Bóg zagubiony. Wiara w objęciach niewiary
Yüklə 123,02 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Bóg
zagubiony Wiara w objęciach niewiary Tytuł oryginału: Gott los werden. Wenn glaube und unglaube sich umarmen © 2016 Vier-Türme GmbH, Verlag, Münsterschwarzach Abtei © Wydawnictwo WAM, 2017 ISBN 978-83-277-0716-1 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl Spis treści Winfried Nonhoff 8 Przedmowa opuszczeni przez boga? Tomáš Halík 14 Prolog Martwy bóg. Mowa szalonego człowieka 32 Gdy BóG milczy Anselm Grün 35 Ateizm nieobcy duszy Tomáš Halík 49 Uścisnąć ateizm 80 Różne foRmy RealneGo ateizmu Tomáš Halík 83 Z hipo tezą Boga — albo bez niej Anselm Grün 113
Między obojętnością a poszukiwaniem — dynamiczny obraz ateizmu 124
nawRócić się, By szukać Anselm Grün 127 Węszenie Boga Tomáš Halík 137 Religia i człowiek szukający duchowości 158
PRzeżyć tajemnicę Tomáš Halík 161 Droga ku głębi Anselm Grün 181
Doświadczanie tego, co nieopisywalne 200 dRoGa do tajemnicy — oPowiadania o tym, czeGo nie da się PRzedstawić Anselm Grün 203 Przemiana — wspólna droga wierzących i niewierzących Tomáš Halík 215 Niewierzący we mnie — mój przyjaciel Anselm Grün 240 Epilog
nieznany bóg. Mowa świętego pawła na areopagu Anselm Grün Tomáš Halík Winfried Nonhoff 266
wiaRa w oBjęciach niewiaRy — rozmowa
291 Autorzy
Przedmowa
opuszczeni przez boga?
Winfried Nonhoff 9 Jest Wielki Piątek. Wielki Piątek 2016 roku. Kilka dni temu jęknęliśmy, wysłuchawszy wiadomości o atakach terrorystycznych w Brukseli. A dziś, w ten Wielki Piątek, ta część z nas, która wierzy w chrze- ścijańskiego Boga, wspomina jego Posłańca, który z krzykiem bólu poszedł na śmierć. Włożono Mu w usta słowa: „Boże mój, Boże mój, czemuś mnie opuścił?” (Mk 15, 34). Szalony, obłąkany świat. Pod- czas gdy pod naszą szerokością geograficzną Bóg umiera po cichu, nieomal niezauważenie, gdzie indziej znajdują się bojownicy z niespożytą wital- nością i mocą powołujący się na Boga, który żyje i wyrusza z nimi na bój, siejąc strach i przerażenie w świecie uchodzącym w ich oczach za bezbożny. Czy w tej sytuacji nie przyłapujemy się na tym, że chcemy, by On rzeczywiście umarł? Czyż nie chcemy w takich chwilach pozbyć się Go, tego Boga, w któ- rego imieniu ludzie dzielą życie innych na warto- ściowe i bezwartościowe, na życie, które trzeba chro- nić, i na życie, które należy zniszczyć? Jakże często Bóg bywa używany, jak często w Jego imię mordu- je się i niszczy nie tylko innych bogów, lecz przede wszystkim związanych z nimi ludzi, tych, którzy nie wierzą w Boga prowadzącego swoje hufce do bit- wy. Rzeczywiście, ta historia zupełnie nie ma sensu. I, co więcej, jak widzimy, najwyraźniej trwa nadal.
