdır. Gürcüstan elindən çox böyük istedadlı ziyalılar, məşhur elm, maarif, mədəniyyət, incəsənət və dövlət xadimləri çıxmışdır. Onlardan Hafiz əfəndi, onun qızı ilk qadın yazıçı və tanınmış müəllimə Şəfiqə xanım Əfəndizadə, oğlu məşhur cərrah, professor Fuad Əfəndiyev, Adil Əfəvdiyev, maarif xadimi Əhmədbəy Pepinov və Azərbaycan milli mədəniyyətinin, mətbuatının, maarifinin və ictimai fikrinin inkişafına mühüm təsir göstərən, yazıçı-publisist Ömər Faiq Nemanzadə, Əliyar Qarabağlı, Kamal Talıbzadə, ədib və ictimai xadim Əlimərdan bəy Topçubaşov, Nəriman Nərimanov, Həsən Seyidov, Abdulla Şaiq, Mustafa Mərdanov, Əli Qurbanov, Mövsüm Sənani, Zahid Xəlilov, Pənah Xəlilov, Həsən Həsənov, Aydın Məmmədov, Camal Mustafayev, Yaşar Nazıyev, Hamlet İsayev, Həmdulla Mehrabov, Səlahəddin Xəlilov, Əlişir Musayev, Fərman Ceyranov, Zahid Qaralov, Şamil Qurbanov, Loğman Məmmədov və başqalarını göstərmək olar.
Ömər Faiq 1872-ci ildə Ahıska (Axalsıx) qəzasının Azqur kəndində anadan olmuş, İstanbulda təhsil aldıqdan sonra Azərbaycanın Nuxa, Şamaxı, Gəncə və s. şəhərlərində müəllimlik etmişdir.
1903-cü ildə Tiflisə qayıdan Ömər Faiq XX əsrin ilk Azərbaycan qəzeti olan "Şərqi-Rus"da çalışır. O, "Molla Nəsrəddin" jurnalının məsul katibi, ikinci redaktoru idi. "Molla Nəsrəddin"in qadın azadlığı uğrunda, köləliyə, dini fanatizmə qarşı mübarizəsində də o, ön cəbhədə gedirdi. Yalançı hürriyyətpərəstlərə qarşı yazdığı məqaləsində göstərirdi: "Əgər hürr yaşamaq istəyiriksə, dəliqanlı ca-vanlarımızı qurban verməliyik. Qurban verdikdən sonra isə onları ağlamaqla, uzun yas saxlamaqla özümüzü taqətdən salmamalıyıq. Dübarə qurban verməməliyik, təki, hürriyyət xalqın qanı ilə qazandığı halal malı olsun. Əgər oturub gözləsək və başımızı boş danışıqlarla qarışdırsaq, dilimizdə hürriyyət sözü bitsə də, onun bəhrəsi olmayacaqdır". O başqa bir məqaləsində isə belə yazırdı: "Bəsdir, bəsdir, ey azərbaycanlı! Bir az ayıl... Əl-ayağını bir az tərpət! Vücudunu, varlıq ağacını soran, korlayan tikanları, sarmaşıqları, yad ağacların yarpaqlarını, budaqlarını qır at, qurtul. Vücuduna günəş, hava dəysin! Başını bir az yuxarı qaldır, öz varlığının, öz vücudunun qiymətini bil! İndiyə qədər yadlar üçün, özgə varlıqlar, özgə vücudlar üçün özünü həlak etmisən. Barı bundan sonra da olsa, ayıl özünə gəl, öz gününə çalış!"
Ömər Faiqin bir sıra məqalələrindən aydın olur ki, Gürcüstanda səs salmış "Gürcü işi" adlı əməliyyatın başlanması ilə əlaqədar o, dərhal öz ictimai-siyasi fəaliyyətini dayandırmış, həmin vaxtdan Gəncəyə köçüb fəaliyyətə başlamış, qəzet və curnallarda tez-tez məqalələrlə çıxış etmiş. Ömər Faiqin ən fəal işlərindən biri 1917-1920-ci illərdə Ahıska (Axalsix) bölgəsindəki fəaliyyəti olmuşdur. "Cənubi-qərbi Qafqaz hökuməti" yıxıldıqdan sonra o, Gürcüstan menşevik hökumətindən Ahıska və Ahılkələk əyalətlərinə muxtariyyət tələb etməyə başladı. Lakin bu arzusu həyata keçmədi. Əvəzində menşeviklər tərəfindən üç dəfə həbs olunub Metex qalasına salındı, lakin xalqın tələbi ilə yenidən azadlığa buraxıldı.
