Biz öz məqsədlərinə nail olmaq üçün heç bir vasitədən çəkinməyən

407

QEYDLƏR

manları qurultayında (1917, 15-20 aprel) rəyasət heyətinin üzvü seçilmişdir. 

1917-ci ildə Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi tərəfindən Dağıstan vilayətində 

Müvəqqəti hökumətin komissarı təyin edilmişdir. Zaqafqaziya Seymində 

sosialistlər blokuna daxil idi, 1918-ci il aprelin 26-da yaradılmış Zaqafqazi-

ya Demokratik Federativ Respublikası hökumətində dövlət nəzarəti naziri 

postunu tutmuşdur. Bakıda mart hadisələri ilə əlaqədar, 1918-ci il aprelin 

20-də Zaqafqaziya Seymi tərəfindən Bakı Soveti ilə danışıqlar aparmaq 

üçün Bakıya ezam olunmuş, burada bolşeviklər tərəfindən həbs edilmiş-

dir. Şimali Qafqaz Dağlı Respublikasında poçt-teleqraf naziri. Paris Sülh 

Konfransına danışıqlara göndərilən nümayəndə heyətinə daxil idi. Dağlı 

Respublikası hökuməti dağıldıqdan sonra Bakıya qayıtmış, AXC-nin icti-

mai-siyasi həyatında fəal iştirak etmiş, xeyriyyə işləri ilə məşğul olmuşdur. 

1920-ci ilin aprelində Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra 

Fransaya mühacirət etmişdir.

105

Fövqəladə Hərbi Təhqiqat Komissiyası – nəzərdə tutulur. Bolşevik 

hökuməti tərəfindən 1918-ci ildə əsasən Şamaxı hadisələrini təhqiq etmək 

üçün yaradılmışdır. 1918-ci ilin mart-aprel aylarında şəhərin və qəzanın 

müsəlman əhalisinə qarşı görünməmiş vəhşiliklər törədilmiş, Şamaxı 

şəhəri isə tamamilə yandırılmışdır. FHTK sədri D.İ.Kojemyako tərəfindən 

Şamaxı qırğınlarının əsas təşkilatçılarından biri Stepan Lalayev həbs edil-

miş, lakin S.Şaumyanın şəxsi müdaxiləsindən sonra azadlığa buraxılmış-

dır. Bu hadisədən az sonra FHTK ləğv edilmişdir. Bakılıların şikayətinə görə 

saxlanılmış digər ermənilər də azadlığa buraxılmışlar. Ətraflı bax: Kojem-

yako D.İ.

106

Fövqəladə Hərbi Təhqiqat Komissiyası – nəzərdə tutulur. 

107

Rus-tatar məktəbi (rus-müsəlman məktəbi) – XIX əsrin ikinci yarı-

sında rus ictimai-pedaqoji fikrinin və mütərəqqi məktəb təcrübəsinin tə-

siri ilə Azərbaycanda yaradılan xüsusi məktəb növü. İlk məktəblər 1875-ci 

ildə Qazax qəzası, Salahlı kəndində, 1887-ci ildə isə Bakıda açılmışdır. Son-

radan bütün Azərbaycanda yayılmış bu məktəblərin yaradılması və inki-

şafı müəllimlər Həbib bəy Mahmudbəyov və Sultan Məcid Qənizadənin 

adı ilə bağlıdır. Əvvəlcə 1 sinifli (tədris müddəti -2 il), sonra ikisinifli (təhsil 

müddəti - 4 il) olan məktəblərdə azərbaycanlı şagirdlər ana dilində təhsil 

alır, Azərbaycan, fars və rus dilləri, hesab, coğrafiya, tarix və şəriət tədris 

edilirdi. Oğlanlar və qızlar ayrı oxuyurdular. 

108

Şah məscidi - şəhərin tarixi hissəsi olan İçəri şəhər Qalasında Şir-

vanşahlar sarayının ansamblına daxildir (XV-XVI əsrlər). Mart hadisələri 

---

BAKI. MART 1918-ci il. AZƏRBAYCAN QIRĞINLARI SƏNƏDLƏRDƏ

408

zamanı məscidin minarəsi artilleriya mərmilərindən zədələnmişdir.