10 Przedmowa: Opuszczeni przez Boga Jeśli uświadomimy sobie, że wcale nie musimy wypowiadać słowa „Bóg” w ten sposób, że nie musi- my go okaleczać i ranić nim, narzucając innym coś, co jest rzekomo wyższe niż wyznawane przez nich wartości, mordując i tłamsząc ich tożsamość — jeśli to sobie uświadomimy, łatwiej dostrzeżemy w jego rozlicznych formach religijne maski terroru. A teraz mamy Wielki Piątek. I oto stoję wobec re- ligii, w której w pewnym, bardzo szczególnym sen- sie śmierć Boga nie tylko jest upamiętniana, ale też dokonuje się w liturgii i — jakkolwiek para doksalnie by to zabrzmiało — wyznawana jest jako istotny rys żywego Boga. Ta celebracja nie pasuje jednak do no- wożytnego patosu, z jakim człowiek morduje Boga. Tutaj bowiem to sam Bóg opuszcza Ukrzyżowanego. Z całą troską trzeba powiedzieć nam, współczes nym, że Ten, który wisi na krzyżu, przeżywa absolutny kryzys obrazu Kogoś, kogo sam nazywa Bogiem. O, tak — co za ból! — Ukrzyżowany został bez Boga. Chrześcijanie mogą tu powiedzieć: Bóg nas opuścił, umarł w tej postaci, w której dotąd pokładaliśmy ufność. W każdym razie właś nie tak przeżywał to ów samotny Posłaniec, przychodzący, by uobecniać i reprezentować Boga. Co więcej: On, który wkrót- ce ma zasiąść po prawicy Boga, opuszczony przez Niego sam wchodzi w śmierć. Zaiste: został bez Boga. Uległ przemocy tych, którzy posiadają Boga na włas ność. Dlatego też Wielki Piątek wyrósł ponad czas; nie stał się jeszcze jednym z wielu dni tamtej staro-
11 Winfried Nonhoff żytnej epoki, w której Rzymianie okupowali Pale- stynę. I dlatego ów Opuszczony przez Boga nie zo- stał jeszcze jednym z wielu nieszczęśników, których ukrzyżowano w pierwszym stuleciu naszej ery. Wia- ra chrześcijańska trwa przy doświadczeniu śmier- ci Boga — nie w takim sensie, by Bóg został oba- lony czy wygnany. Świat i nasze doświadczenia pojmiemy dopiero wtedy, gdy spojrzymy w niezwy- kle mroczne oblicze Bóstwa, przekazywane w opo- wieściach założycielskich wiary. I wydaje się, że zgotowana opuszczonemu Jezuso- wi śmierć Boga może stać się tajemniczą mocą, któ- ra strzeże Boga i chroni Go w okupowanej postaci. Wielki Piątek to w istocie wielki zakaz czynienia so- bie podobizn Boga. Wielki Piątek po dziś dzień re- habilituje najgłębsze i najstraszliwsze doświadcze- nia opuszczenia, umieszczając je w samym sercu wiary. Ale Wielki Piątek strzeże też niewiary — jak zawsze osaczanej i potępianej przez rozmaite defi- nicje — przed wiarą nazbyt bezpieczną i chronioną, domagającą się walki i rozstrzygnięcia. W Wielki Piątek — a któryż dzień nie może nim być — każda wiara wystawia się na trzęsienie ziemi i mrok, który ją ogarnia. Rozdzierają się wszystkie zasłony, spo- wijające świątynie naszych koncepcji i historycznie uzasadnionych twierdzeń, tańczących wokół Świę- tego Świętych. Jakaż to ogromna szansa na cierpli- we życie na morderczej karuzeli zwycięzców! Nasza książka odsłania oczyszczający sens nie- wiary, i to w wielu wymiarach: przyznaje prawo
12 Przedmowa: Opuszczeni przez Boga do istnienia sceptycyzmowi, ostrożności, wahaniu i wstydowi tam, gdzie pewniki stają się bronią w rę- kach ludzi, którzy uważają się za wierzących. Każ- da zaś wiara, która w swych strukturach odnajdzie miejsce dla niewiary, staje się z kolei pocieszeniem i znakiem sprzeciwu tam, gdzie świat i człowiek po- strzegani są w krzywym zwierciadle ideo logii, bądź tam, gdzie zagraża im cynizm i ironiczny dystans. Cóż za szansa dla nas, którzy szukaliśmy już wszę- dzie, nigdzie nie znajdując rozwiązania naszych rozterek i problemów! Potrzebujemy tego nieznośnego, niewygodnego napięcia: nie tylko pomiędzy Bogiem a Bogiem, po- między wiarą i niewiarą, pomiędzy brakiem pew- ności i tryumfalizmem. Także nasze wygodne, kon- sumistyczne zadowolenie z tego, co tu i teraz, musi stanąć wobec podejrzenia o obojętność i nieczułość, o bezkrytyczną, samolubną apatię i o cyniczną po- gardę dla biednych. Z drugiej strony — choć zrzucenie z tronu bogów i bożków oraz obalenie ich na ziemię może mieć po- zytywne następstwa, to jednak narzuca się pyta- nie, kto zasiądzie na tych pustych tronach sumień i społeczeństw. Spór o Boga jeszcze się zatem nie skończył. Musimy go wciąż prowadzić — dla nasze- go zbawienia. Jeśli ktoś chce tylko pozbyć się Boga, prawdopodobnie zanadto upraszcza sprawę. Jeśli ktoś chce ocalić Boga bez zmagań i walki, ulega za- pewne niebezpiecznej dla życia iluzji. Pozostaje Wiel- ki Piątek. Nawet jeśli z drżeniem — choć w oparciu
13 Winfried Nonhoff o wiarygodne świadectwa — dostrzegamy w nim obietnicę Wielkanocy. Książka ta przyznaje wspomnianym napięciom należne im miejsce. Bada motywy i postawy współ- czes nej niewiary. Nie bez powodu zawarte w niej rozważania oscylują pomiędzy diagnozą Friedricha Nietzschego o śmierci Boga a mową świętego Pawła na ateńskim Areopagu, wskazującą na nieznanego Boga. To samo napięcie powinno okazać się owoc- ne także i dziś. Ale książka ta czerpie również z doświadcze- nia kruchego piękna wiary, ostrożnie wyrażanego w słowach. Odzyskiwanie ostrożnej, nieśmiałej wia- ry wiele zawdzięcza autentycznym doświadczeniom braku Boga, przekazanym nam szczerze przez mi- styków. Autorzy sięgają w tym względzie do osobi- stych, bardzo różnych kontekstów biograficznych i intelektualnych. Nie wahają się wprowadzać czy- telnika w swoją osobistą historię. Jedynie ten bo- wiem, kto przeżył włas ny Wielki Piątek i kto potrafi oprzeć na tym doświadczeniu swoje myśli i refleksje, umie też opowiadać o wielkanocnej radości wiary — chroniąc obecność Boga i strzegąc człowieka. Prolog
Martwy bóg.
