Biznesin qiymətləndirməsi fəaliyyəti və
metodları
Respublikamızda bazar iqtisadiyyatının tələbləri əsasında təşəkkül tapmış müxtəlif yeni
fəaliyyət növlərindən biri də qiymətləndirmə fəaliyyətidir. Ümumiyyətlə, sivil əmlak bazarını
intellektual fəaliyyət növü olan qiymətləndirmə fəaliyyəti olmadan təsəvvür etmək
mümkün deyildir.Lakin buna baxmayaraq bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblər üzündən
bir-birindən doğan və ayrı-ayrılıqda təsəvvür edilməyən əmlak bazarı ilə qiymətləndirmə
fəaliyyətinin inkişafında qeyri-paralellik müşahidə olunmuşdur.
Qiymətləndirmə fəaliyyəti spesifik və həm də çətin bir peşə növü hesab edildiyindən,
eləcə də respublikamızda qiymətləndirmə üzrə geniş təcrübənin olmaması səbəbindən, bu
sahəyə münasibət heç də həmişə birmənalı olmamış,
qiymətləndirməyə
qeyripeşəkarların (auditorların, bankirlərin, sığortaçıların) müdaxiləsi
nəticəsində problemin həlli əvəzinə əlavə problemlər yaranmış, heç bir əsası olmayan və
real bazar amillərini nəzərə almayan «qiymətləndirmə»lərin nəticələrinin ölkə
iqtisadiyyatina, sahibkarların fəaliyyətinə böyük ziyanı dəymişdir.
Ümumiyyətlə, qiymətləndirmə fəaliyyətinə iki istiqamətdə yanaşmaq mümkündür:
1)
Sahibkarlıq növü kimi;
2)
Sahibkarların qiymətləndirmə fəaliyyətindən istifadə etməsi.
1-ci istiqamətdə qiymətləndirmə fəaliyyətinin təşəkkülü və inkişafı baxımından yanaşmaq
xüsusi maraq doğurur və istiqamətdə qısaca aşağıdakıları qeyd etmək olar.
Sahibkarlıq fəaliyyəti kimi qiymətləndirmə fəaliyyəti öz başlanğıcını 1996-ci ildən
götürmüşdür və elə həmin dövrdən etibarən də respublikamızda qiymətləndirmənin hüquqi,
nəzəri-praktiki bazasının formalaşdırılması istiqamətində mühüm addımların əsası
qoyulmuşdur.
1996-cı ildə «Sahibkarlıq fəaliyyəti haqqında» AR-nın qanununa əlavələr və
dəyişikliklər edildi və «Xüsusi razılıq (Iisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərinin
siyahısının təsdiq edilməsi haqqında» 4 oktyabr 1997-ci il tarixli 637 saylı fərmanı ilə
qiymətləndirmə fəaliyyati xüsusi fəaliyyət növü kimi təsbit olundu. Bütün bunlar
sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı istiqamətində dövlətin siyasətinin həyata keçirilməsi və
sahibkarlıq fəaliyyəti növlərinə hüquqi status verilməsi üçün mühüm rol oynadı. Burada
əvvəllər də lisenziya əsasında həyata keçirilən fəaliyyət növlərinin siyahısının təsdiq
edilməsi ilə yanaşı həm də bəzi yeni fəaliyyət növlərinin də lisenziya əsasında həyata
keçirilməsi ilk dəfə rəsmən elan olunurdu. Belə yeni sahibkarlıq fəaliyyəti növlərindən
biri də yuxarıda qeyd olunduğu kimi əksər bazar iqtisadiyyatının ölkələrində artıq
çoxdan hüquqi status qazanmış və əmlakla aparılan əməliyyatlar zamanı qərarların
qəbulunda mühüm rol oynayan qiymətləndirmə fəaliyyəti idi. Daha sonra Azərbaycan
Respublikasının Nazirlər Kabinetinin 16 fevral 1998-ci il tarixli «Qiymətləndirmə
fəaliyyatinə xüsusi razılıq (Iisenziya) verilməsi qaydalarının təsdiq edilməsi haqqında» 29
saylı qərarı qəbul edildi və bu fəaliyyətə xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsinə başlanıldı.
Həmin dövrdən bu günə qədər Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyat Nazirliyi tərəfindən
20-dən artıq hüquqi və fiziki şəxsə qiymətləndirmə fəaliyyətini həyata keçirmək üçün Xüsusi
Razılıq (lisenziya) verilmişdir.