Əsrimizin 20-30-cu illərindən isə Borçalı ədəbi mühitinin III dövrü canlanmağa başlayır. Gürcüstan Demokratik Respublikası (1918-1921) dövründəki "Gələcək" (1918), "Gənclər yurdu" (1918), "Qələbə", "Al bayraq" (1918), "Vətən" (1920) və başqa mətbuat orqanları öz fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra ziyalılar keçmiş Müsəlman Seyminə məxsus olan mətbəə avadanlıqları əsasında Tiflisdə Azərbaycan türkcəsi ilə yeni mətbuat orqanları yaradılması üçün fəal mübarizəyə başladılar. Mart ayında "Kommunist" (1921) qəzeti yaradıldı. Lakin onun cəmi 19 sayı çıxdı. 1922-ci ilin əvvəllərində nəşrə başlayan "Yeni fikir" 1927-ci ildə "Yeni kənd"lə (1927-1938) əvəz oluvdu. Həmin illərdə Tiflisdə "İşıqlı yol" (1924) qəzeti, "Dan ulduzu" (1926-1931), "Şərq kolxozçusu" (1931), "Qızıl şəfəq" (1926-1930), "Yeni qüvvət" (1930-1939), "Gənc nəsil" (1939-1941) jurnalları də işıq üzü görmüşdü.
1939-cu ildən etibarən "Yeni kənd" qəzeti "Sovet Gürcüstanı" adı altında çıxmağa başlamışdır. Həmin qəzet müəyyən fasilələrlə indiyədək, hazırda "Gürcüstan" adı ilə fəaliyyətini davam etdirir.
XX əsrin 20-ci illərində yenidən çiçəklənməyə başlayan Tiflie Azərbaycan ədəbi mühiti ətraf rayonlara da öz təsirini göstərmişdir. Belə ki, elə həmin illərdə Batumidə "İştirak" (1921), "Yeni həyat" (1922-1924), Sarvanda (Marneuli) "Pambıqçı" (1930, sonralar adı dəyişərək "Stalin yolu" və "Kommunizm uğrunda" olmuşdur), 1965-ci ildən isə "Yeni Marneuli" (indi "Kvemo Kartli" adı ilə Azərbaycan və gürcü dillərində çıxır), Başkeçiddə (Dmanisi) "Sosializm maldarlığı" (1933, qəzet son vaxtlar "Trialeti" adı ilə Azərbaycan və gürcü dillərində çıxırdı; çox təəssüf ki, 1991-ci ildə gürcü millətçiləri tərəfindən qəzetin Azərbaycan şöbəsi bağlandı), Lyüksemburqda (Bolnisi) "Al bayraq" (1935, son vaxtlar "Qələbə bayrağı" adı ilə çıxırdı; 1990-cı ildə qəzet "Bolnisi" adlandırılmış və bir neçə ay sonra Azərbaycan şöbəsi bağlanmışdır), Qarayazıda (Qardabani) "Stalinçi" (1931, qəzet hazırda "Samqori" adı ilə Azərbaycan və gürcü dillərində çıxır), Adıgündə "Qızıl rəncbər" (1933), sonra isə "Adıgün kolxozçusu" (1936), Axalsıxda "Kommunist" (1930), sonra isə "Qızıl bayraq" (1938), Aspindzada "Bağban" (1933), sonra isə "Sosializm kəndi" (1940) və s. qəzetlər nəşr olunmuşdur. Bu qəzetlər öz səhifələrində Azərbaycan ədəbiyyatına xüsusi yer vermiş, ədəbi-mədəni mühitimizin Borçalı qolunun inkişafında böyük rol oynamışdır.
Milli özgünlükləri, xalq ədəbiyyatı və aşıq sənəti ilə tanınan Borçalı ədəbi mühiti qədim və zəngindir. Ulu qarapapaq türklərinin yurdu olan bu torpaqda Dədə Qorqudun, Koroğlunun izləri var. Bu yurd neçə-neçə nağıl və dastanlara, şer və mahnılara qida verib. Borçalı ilə bağlı bir çox əfsanə, nağıl, dastan, hekayətlər və başqa canrlarda örnəklər bugün də yaşayır. Bir çox Borçalı ziyalıları, əfəndiləri Türkiyə, İran, Orta Asiya və Yaxın Şərqdə də tanınıblar. Hətta N.Tusinin rəsədxanasında çalışan astronomlardan biri - Məhəmməd Borçalı olub.