Mowa szalonego człowieka
Tomáš Halík Szalony człowiek — Słyszeliście pewnie o tym szaleńcu, który w jas ne przedpołudnie zapalał latarnię, biegał po rynku i nie przestawał krzyczeć: „Szukam Boga! Szukam Boga!”. Jako że akurat zebrało się tam wielu takich, któ- rzy w Boga nie wierzyli, śmiechom nie było końca. „Czyż- by Bóg gdzieś przepadł?” — rzekł jeden. „Zagubił się jak dziecko?” — rzekł drugi. „A może trzyma się w ukryciu? Boi się nas? Wsiadł na statek? Wywędrował?” — tak krzyczeli i śmieli się jeden przez drugiego. Szaleniec sko- czył między nich i przeszył ich wzrokiem. „Co się stało z Bogiem? — zawołał. — Powiem wam! Uśmierciliśmy go — wy i ja! My wszyscy jesteśmy jego mordercami! Ale jak tego dokonaliśmy? Jak zdołaliśmy wypić morze? Kto dał nam gąbkę, żeby wymazać cały horyzont? Cóżeśmy zrobili, odwiązując Ziemię od jej Słońca? W jakim kie- runku się teraz porusza? Dokąd my zdążamy? Dokąd- kolwiek, byle dalej od wszelkich słońc? Czy ten ruch nie jest ustawicznym upadkiem? W tył, na bok, w przód, na wszystkie strony? Czy jest jeszcze coś takiego, jak góra i dół? Czy nie błąkamy się niczym po nieskończonej ni- cości? Czy wokół nie zieje pusta przestrzeń? Czy nie zro- biło się zimniej? Czy nie nadchodzi wciąż noc i noc? Czy nie trzeba przed południem zapalać latarni? Czy nie sły- chać już wrzawy grabarzy, którzy pogrzebali Boga? Czy nie czuć już woni boskiego rozkładu? — wszak i bogowie ulegają rozkładowi! Bóg umarł! Bóg pozostaje umarły! I my go uśmierciliśmy! Jak mamy się pocieszyć, mordercy nad mordercami? Największa moc i świętość, jaką świat dotąd posiadał, wykrwawiła się pod ciosami naszych noży — kto zetrze z nas tę krew? Jaka woda zdoła nas
oczyścić? Jakie ceremonie pokutne, jakie święte igrzyska będziemy musieli wymyślić? Czy wielkość tego czynu nas nie przerasta? Czy nie musimy sami stać się bogami, aby się przynajmniej wydawało, że byliśmy godni tego czynu dokonać? Nie było nigdy czynu większego — i wszyscy urodzeni po nas należą za jego sprawą do wyższej hi storii niż cała historia dotychczas!”. Tu szaleniec umilkł i znów przyjrzał się słuchaczom — ci również milczeli i pa trzyli na niego ze zdumieniem. Wreszcie cisnął latarnię na ziemię, aż się rozbiła i zgasła. „Przychodzę za wcześ nie — rzekł — jeszcze nie czas na mnie. To niebywałe zdarze nie jest jeszcze w drodze i wędruje — jeszcze nie dotarło do ludzkich uszu. Grom i błyskawica potrzebują czasu, świat ło gwiazd potrzebuje czasu, czyny nawet już do konane potrzebują czasu, aby je zobaczono i usłyszano. Ten czyn jest ciągle jeszcze bardziej ludziom odległy niż najdalsze gwiazdy — a przecież sami go dokonali!”. Opowia dają jeszcze, że szaleniec tego samego dnia wdzierał się do różnych kościołów i intonował swoje requiem aeternam
Wyprowadzony i indagowany, odpowiadał nieod miennie tylko: „Czym są jeszcze te kościoły, jeśli nie gro bowcami i kamieniami nagrobnymi Boga?”. Friedrich Nietzsche, Radosna wiedza 1 1 Friedrich Nietzsche, Radosna wiedza („La gaya scienza”), tłum. Mał- gorzata Łukasiewicz, Gdańsk 2009, s. 137−138 (fragmenty zaznaczone kursywą według wersji podanej przez autora).
