Bəxtiyar tuncay

ağrıxlı (-men) // ağrığlı // ağırıxlı ism. – xəstə, ağrıyan, dərdli, yorğun: Yarlı da ağrıxlımen men, xutarmaxınq seninq, Tenqri, yöpsüngəy meni (Məz. 68/69: 30). Mən məzlumam, dərdliyəm, ey Tanrı, Sənin qurtuluşun məni ucaltsın. Heçtir sizgə turma ertərək, hali turunquz, negə dinqrə ki, yuxlamıyırsiz, xaysılarınqız ki yiyirsiz ötmək ağrıxlı, zamanına, neçik berilgəy yuxu sövüklülərinə kendininq (Məz. 126/127: 2). Erkən qalxıb gec yatmağınız, azuqə üçün özünüzü çox yormağınız faydasızdır. (Tanrı) sevdiklərinə yuxuda olanda belə, verər.

ağrıxsız sif. – ağrısız, asan: Ağrıxsız tirilik. Ağrısız (asan) həyat.

ağrılan ~ (-ğanıma) fel. – ağrı hiss etmək, ağrıdan əziyyət çəkmək, sancılanmaq: Bax manqa da işit manqa, zera xayğurdum men ağrılanğanıma menim da öçəşləndim (Məz. 54/55: 3). Bax mənə və məni dinlə, çünki qayğı içindəyəm, ağrı çəkirəm və əsəbləşmişəm.

ağrıt ~ (-man) fel. – ağrıtmaq, incitmək, ağrı vermək.

ağrx Bax: ağrıx

ağsax Bax: axsax

ağu (-nu; -su; -lar; -ları, -larına) ism. – zəhər: Etti yerni yemişli tuzlu, ağu kibik, yamanlıxı üçün anda turğanlarnınq (Məz.106/107 34). Orada yaşayanlara pislik etmək üçün münbit torpağı zəhər kimi bir şoranlıq etdi. İtilədilər tillərin kendilərininq, neçik yılan, da ağuları oxyılanlarnınq tibina erinlərininq alarnınq (Məz.139/140: 4). Kəskin dilləri ilan tək çalar, sanki dodaqlarında gürzə zəhəri var.

ağulan ~ (-ğan; -ıp) fel. – zəhərlənmək

ağulu (-lar) sif.. – zəhərli

ağulux ism. – zəhərlilik

ağusuz sif. – zəhərsiz

ağz Bax: ağız

ağzı Bax: ağız

ah a. s. – ah! Ah çəkmək. Müxtəlif vəziyyətlərdə çıxarılan nida. Ağrı, həyacan, həsrət bildirir. Bax: ax ll

aha Bax: ağa

ahaç Bax: ağaç

Aharon (-nunq, -ğa, -nu) x. ism. (< yəh. Axaron) – Həzrət Harun (ə). Yəhudi peyğəmbərlərindən biri. Həzrət Musanın (ə) qardaşı.

ahça Bax: axça

ahır Bax: ağır

ahrı Bax: ağrı ~

ahrıx Bax: ağrıx

ahırlan ~ Bax: ağırlan ~ (manqız)

ahval ism. (ər.”hal” sözünün cəmi) - əhval

ahz Bax: ağız

ax l (-nı, -tan; -lar) 1. sif. – ağ, bəyaz, çal: Çurğadılar ax ketannınq içinə. Ağ kətanın içinə bükdülər. 2. ism. – ləkə, ağ ləkə, ağ xal: Közü üsnə ax. Gözündəki ağ xal (ləkə). ax ll Bax: ah

ax ~ (-ma, -maga, -tım, -tınq, -tı, -tılar; -ar; -ar edi, -ar edilər, -ıyır, -ıyırmen, -ıp edi, -qaylar, -sa, -qan, -qannınq, -qanğa, -qannı, -qanı, -qanın, -qanında; -qanlar; -qanlarına; -max, -maq, -maqnı, -maxtan, -maxı, -mağlar) fel.(aq - BV, Gİ, GT, İM, KF, KFT, Kİ, KK, MG, TZ) – Zera urar edi xayanı da axar edi suvlar da irmaxlar ketərlər edi kendindən (Məz. 77/78: 20). Nə olsun qayaya vuranda sular axdı, sellər aşıb-daşdı. Yeberdinq çövəxlər çuğurlarına, tağlarnınq arasına axqaylar suvlar (Пс103/104). Bulaqları vadilərdən fışqırtdın, dağların arasından axıtdın.