Borçalıda məktəb və maarif, mədəniyyət və mətbuat işinin canlanmasından sonra burada milli qeyrətli ziyalıların sayı daha da artır, ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni mü-hitdə fəal iştirak edirlər. Tiflis Qafqazda inzibati mərkəz kimi tanınandan sonra, burada M.Şəfi, A.Bakıxanov, M.F.Axundov, Axund Mustafa Talıbzadə və onlarca azərbaycanlı ziyalı toplaşmışdı. Yüzilliyin əvvəllərində isə Ünsizadə qardaşları, Mirzə Cəlil, M.Şahtaxtlı, H.Cavid, Ə.Haqverdiyev və başqaları Tiflislə bağlı olmuşlar. Burada Ö.Faiq, N.Nərimanov, A.Şaiq, Minasazov qardaşları və başqa yerli ziyalılar da yetişir, Borçalının ədəbi-mədəni inkişafına çalışırdılar.
Azərbaycan və Gürcüstan müstəqillik qazandıqdan sonra Borçalıda da yeni canlanma başladı, məktəb və maarif işi yenidən quruldu. "Yeni fikir", "Qızıl şəfəq", "Dan ulduzu" kimi mətbuat orqanları yaradıldı, yeni mədəniyyət və təhsil oçaqları açıldı. Rza Şahvələd, Əliyar Qarabağlı, Əhəd Hüseynov, Əli Saleh, Seyfulla Əliyev, Abbas Kirəcli və başqa Borçalı ziyalıları bu mühitdən çıxmışdılar. Burada arabir S.Vurğun, R.Rza, M.Rahim kimi şairlərin də səsi eşidilirdi. O zaman Gürcüstan Yazıçılar İttifaqında yaranan Azərbaycan bölməsində 20-dən çox kənc Borçalı ədibləri toplaşmışdı. Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı var idi, konsert birlikləri yaranmışdı. 1956-cı ildən "Şərqan şəfəqi", 1960-cı ildən "Sovet Gürçüstanı" qəzetləri çıxırdı. Ə.Saraclı, Ə.Səngərli, D.Kərəm, Ə.Binnətoğlu və başqaları belə bir ədəbi mühitdən çıxmışdılar. Ə.Saraclı öz şer və tərcümələri ilə daha çox tanınırdı. M.Muradov, M.H.Bəxtiyar, V.Əliyev kimi qocaman jurnalist, tərcüməçi və yazıçılar da burada mətbuat orqanlarında çalışırdı.
Borçalıda şair Ağacan, Şair Nəbi, Alxas ağa Güllər, Aşıq Sadıq ənənələri də inkişaf edirdi. Aşıq Hüseyn Saraclı, Aşıq Əmrah, Aşıq Kamandar, Aşıq Alxan, Aşıq Ziyəddin və Nurəddin kimi el sənətkarları yeri gəldikcə özləri də söz qoşurdular. Əsli Borçalıdan olan Aşıq Şenlik də bu mühitlə bağlı idi. Bu gün Borçalıda Aşıq Məhəmməd, Aşıq Əhməd Sadaxlılar, Faxralı Aşıq Nurəddin, Dəryeyinur, Qulamhüseyn Borçalı, Namaz Hümmətoğlu, Mayqa Mətin kimi onlarca aşıq və el şairləri sayılıb seçilirdilər. Seyfəddin, Tofiq Qurbanov, Həmzəli İlyasov, Emin Mahmudov, Səməd Qaraçöp, B.Mehdi, V.Hacılar, S.Buta, Arif Mustafazadə, Osman Osmanlı, A.Korarxılı, A.Təhləli, R.Hüseynov, Ş.Məmməd, İbrahimxəlil və başqaları şair kimi tanınırdılar. P.Talıblı, P.Babakərli, Xıdır Nəbi, 3.Qurbanov, R.Hümmətov və başqaları da gələcəkli şairlərdir. S.Süleymanlı, Ə.İsmayıllı isə jurnalist kimi çalışırlar. Ə. İsmayıllı özü də ara-sıra əsər yazır. "Dan ulduzu" ədəbi dərnəyinin əsərlərinin çapına çalışır.