17 co się stało z bogieM? Szukając lejtmotywów, które wycisnęły swoje pięt- no na historii dwudziestego wieku, z pewnością natkniemy się na zdanie: „Bóg umarł!”. Zdanie to wypowiedział Friedrich Nietzsche, który umarł na początku dwudziestego wieku i który uważał się za jednego z „pierworodny[ch] i wcześniak[ów] nad- chodzącego stulecia, którzy dziś już właściwie [po- winni] dostrzegać cienie, jakie niebawem zasnują Europę” 1
Nietzsche nie był ani pierwszym, ani jedynym au- torem głoszącym śmierć Boga; jest jednak niewątp- liwie najsłynniejszym z nich. Opowiadanie o czło- wieku szalonym z jego książki Radosna wiedza 2
jest jedyną wersją tej myśli w dziele Nietzschego, choć z pewnością jest to wersja najbardziej znana i ciesząca się największą popularnością. Scena na rynku, w której przybywa odmieniec, w biały dzień z latarnią szukający nieobecnego Boga, działała na mnie zawsze jak mara senna. Są sny, które wydobywają z głębi naszej nieświadomości 1 Friedrich Nietzsche, Radosna wiedza („La gaya scienza”), tłum. Mał- gorzata Łukasiewicz, Gdańsk 2009, s. 229 (księga piąta, 343. Jak to jest z naszym dobrym humorem ). 2
18 Prolog: Martwy Bóg. Mowa szalonego człowieka coś, czego nasz umysł nie był do tej pory w stanie dostrzec i pojąć, przesłanie, dla którego — mówiąc słowami Nietzschego — „nie ma jeszcze uszu”. Ludy pierwotne, jak twierdzi Carl Gustav Jung, odróż- niają „małe sny”, mające jedynie prywatne znacze- nie dla śniącego, od „wielkich snów”, istotnych dla przyszłości całego plemienia. Myślę, że scena, którą opisał Nietzsche, jest w istocie „wielkim snem”, ma- jącym istotne znaczenie dla losów całego naszego „plemienia”. „Co się stało z Bogiem?” — oto pytanie, którego stawianie zawsze ma sens. Dlaczego w przypowieści Nietzschego poszuku- jący Boga jest obłąkańcem, człowiekiem szalonym? Dlaczego zarówno pytanie, jak i odpowiedź, gło- sząca śmierć Boga, zostaje włożona właś nie w usta szaleńca? Może jest to ów głupiec z psalmu, o któ- rym czytamy: „Rzekł głupi w sercu swoim: »Nie ma Boga»” (Ps 14, 1; Ps 53, 2)? A może jest to raczej bła- zen, nadworny trefniś, jedyny, któremu wolno wypo- wiadać zakazane prawdy? Czy przypomina w swo- jej głupocie dziecko, które wieści to, co wprawdzie każdy widzi, ale wszyscy boją się widzieć i nazwać — mówi, że król jest nagi? A może człowiek szalony je- dynie z punktu widzenia ludzi na rynku jest obłą- kańcem, który w rzeczywistości odsłania ich włas ną głupotę? Czy ze swoją latarnią w biały dzień przy- pomina on cynika Diogenesa, który pokazywał lu- dziom, że ich świat ło jest w istocie mrokiem nie- wiedzy? Czy nie jest on jurodiwym, jednym z tych świętych błaznów, o których opowiadają legendy
19 Tomáš
Halík chrześcijańskiego Wschodu? A może Nietzsche po prostu opowiedział o włas nym losie, o losie odrzu- conego proroka, który kończy, popadając w obłęd? Diagnoza ateizMu i jej konsekwencje Kluczowe zdanie, często przeoczane przy lekturze tego tekstu, głosi, że adresatami tego przesłania byli lud zie, którz y nie w ierz yli w Boga. Właś nie dlatego śmiali się oni z człowieka, który szuka Boga. Oni już Go nie szukali, nie dbali o Niego, już o Nie- go nie pytali: Bóg nie miał dla nich żadnego znacze- nia. Tak, szaleniec Nietzschego przyszedł przede wsz ystkim po to, by sprowokować ateistów, by uczynić problem z ich masowego ateizmu — nieproblematycznego i niesproblematyzowanego. Dopiero na końcu opowieści człowiek szalony po konwencjonalnych ateistach prowokuje też kon- wencjonalnych wierzących, którzy nie wiedzą, że ich kościoły są już tylko grobowcami i kamienia- mi nagrobnymi martwego Boga. Może obie te gru- py zadufanych w sobie, pewnych siebie ludzi są do siebie podobne — przecież zarówno pewni siebie nie- wierzący, jak pewni siebie wierzący nie szukają Boga. Nietzsche wybierał wciąż trzecią drogę pomię- dzy skrajnościami, szukając niezbadanego obszaru „poza i pod” — poza dobrem i złem, poza religią i ate- izmem w ich tradycyjnej postaci. Jego retoryka rady- kalizuje się zawsze wtedy, gdy chce pogodzić ze sobą 20 Prolog: Martwy Bóg. Mowa szalonego człowieka obie skrajności, niwelując ich niejasną jednostron- ność i pozorną oczywistość. W czasie „prawdy dnia”, rozjaś nionej świat łem