axaç Bax: ağaç

axar ~ (-dı; -ıyırmen, -ıyırlar, -ğan; -ğınça) fel. – ağarmaq, dən düşmək, yaşlanmaq: Çax axarğınça da xartayğınça, Tenqrim menim, xoymağın meni (Məz. 70/71: 18). Yaşa dolub saçıma dən düşənə qədər, ey Tanrım, məni tərk etmə.

axart ~ (-ma; -tım, -tınq, -tı, -tıx, -tılar; -qan) fel. – ağartmaq Bax :ağart ~

axbaş Bax: axpaş

axça (-dır; -nınq, -ğa, -nı, -da, -dan; -larnı, -m, -mnı, -ınqnı, -sı, -sıdır, -sına, -sın, -sından, -mız, -ları, -ların) // ağça (~nп; ~sпn), // ahça ism. (Gİ, KFT) – pul, para, axça. Əski türk pul vahidi: Alardır ki, axçasın aslamğa berirlər da axçasın yerlər, alarnı da otlu yuxusuz xurtlar yeyirlər ki, alar yedilər yarlininq xanın da toxmağan kümüşnü toğurdular, toğdu alarğa yuxusuz xurtlar da ulu xıyın yürəklərininq üstünə. Bu onlardır ki, axçalarını sələmə verirlər və onların (borcluların) pullarını yeyirlər, onları da odlu, yuxusuz qurdlar yeyirlər. Onlar kasıbların qanlarını içdikləri üçün və onu doğmayan (artım gətirməyən) gümüşə çevirdikləri üçün axçaları (onları didib – didişdirən) odlu, yuxusuz qurdlara çevriliblər. Bardir axpaşlar arasına ki, biliksizdir da axça küçü bilə tanqlağandir. Yepiskoplar içərisində elələri də var ki, savadsızdırlar və (vəzifəyə) axça gücünə seçiliblər.

axçala ~ fel. – axçalamaq, pula çevirmək.

axçalıx zrf. – axçalıq. Müəyyən bir rəqəmlə birlikdə işlənərək hər hansı bir məbləği və həmin məbləğə müqabil malı bildirmək üçün işlənir: Ötmək 1 axçalıx 20 hroşqa edi. 1 axçalıq çörək 20 quruşa idi. Aldı 24 axçalıx raxı. 24 axçalıq rakı (araq) aldı.

Axitopxel x. ism. (<Axıtofel yəh.) – Bibliya (Əhdi-Ətiq) personajlarından biri. Virsaviyanın babası. Həzrət Davudun (ə) müşaviri olmuş və Avessalobun yanına gələrək onu öldürməyi təklif etmiş şəxs. Onun iblisanə fikir və tövsiyyələrinin Allahdan gələn vəhylər olduğu zənn edilmişdir.

axıl (-dır, -nınq, -ğa, -nı, -da, -dan; -ım, -ımnı, -ınq, -ınqa, -ınqda; -ı, -ınınq, -ına, -ın, -ında, -ından, -ımız, -ımızğa, -ımıznı, -ınqızğa, -lar, -larnı, -ları, -ların, -larından) ism. (< əql ər.) – ağıl, idrak, müdriklik: Ağzı toğrununq sağışlar, saxlar axlını da tili anınq sözlər könülüknü (Məz. 36/37: 30). Salehin ağzından hikmət çıxar, dili haqq söz danışar. Xan ulu barça yerdə Asduacdir, sağmos aytınqız anqar axıl bilə (Məz. 46/47: 8). (Çünki Tanrı) bütün yer üzünün Xanıdır, ağıl ilə onu ilahi nəğmələrlə tərənnüm edin. Muşxullandılar, seskəndilər, neçik esiriklər da barça axıllar alarnınq tüştü (Məz. 106/107: 27). Onlar sərxoş kimi yırğalanıb-səndələyirdi, ağıllarına heç bir çarə gəlmirdi. “Bolmanqız neçik at da xatır, zera yoxtur alarda axıl, yügəndə da noxtada xıstırırsen yanqaxların ki, yügən bilə da noxta bilə xoğaysen yanqaxların alarnınq ki, sanqa nemə yuvuxlanmağaylar” (Məz. 31/32: 9).“At yaxud qatır kimi şüursuz olmayın. Cilov, yüyən vurulmasa, onlar idarə edilə bilməz». Uludur Biyimiz bizim da uludur xuvatı anınq, xaılına anınq yoxtur yetişmax (Məz. 146/147: 5). Xudavəndimiz əzəmətlidir, qüvvəti çoxdur, dərrakəsi hədsizdir!