Bu gün Borçalıda zəngin ənənə ilə yanaşı, ümidverici kənclər də çoxdur, onlara qayğı və sayğı lazımdır.
Bu illərdə Əhməd Cavad, Nemət Bəsir, Cəmil Mursaqulov, Neman Məmmədli və b. Borçalı obalarında on bir ədəbi mədəni dərnək yaratmışdılar.
S.Vurğun, R.Rza, M.S.Ordubadi, M.Dilbazi, N.Rəfibəyli, O.Sarıvəlli, S.Rüstəm, Ə.Nazim, M.Hüseyn, K.Arif, M.Axundov kimi (texnikumda ədəbiyyat müəllimi) sənətkarların vaxtaşırı Tiflisdə, Borçalıda olmaları, ədəbiyyat dərnəklərində, mətbuat orqanlarında çıxışları ədəbi mühiti rövnəqləndirir və ruhlandırırdı.
Əsrimizin 40-cı illərində ikinci dünya müharibəsinin təsiri Borçalıya da gəlib çatmış, elm və mədəniyyətə ağır zərbələr, böyük yaralar vurmuşdur. Borçalı ziyalı alimləri və yazıçılarının bir qismi Stalin repressiyasına məruz qalmış, bir qismi cəbhədə həlak olmuş, sağ qalanları isə gürcü millətçiləri tərəfindən sıxışdırılmış, yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz qəzet və jurnallar, Tiflis Azərbaycan Türk Dövlət Dram Teatrı, Azərbaycandilli pedaqoji məktəblər, texnikumlar bağlanmış, beləliklə də Tiflisdə və Borçalıda Azərbaycan ədəbi-ictimai mühiti zəifləməyə başlamışdı.
İlk yazılarını Gürcüstanın yerli və mərkəzi mətbuat orqanlarında çap etdirmiş körkəmli ədəbiyyatşünas-alim, tərcüməçi Əziz Şərifin səsi bir qədər sonra Moskvadan gəlmiş, tanınmış yazıçı, alim, şair və tənqidçilərdən Rza Şahvələd, Adil Babayev, Əliyar Qarabağlı, Əhəd Hüseynov, Kərəm Kərəmov, Seyfulla Əliyev, Əli Saleh və başqaları Bakıda yazıb-yaratmağa başlamışlar. Daha sonra onların xələfləri Borçalı sənət çeşməsindən su içmiş Abdulla Şaiq, akademik Zahid Xəlilov, akademik Kamal Talıbzadə, Pənah Xəlilov, Camal Mustafayev, İsaxan Ömərov, Abdulla Mehrabov, Fuad Əfəndiyev, Zahid Qaralov, Abbas Hacıyev, Hamlet İsayev, Vaqif Sadıxov, Səlahəddin Xəlilov, Fərman Heyranov, Əlişir Musayev, Loğman Məmmədov, Sabir Əliyev, tanınmış nasir Tahir Hüseynov, sevimli şairlərimiz İsa İsmayılzadə, Vilayət Rüstəmzadə, Eyvaz Borçalı, Abbas Abdulla, Zəlimxan Yaqub, Eldar Hacıyev, fədakar jurnalistlər Süleyman Süleymanov, Həmid Vəliyev, Cəfərli Teymuraz, Cəfərli Elman, İgidov Telman (Ramiz), Şahbaz Başkeçid, Şərif Kərimli Şəfa xanım İmirli, İsmayıl Ömərov və b. həm Borçalıda, həm də (müəyyən səbəblər nəticəsində) Bakıda yaşayıb-yaratmağa məcbur olmuşlar. 1956-1958-ci illərdə həftədə 5 dəfə çıxan "Şərqan şəfəqi" qəzetinin səhifələrində ara-sıra Azərbaycan ziyalılarının yazılarına yer verilsə də bu, Gürcüstanda yaşayan yarım milyondan artıq azərbaycanlını təmin etmirdi və edə də bilməzdi.
... Böyük zəhmət nəticəsində, nəhayət, 1960-cı ilin avqust ayının 2-dən "Sovet Gürcüstanı" qəzeti Murtuz Muradovun redaktorluğu ilə yenidən fəaliyyətə başlayır. Qəzet Tiflisdə çıxsa da, bütün regionlarda yaşayan azərbaycanlıların ədəbi-mədəni mühitini Borçalı üstündə götürmüş, yeni ədəbi mühitin dirçəlişinə təkan vermiş və "Azərbaycan ədəbi mühitinin bütün məsuliyyətini öz üzərinə götürmüşdür".