rozumu, akcentuje „prawdę nocy”, czas, w którym świat jest głębią, głębszą, niż się wydaje za dnia: „Nie wszystkiemu wobec dnia słowem głosić się wolno” 3 . Szalony człowiek Nietzschego nie przyszedł, by kwestionować wiarę w Boga i głosić ateizm: przy- szedł raczej postawić d iagnozę ateizmu. Ukazu- je jego tragiczną stronę i tragiczne oblicze. Za tajem- nicą zniknięcia Boga kryje się zbrodnia większa od innych zbrodni: mord dokonany na Bogu. Zbrodnia ta ma tragiczne konsekwencje dla całego kosmosu: gaś nie słońce pewności, tracimy orientację, gnamy w otchłań pustki. Pędzimy w mroczne dale, z dala od słońca, w lodowatą przepaść nicości, „dokądkol- wiek, byle dalej od wszystkich słońc” 4 . Pytanie o Boga traci moc, gdyż odpowiedź na nie wydobyłaby na powierzchnię skrywaną, zapomnia- ną, zepchniętą w podświadomość zbrodnię. Była to zbrodnia zbiorowa, której sprawcami i współwinny- mi są szaleniec i jego słuchacze. Jest to zbrodnia, za którą sprawcy muszą wziąć odpowiedzialność. „Czy wielkość tego czynu nas nie przerasta? Czy nie mu- simy sami stać się bogami, aby się przynajmniej wy- dawało, że byliśmy godni tego czynu dokonać?”. 3 Tenże, Tako rzecze Zaratustra , tłum. Wacław Berent, Kraków 2010, s. 164 (część trzecia, Przed wschodem słońca). 4 Radosna wiedza, dz. cyt., s. 137 (księga trzecia, 125. Szalony człowiek). 21 Tomáš
Halík W kolejnych rozdziałach tej samej książki Nie- tzsche przybliża nam tę zbrodnię, której wielko- ści sprawcy nie są w stanie ogarnąć, nie zdając so- bie jeszcze sprawy z jej konsekwencji. Jawi się ona jako felix culpa, szczęśliwa wina: otwiera przed nimi nowe horyzonty, dzięki niej mogą znowu wypłynąć na otwarte morze 5 . Pustka po zabitym Bogu wzy- wa do odwagi, mobilizuje twórcze siły, gdyż prze- strzeń ta nie może pozostać pusta. Wraz ze starym Bogiem umiera też dotychczasowe człowieczeństwo; Nie tzsche jest zresztą przekonany, że „człowiek jest czymś, co powinno być pokonane” 6 . W innym rozdziale Radosnej wiedzy Nietzsche mówi, dlaczego ta zbrodnia nie tylko pozostała ukryta, ale i wciąż jest niedokonana — dlaczego nie jest tak łatwo pozbyć się Boga 7 . Podobnie jak dłu- go jeszcze po śmierci Buddy pokazywano w jednej z grot jego cień, tak i dziś jeszcze na całą naszą cy- wilizację pada „cień martwego Boga”: nasza racjo- nalność, nauka, nasze ideały postępu i demokracji, wiara w rozum, w naukę i w moralność, ba, nawet gramatyka naszego języka są cieniami Boga, jego re- liktami — nasze wartości i idee stoją na fundamen- cie owych niewzruszonych, podstawowych prawd, których gwarantem był meta fizyczny Bóg. Ale te 5 Por. tenże, Radosna wiedza, dz. cyt., s. 230 (księga piąta, 343. Jak to jest z naszym dobrym humorem ). 6 Tenże, Tako rzecze Zaratustra , dz. cyt., s. 9 (Przedmowa Zaratustry, 3). 7 Por. tenże, Radosna wiedza, dz. cyt., s. 125 (księga trzecia, 108. Nowe zmagania ).
22 Prolog: Martwy Bóg. Mowa szalonego człowieka pewniki, ten ustalony porządek prawdy i dobra, pewność tego, co dobre i złe, co jest prawdą, a co złu- dzeniem, co jest błędem lub kłamstwem — wszyst- ko to wraz ze śmiercią Boga zatrzęsło się w posa- dach. Wszystko to bowiem opiera się na założeniu, które już nie obowiązuje, wszystko wraz ze śmiercią Boga straciło grunt pod nogami. Dlatego musimy odłożyć ów dawny świat do lamusa i stworzyć sobie nowe wartości i nowych bogów. poleMika zranionej Duszy Czy Nietzsche rzeczywiście należał do tych ludzi, obecnych już na kartach Biblii, którzy walczyli z Bo- giem, czy też raczej walczył z czymś w samym sobie? W swoim dziele Tako rzecze Zaratustra stawia kolejną diagnozę śmierci Boga: Bóg umarł na swoje współ- czucie dla człowieka 8 . Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że w opowieści tej Nietzsche mówi przede wszyst- kim o sobie: o swoim lęku przed włas nym głębokim współczuciem dla człowieka, skrywanym pod pan- cerzem cynicznej, górnolotnej retoryki, podobnym do pancerza nieśmiałego, wstydliwego Kierkegaar- da, kreującego się na uwodziciela kobiet. Skoro przenikliwy psycholog Nietzsche chce odsłonić przed swoimi czytelnikami najskrytsze tajniki ludz- kiego charakteru, to nikogo nie powinno zdziwić, 8 Por. tenże, Tako rzecze Zaratustra, dz. cyt., s. 256 (część czwarta, Wysłużony ).