109

“Şərq cəmiyyəti” – “Vostoçnoye obşestvo”, əmtəə anbarlarının, əmtəə 

mallarının borca verilməklə sığortalanması, daşınması cəmiyyəti, 1893-cü 

ildə yaradılmışdır, malların saxlanması üçün anbarları vardı, Rusiyaya və 

xaricə dəmiryolu, su və maşın yolları vasitəslə malların daşınması, neft 

məhsullarının satışı, borc verilməsi ilə məşğul olmuş, malların alış-verişi 

üzrə komisyon tapşırıqlarını yerinə yetirmişdir. İdarəsi Peterburqda, kon-

toru Bakıda yerləşirdi. 1917-ci ilin yanvar ayından “Qafqaz və Merkuri” cə-

miyyəti ilə birləşmişdir. 1920-ci ilin may ayında Sovet hökuməti tərəfindən 

ləğv edilmişdir.

110

Qafqaz və Merkuri - gəmiçilik cəmiyyəti, 1859-cu ildə Xəzər dənizin-

də və Volqa, Oka, Kama çaylarında yük və sərnişin daşınması məqsədilə 

təsis edilmişdir. İdarəsi Peterburqda, kontoru Bakıda yerləşirdi. Cəmiyyət 

1917-ci ilin yanvar ayının 1-dən “Əmtəə anbarlarının Şərq cəmiyyəti” ilə 

birləşmişdir. 1920-ci ilin may ayında Sovet hökuməti tərəfindən ləğv edil-

mişdir.

111

Srvantsyan Amazasp – (1873-1921), rus ordusunun keçmiş zabiti, 

“Daşnaksütun” partiyasının üzvü, qatı millətçi, terrorçu. Osmanlı İmpe-

riyası Van şəhərində anadan olmuşdur. Gənc yaşlarından erməni millət-

çi-terror hərəkatında iştirak etmiş, Türkiyə hakimiyyətinin təqiblərindən 

qorxaraq İrəvana, sonra isə Şuşa şəhərinə getmişdir. 1905-1907-ci illərdə 

türk və azərbaycanlı əhalisinə qarşı törətdiyi çoxsaylı qanlı təcavüzkar 

əməlləri ilə tanınmışdır. 1908-ci ildə digər daşnak xadimlərlə birlikdə çar 

hökuməti tərəfindən həbs edilmiş və 15 il müddətinə Sibirə sürgün edil-

mişdir. 1913-cü ildə oradan qaçmağa müvəffəq olmuş, əvvəl Avropaya, 1914-

cü ildə Konstantinopola getmişdir. Birinci Dünya müharibəsi zamanı 3-cü 

erməni könüllü drujinasının komandiri olmuş, 1915-ci ildə Van, Bitlis və 

Xizən döyüşlərində iştirak etmiş, yeli türk əhalisinə qarşı qırğınlar törət-

mişdir. 1917-ci ilin fevralında Rusiyada, Alaşkert rayonunda polis dəstələri-

nin başçısı təyin edilmişdir. 1918-ci ilin əvvəlində Bakıya gəlmiş, burada er-

məni hərbi birləşmələrinə başçılıq etmişdir. Bakıda Erməni Milli Şurasının 

üzvü olmuşdur. Qızıl Ordunun 3-cü briqadasının komandiri kimi 1918-ci 

il mart-sentyabr aylarında Bakıda və Azərbaycanın regionlarında erməni 

silahlı dəstələrinin dinc müsəlman əhaliyə qarşı hücumlarına rəhbərlik 

etmişdir. 1918-ci il may ayının əvvəllərində Quba qəzasında müsəlman 

qırğınları törətmişdir. Xüsusi qəddarlığı ilə ad çıxarmışdır. Başçılıq etdiyi 

silahlı dəstəni “cəza dəstəsi”, özünü erməni xalqının qəhrəmanı və onun 

---