Borçalıda yaşayıb-yaradan şair və nasirlərin yaradıcılıqlarından nümunələr Bakıda nəşr olunan müxtəlif toplu, məcmuə və almanaxlarda da özünə yer tapa bilmişdir.
1979-cu ildə Bakının "Yazıçı" nəşriyyatı tərəfindən işıq üzü görmüş "Çinar pöhrələri" almanaxında (red. B.Vahabzadə və İ.Şıxlı) Qasım Abbasəlinin "Respubli-kam", "Bahar nəğməsi" və yenə həmin nəşriyyat tərəfindən 1981-ci ildə buraxılmış eyni adlı ikinci almanaxda (red: İsa Hüseynov, Səhrab Tahir) Əlixan Abbasovun "Xəzan yarpaqları", Yunis Novruzovun "On addım", "Bir ulduzamsa", Nizami Sarahlının "Kövşən yerləri", "Gənçliyim atların belində getdi..." şerləri oxucu kütləsinin ixtiyarına verilmişdir.
Beləliklə, qeyd etmək yerinə düşər ki, çağdaş ədəbi-mədəni mühitimizin Borçalı qolunu təşkil edən və onun istər mövzu, istərsə də ideya və sənətkarlıq baxımından zənginləşməsi yolunda fəaliyyət göstərən, Borçalı ədəbi-mədəni məktəbinin yaşaması üçün daim mübarizə aparan söz sənətkarlarımızın yaradıcılığına nəzər saldıqda məlum olur ki, onların hər birinin öz səsi, öz sənətkarlığı və öz üslubu vardır. Onların əsərlərinin mövzu əlvanlığı da, janr müxtəlifliyi də, təfsir və təsvir tərzi də, üslub közəlliyi də güclüdür. Bu səbəblərdən də uzun illərdir ki, Borçalı ədəbi mühiti öz varlığı ilə yaşamaqda, əlaqələrini genişləndirməkdə davam edir.
Gürcüstanda sovetlərin qələbəsindən sonra gərgin bir vəziyyət yarandı. İctimai inkişafın mürəkkəb proseslərindən doğan ziddiyyətlərdən yaxa qurtarmaq Nəriman Nərimanova müyəssər olmadığı kimi, Ömər Faiqə də qismət olmadı. Leninin rəhbərliyi altında yeni bolşevik hökuməti "Millətlərin öz müqəddəratını təyin etmək hüququ" haqqında bəyannamə qəbul etmişdi. Bağlanmış Moskva və Qars mü-qavilələri isə Ömər Faiqi çox arxayın saldı. Müqavilələrə görə Ahıska və Ahılkələk əyalətlərinə muxtariyyət veriləcəyinə o, qəti inanırdı. Azərbaycan Sovet Sosialist Res-publikası yarandıqdan sonra onların, həmçinin Dağıstanda yaşayan Azərbaycan türklərinin muxtariyyəti Azərbaycan SSR-nin dövlət statusu ilə məhdudlaşdırılır. Ancaq Azərbaycan SSR-in Dağlıq Qarabağ vilayətində yaşayan ermənilər mərkəzdəki erməni lobbisinin yardımı ilə Dağlıq Qarabağ Vilayəti təşkil edirlər. Bu, həmçinin sovet imperiyasının gələcəkdə aparacaq "ayır-buyur" siyasətinin mə-nafeyinə uyğun idi... Rus imperializminin döşlərindən süd əmən erməni daşnakları müasir dövrdə "analarının" etimadını doğrultdular. Qarabağda tökülən qanlar rus-sovet imperializminin uzaqgörən siyasətinin nəticəsidir. Bu vaxtlar Azərbaycandan Türkiyəyə iki geniş qol uzanırdı. Biri-Naxçıvanın Sədərək kəndindən, ikincisi isə Qazax-Ağetafa bölgəsindən başlayıb, Borçalı mahalından keçib, Ahıska vilayətində tamamlanan qol idi. Bu iki qolu kəsib atmaq ermənilərin və rus imperiyasının başlıca məqsədi idi. Nəhayət, mərkəzi hökumətin himayədarlığı ilə 1923-cü ildə Zəngəzur mahalı Azərbaycandan alınıb Ermənistana verildi. Bununla da sovet imperiyasındakı türk xalqlarından Türkiyəyə uzanan qollardan biri dirsəkdən kəsildi. O biri qol isə...