23 Tomáš
Halík że spytamy tu o jego włas ne ukryte motywy: obse- syjny charakter nieustannych ataków Nietzschego na współczucie wręcz rzuca się w oczy i budzi po- dejrzenia. Jeśli uważnie przyjrzymy się portretowi Nietzschego, zobaczymy uderzającą sprzeczność po- między potężnym, wojowniczym, bujnym zarostem okalającym usta a delikatnym, uderzająco szlachet- nym, naznaczonym bólem zarysem twarzy. Jak po- wiedział mi kiedyś jeden z moich przyjaciół, pewien włoski teolog, ów bujny zarost to nieokiełznana, prowokująca retoryka Nietzschego; jest to jego tar- cza ochronna skrywająca wrażliwą, zranioną duszę. W jego książce Anty chryst, prawdopodobnie jed- nym z najbardziej agresywnych pamfletów anty- chrześcijańskich, jakie kiedykolwiek napisano, po- brzmiewa, obok fortissimo huku bębnów, na który składają się wyzwiska, obelgi i oskarżenia, lirycz- na pieśń miłości do Jezusa z Nazaretu, „jedyne- go chrześcijanina, jaki kiedykolwiek żył na ziemi”. Chrześcijaństwo Jezusa — jedyne chrześcijaństwo, jakie Nietzsche uznaje — nie jest nową wiarą, no- wym przekonaniem, lecz nowym życiem, pra kt y- ką, owszem, praktyką bezgranicznej miłości, obja- wiającej się w tym, co Jezus robi, a jeszcze bardziej w tym, czego nie robi: „Prosi, cierpi, kocha z tymi i w tych, którzy mu czynią zło (…). Nie bronić się, n ie złorzeczyć, n ie czynić odpowiedzialnym (…) Nie przeciwstawiać się złu, kocha ć je (…)” 9 . Nieco 9 Tenże,
Anty chryst , tłum. Jarosław Dudek, Edyta Kiresztura- -Wojciechowska, Kraków 2015, s. 54 (nr 35).
24 Prolog: Martwy Bóg. Mowa szalonego człowieka dalej czytamy: „prawdziwe pierwotne chrześcijań- stwo będzie możliwe w każdym czasie” 10 . Fakt, że dzieło Nietzschego jest pełne sprzeczno- ści, jest moim zdaniem raczej jego zaletą. Nietzsche wiedział, że każde z naszych spojrzeń jest już inter- pretacją, pozostającą pod wpływem jakiejś wcześ- niejszej, równie ograniczonej perspektywy, jakie- goś punktu widzenia, z którego patrzymy na świat i zdarzenia. „O wszystkim mam dwie opinie”, ma- wiał Nietzsche. Czyż Nietzsche nie odnosi do siebie tego, co jego Zaratustrze mówi „ostatni papież”: „O Zaratustro, tyś pobożniejszy, niźli sam myślisz, wraz z taką nie- wiarą! Jakowyś Bóg w tobie nawrócił cię do twej bez- bożności. Czy nie twa pobożność w Boga wierzyć ci nie daje?” 11 .
Gdy spotykam człowieka, który twierdzi, że nie wie- rzy w Boga, zawsze zadaję mu pytanie: w jakiego Boga nie wierzysz? Co sprawiło, że w niego nie wie- rzysz? Czy możesz pod pojęciem Boga wyobrazić so- bie coś innego niż to, czemu zaprzeczasz? „Bóg umarł! Bóg pozostaje umarły!”, woła sza- lony człowiek z Radosnej wiedzy. W jednym z miejsc 10 Tamże, s. 58−59 (nr 39). 11 Tenże,
Tako rzecze Zaratustra , dz. cyt., s. 257 (część czwarta, Wy służony ).