Ümumiyyətlə, lisenziya almış həmin şəxslərin fəaliyyətinin təhlili göstərir ki,
onların bir qismi öz fəaliyyətlərini qura bilməmiş, bir qrupu isə dövlət orqanlarının
tərkibində olduğu üçün həmin sahədə inhisarlara çevrilmiş, digər bir qismi isə böyük
çətinliklərə baxmayaraq öz fəaliyyətlərini qismən qura bilmiş və yalnız bir neçə firma isə
çətinlikləri
arxada
qoyaraq
artıq
qi ymətləndirmə
bazarında
uğurla
irəliləməkdədir. Digər bir qrup isə lisenziya vaxtı çatdığından və öz fəaliyyətlərini qura
bilmədiklərindən fəaliyyətlərini dayandırmışlar. Bunun bir çox obyektiv və subyektiv
səbəbləri ilə yanaşı diqqəti cəlb edən xüsusi amillər də vardır ki, bunlar qiymətləndirici
kadrların hazırlanması, qiymətləndirmənin dəqiq və obyektiv aparılmasını təmin edəcək
normativhüquqi bazada olan boşluqlar, bir sıra qanunvericilikdə qeyri-qanuni qiymətləndirməyə
şərait yaradan ikili xarakterli maddələr və s. aid etmək olar. Digər səbəblər də vardır ki, bunlara
qiymətləndirmənin nəticələri barədə hesabatların ayrı-ayrı dövlət və qeyri-dövlət qurumları
tərəfindən tanınması ilə bağlıdır. Azərbaycan Respublikası Sahibkarlar (işəgötürənlər) Təşkilatları
Milli Konfederasiyası bu istiqamətdə mövcud olan boşluqların və problemlərin aradan
qaldırılmasında qiymətləndiricilərə müvafiq köməklik göstərməyə hazırdır və biz bu istiqamətdə
artıq iş aparırıq. Sahıbkarların fəaliyyətində tez-tez meydana çixan fəaliyyət növü kimi
qiymətləndirmə çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Hazırda vergiyə cəlb etmə, girov qoyma,
özəlləşdirmə, alqı-satqı, birləşdirmə və bölüşdürmə. Bağışlama, əmlaka investisiya cəlb etmə,
sığorta, icarəyə vermə, nizamnamə kapitalına pay qoyuluşu, əsas fond obyektlərinin dəyərinə görə
amortizasiya ayırmalarının hesablanması, smeta-layihə sənədlərinin tərtibi və s. Məqsədlər
üçün əmlakın qiymətləndirilməsi prosesi həyata keçirilir. Göstərilən bu və ya digər halların hər
birində qiymətləndiricinin iştirakı isə həmin əməliyyatların sivil və obyektiv şəkildə aparılmasının
göstəricisi hesab edilir.
Əmlakın aşağıdakı dəyər formaları müəyyən edilir:
1.
İnventar dəyəri. Mövcud normativ hüquqi aktlara uyğun olaraq fiziki şəxslərin daşınmaz
əmlakının inventar dəyari müvafiq dövlət orqanı tərəfindən müəyyənləşdirilir. Fiziki şəxslərin
əmlak vergisi məhz bu dəyərə əsasən hesablanır. Obyektin inventar dəyəri olmadıqda vergiqoyma
məqsədləri üçün bunlara oxşar obyektlərin inventar dəyəri tətbiq edilir. Müvafiq əmlaklarla
sövdələşmələrə görə tutulan dövlət rüsumu bu dəyərdən hesablanır. Bu dəyər həmçinin
amortizasiya ayırmalarının hesablanması üçün də istifadə edilə bilər.
2.
Bazar dəyəri və ya qiymətləndirmə dəyəri. Bu dəyər qiymətləndirmə fəaliyyəti subyektləri
tərəfindən əmlaka qoyulmuş qiymətdir. Əmlakın qiymətləndirilməsi mühasibat uçotu məqsədləri,
girov və s. məqsədlər üçün həyata keçirilə bilər. Əsas fondların yenidən qiymətləndirilməsi
məqsədilə aparılan qiymətləndirmənin nəticələri mühasibat və statistika hesabatlarına
köçürüldükdən sonra həmin dəyər orada «bərpa dəyəri kimi» göstərilir. Qiymətləndirici tərəfindən
qoyulan dəyər həmin dövrə olan bazar qiymətlərinə uyğun olrnalıdır.
3. Uçot dəyəri. Bu dəyər mühasibat uçotu və statistika hesabatlarında göstərilən dəyərdir. Əsas
fondlar uçota onların alınmasına çəkilmiş faktiki məsrəflər (alış dəyəri, quraşdırma, daşınma və s.)
məbləğində - «ilkin dəyər»lə qəbul edilir. Müəyyən müddət keçdikdən sonra əsas fondların «ilkin
dəyəri» bazar qiymətləri ilə uzlaşmadıqda onlar müəyyən olunmuş qaydada yenidən
qiymətləndirilərək uçotda «bərpa dəyəri» ilə göstərilir. Hal-hazırda dövlət müəssisələri əsas
fondların yenidən qiymətləndirilməsini Respublika Nazirlər Kabinetinin qərarlarına əsasən özləri
həyata keçirirlər. İlkin və ya bərpa dəyərinə əsasən müəssisələr amortizasiya ayırmaları
hesablayırlar. Əmlak vergisi isə müəssisələrin əsas vəsaitlərinin qalıq dəyərinin ilkin və ya
bərpa dəyərindən amortizasiya ayırmaları çıxıldıqdan sonra yerdə qalan dəyər illik orta dəyərindən
hesablanır.
Araşdırmalar göstərir ki, müəssisələrin əsas fondlarının uçot dəyəri onların bazar
qiymətlərindən xeyli fərqlidir. Bu bir tərəfdən müəssisələr üçün xeyir, digər tərəfdən isə ziyandır.
Uçot dəyərinin az olması bir tərəfdən əmlak vergisinin az ödənilməsinə, digər tərəfdən isə
amortizasiya ayırmalarının aşağı səviyyəsinə səbəb olur. Amortizasiya ayırmaları müəssisənin
xərclərinin tərkibində böyük xüsusi çəkiyə malik olduğundan müəssisələr üçün əsas fondların
bazar qiymətləri ilə qiymətləndirmək məqsədə uyğundur.
Bazar iqtisadiyyatında qiymətləndirmə işinin həlledici rolunu nəzərə alaraq, 1996-ci ildən
etibarən bu fəaliyyət növünün tənzimlənməsi məqsədi ilə Azərbaycan Prezidenti, eləcə də
Respublika Nazirlər Kabineti tərəfindən bir sıra fərmanlar, qərarlar və sərəncamlar qəbul
edilmişdir. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisi tərəfindən «Qiymətləndirmə fəaliyyəti
haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu (25 iyun 1998-ci il) həyata vəsiqə almışdır.
«Qiymətləndirmə fəaliyyəti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda nəzərdə
tutulmuş qiymətləndirmə standartlarının və normalarının hazırlanmasının təşkili və
Dostları ilə paylaş: |