25 Tomáš
Halík Nietzsche wyjaś nia jednak, że śmierć Boga nie jest ostateczna: może jeszcze go zobaczymy, może „ściąg nął tylko z siebie swoją moralną skórę”. Może jeszcze nadejdzie Bóg, w którego szaleniec z Rado snej wiedzy, mądry Zaratustra, a także i sam Nietz- sche (czyż nie jest to jedna postać w trzech oso- bach?) będą mogli zacząć wierzyć: Bóg, któr y by ta ńcz yć potra f i ł 12 ; Bóg, który byłby przeciwień- stwem „ducha ciężkości”, „ducha zemsty”. Być może Nie tzsche, ten mądry obłąkaniec i głupi mędrzec, „najpobożniejszy spośród bezbożnych”, po śmierci starego Boga szuka takiego Boga, który nie wiąże, lecz rozwiązuje, który wyzwala w człowieku odwa- gę, moc twórczą i odpowiedzialność? Na końcu jednej z moich książek pojawiło się w jednej z medytacji o opowiadaniu Nietzschego o szaleńcu szukającym Boga — opowiadaniu, które zajmuje mnie od kilkudziesięciu lat — wspomnie- nie ikony, na której Trójca Święta przedstawiona jest w tańcu. Pomyślałem wówczas, czy ta wizja Boga, za którym tęsknił „najpobożniejszy z bezbożnych”, nie byłaby mu o wiele bliższa niż obraz pijanego Dioni- zosa zabawiającego się z bachantkami 13 . Nietzsche odrzucał obraz dobrotliwego starca, „Boga czyniącego wyłącznie dobro” 14 , tęsknił za Bogiem, który ogarniałby całość rzeczywistości, 12 Tamże, s. 40 (Mowy Zaratustry: O czytaniu i pisaniu). 13 Tomáš Halík, Chcę, abyś był, tłum. Andrzej Babuchowski, Kra- ków 2014, s. 247. 14 Friedrich Nietzsche, Anty chryst, dz. cyt., s. 25 (nr 16). 26 Prolog: Martwy Bóg. Mowa szalonego człowieka wszystkie para doksy, nie tylko zrozumiały świat dnia, lecz także jego mroczną i tragiczną stronę. Czy nie mógłby zatem znaleźć takiego właś nie wyobrażenia Boga w Biblii, zwłaszcza w Księdze Hioba? Czy Nietzsche, syn pastora, musiał rzeczy- wiście zetknąć się z chrześcijaństwem w tak odstrę- czającej postaci „cnót naumburskich”, że nie chciał już szukać odpowiedzi na swoje dramatyczne pyta- nie o innego Boga, „o Boga, w którego mógłby uwie- rzyć” — ani w Biblii, ani w tradycji chrześcijańskiej? Dawno temu z grupą przyjaciół przez siedem lat spotykaliśmy się w piątkowe wieczory, by czy- tać Tako rzecze Zaratustra Nietzschego. Staraliśmy się zrozumieć jego krytykę chrześcijaństwa — tego chrześcijaństwa, które znał — i pomogło nam to znaleźć inną jego postać. Jeśli Nietzsche jest kry- tykiem chrześcijaństwa, to taka krytyka może być dla chrześcijan bardzo pożyteczna; jeśli Nietzsche jest wrogiem chrześcijaństwa, to chrześcijanie mogą być wdzięczni za takiego wroga, który prowokuje do niepokoju i do myślenia. Czytaliśmy „ateistę” Nietzschego w kraju, w któ- rym przez kilkadziesiąt lat rządził ateistyczny reżim, a ateistyczna ideo logia stanowiła istotny aspekt ofi- cjalnego systemu edukacji oraz organizowanego i kontrolowanego przez państwo życia kultural- nego. Było jednak dla nas oczywiste, że pomiędzy Nietzschem a marksistowsko -leninowską ideo logią państwa komunistycznego ziała ogromna przepaść, o wiele większa niż przepaść pomiędzy Nietzschem
27 Tomáš
Halík a naszym duchowym poszukiwaniem i dojrzewają- cą wiarą. Religia nie jest równa religii, a jeden ate- izm nie równa się drugiemu. kry t yczny ateizM poMaga Ateizm nie oznacza „bezbożności” w sensie wypar- cia się Boga, lecz zakwestionowanie pewnej okreś- lonej postaci teizmu, pewnego wyobrażenia o Bogu. Każdy ateizm odnosi się do jakiegoś okreś lonego typu tezimu. Studiując w kręgu przyjaciół teolo- gię chrześcijańską, widzieliśmy coraz wyraźniej, że istnieje wiele rodzajów teizmu, które bardziej prze- szkadzają niż pomagają ludziom zmierzać do owej tajemnicy, którą nazywamy Bogiem. Pewien rodzaj krytycznego ateizmu para doksalnie pomaga prze- zwyciężyć te przeszkody piętrzące się na drodze wiary. Istotnym odkryciem było dla nas zrozumienie, że wiara nie jest ideo logią, lecz drogą, i to drogą, która nie ma końca. Jeśli ktoś zaczyna wierzyć, nie oznacza to, że wspiera się na filarach pewników, lecz że wchodzi w chmurę tajemnicy i podejmuje wyzwa- nie: zanurz się jeszcze głębiej! Niektórzy z nas wy- wodzą się ze świata niewiary i praktycznie obce są im tradycyjne formy chrześcijaństwa; dane im było odkrywanie wiary po raz pierwszy. Inni wzroś- li w wierze i odkrywają ją teraz stopniowo w in- nej, dojrzalszej postaci, jeszcze inni doświadczyli 28 Prolog: Martwy Bóg. Mowa szalonego człowieka w swoim życiu lub w swym najbliższym otoczeniu ciężkich prób i musieli przetrwać kryzysy, podczas których musieli wciąż walczyć o swoją wiarę. Na- uczyliśmy się rozumieć, że na drodze żywej wia- ry bywają „ciemne noce” — i że w historii zdarzają się chwile, w których ludzie przeżywają „zbiorowe ciemne noce duszy”, chwile, w których pytanie „co się stało z Bogiem?” nie brzmi wcale ani głupio, ani bezsensownie. Konstatujemy, że zarówno świat wiary, jak i świat niewiary jest barwny i zróżnicowany, i że wśród „niewierzących” są zarówno pewni siebie propagan- dyści ideo logii dogmatycznego ateizmu, jak i ludzie boleś nie przeżywający „ciemną noc”, w której Bóg się przed nimi skrywa. Przeżywają oni coś, co nie- obce jest też wielu ludziom wierzącym, tyle że ina- czej interpretują doświadczenie nieobecności Boga. Zrozumieliśmy, że walka pomiędzy wiarą i niewia- rą nie jest walką pomiędzy dwiema różnymi druży- nami w odrębnych barwach klubowych, lecz bywa często dialogiem lub konfliktem rozgrywającym się w przestrzeni jednego ludzkiego serca lub ducha. walka wiary z niewiarą Gdy moja wiara — wiara człowieka tuż po nawróce- niu — była jeszcze w „wieku młodzieńczym”, uwa- żałem rozmowy z niewierzącymi za rodzaj poje- dynku na argumenty zaczerpnięte z podręczników 29 Tomáš
Halík apologetyki; dziś wstydzę się moich ówczes nych sukcesów retorycznych. Później zacząłem w takich rozmowach szukać tego, co nas łączy, zaś w tym, co nas dzieli, próbowałem znaleźć coś, w czym z in- nej perspektywy mógłbym dostrzec jakieś ubogace- nie; starałem się odnaleźć to, co dla niereligijnego człowieka jest święte, zrozumieć, dlaczego ma to dla niego taką wartość. Pojąłem, że przeciwieństwem wiary niekoniecznie musi być ateizm; że bywa to idolatria, kult bożków, absolutyzacja względnych wartości. Jeśli „ateizm” jest krytyką teizmu, a więc pewnego ujęcia Boga, to może się on przydać każ- demu wierzącemu, o ile przypomina mu, że każde ludzkie pojęcie odnoszące się do Boga pełni jedynie rolę palca, który wskazuje na księżyc, samemu nim nie będąc. Si comprehendis, non est Deus — jeśli coś poj- mujesz, wiedz, że nie jest to Bóg, uczył święty Au- gustyn. Dopiero wówczas, gdy ateizm przestaje być krytyczny i samokrytyczny, a staje się „konkurencyj- ną religią”, wiara chrześcijańska musi podjąć z nim duchową walkę, gdyż do jej służby Bogu i ludziom należy obowiązek obrony wolności ludzkiej przed uciskiem ze strony bożków. Do jej zadań należy relatywizacja zabsolutyzo- wanych wartości, zdejmowanie aureoli z głów ludzi, którzy bezprawnie je sobie przywłaszczyli. Goethe uważał walkę wiary z niewiarą za istotę całej historii. Dodajmy, że walka ta często rozgry- wa się we wnętrzu człowieka. W naszych czasach przybywa ludzi, o których można powiedzieć, że są
30 Prolog: Martwy Bóg. Mowa szalonego człowieka simul fidelis et infidelis, ludzi, u których chwile ufno- ści przeplatają się z chwilami zwątpienia i sceptycy- zmu. Świat i życie są ambiwalentne i wieloznaczne. „Dość jest świat ła dla tych, którzy prag ną widzieć, a dość ciemności dla tych, którzy trwają w przeciw- nym usposobieniu”, pisał Pascal 15 . Wielość i plura- lizm naszego świata, naszych czasów, stawia nas przed koniecznością wolnego wyboru. Wszelkiego rodzaju fundamentalizm, niewzruszona wiara, po- dobnie jak i dogmatyczny ateizm stanowią wielką pokusę ucieczki ze świata szybkich przemian i pod- ważania wielu pewników. A przecież od tego pod- ważania nie da się uciec na długo; wojujący obroń- cy wiary, podobnie jak wojujący ateiści, wykrzykują często jedynie włas ne wątpliwości, do których się nie przyznają i których nie przepracowali. Istnieje też jednak jeszcze inna, szczególnie aktualna dziś postać ucieczki od ryzyka wyboru pomiędzy wiarą i niewiarą: apatei zm, obojętność na wiarę, na py- tania i odpowiedzi, które wiara ze sobą niesie. Szczera rozmowa pomiędzy wiarą i niewiarą, po- między ufnością i zwątpieniem, nadzieją i sceptycy- zmem jest jednak na tyle interesująca, że poświęca- my jej tę książkę. 15 Blaise Pascal, Myśli (w układzie Jacques’a Chevaliera), tłum. Tadeusz Boy -Żeleński, Warszawa 1989, s. 254, nr 430. Yüklə 123,02 Kb. Dostları ilə paylaş:
|