axıllat ~(-tım, -tınq, -tı, -ıyırmen) fel. – ağıllatmaq, maarifləndirmək, ağıl vermək

axıllı (-dır, -dan, -lar, -larnınq, -larnı, -larda, -lardan. -ları) ism.- ağıllı, müdrik: Biy köktən baxtı barça adam oğlanlarına körma ki, bolğay kimsə axıllı ki, izdəgəy Tenqrini (Məz. 13/14: 2). Rəbb göylərdən bəşər övladına baxır. Görəsən Tanrını dərk edən, Onu axtaran ağıllı varmıdır? Xaçan körsənq ki, axıllılar ölərlər, birləmə fəhamsızlar da essizlər tas bolurlar da xoyarlar yatlarğa ululuxların kendilarininq... (Məz. 48/49: 11). Nə zamanki müdeiklərin də ağlsızlar kimi öldüklərini və olan-qalanlarını özgələrə qoyub getdiklərini görsən.. Alğışlıyım Biyni ki, axıllı etti meni, çax ki keçəgə dağın ögütlədilər meni bövrəklarim menim (Məz. 15 /16: 7). Mənə nəsihət verən Bəyə (Rəbbə) alqış edirəm, hətta gecələr də vicdanım mənə ağıl öyrədir. Törəsi Eyəmizninq zədəsizdir da xaytarırlar canlarnı, tanıxlıxı Eyamizninq könüdür da axıllı etər oğlanlarnı (Məz.18/19: 8). Rəbbin qayda-qanunları düzdür, ürəyi sevindirir, Rəbbin əmrləri pakdır, gözləri aydın edir.

axıllıx (-nınq, -nı, -lar) ism. – dərrakə, müdriklik, ağıllılıq, savad:

axılsız (-dır, -nınq, -dan; -lar, -larnınq, -larnı, -lardan) sif.. – ağılsız, dərrakəsiz, savadsız, axmaq, boşbaş, kütbeyin: Dügül bu oldur, xaysı ki, Eyəmizgə tolar edinqiz siz, yığınları axılsızlar da dügül axıllı (Qan. 32: 6).Ey axmaq, ağılsız xalq, Rəbbə budurmu əvəziniz?

axılsızlan ~ // axılszlan ~ (-ma, -dım, -dınq, -dı, -dıx, -dınqız, -dılar; -ıyır; -acaxmen, -acax; sar) fel. ağlını itirmək, dəli olmaq, ağılsızlaşmaq

axılsızlat ~ (-ıyırmen, -ıyırsen, -ıyır) fel. – ağılsızlatmaq, ağıldan çıxarmaq, dəli etmək

axılsızlıx (-nınq, -qa, -tan) ism. – ağılsızlıq, məsuliyyətsizlik, dəlilik: Körgüzdünq joğovurtunqa seninq berklikni (ağırlıxnı) da berdinq içmə bizgə çağırnı axılsızlıxnınq (Məz. 59/60: 5). Göstərdin ümmətinə öz acığını, bizə ağılsızlıq şərabı içirdin.

axın (-dan, -ı, -ın, -ına, -lar, -larnı, -larda, -larınqnınq, -larına) // ağın (-ına) // axn ism. - axın, bulaq, çay, şəlalə, sel, dalğa: Terənliklər terəndən sarnadılar sanqa avazına axınlarınqnınq seninq (Məz. 41/42: 8). Dərin sular şəlalələrinin səsi ilə dərin suları çağırdı. Axınlarda keçtilər boyumuz bizim, axnlarda tyğısız (Məz. 123/124: 4). Sular bizi yuyub-aparardı, sellər üstümüzü basardı. Axın suvlar endilar közlərimdan menim (Məz. 118/119: 136). Gözlərimdən sellər kimi yaş axır, Yaxasna axın suvnunq Papelonnunq (Məz. 136/137: 1). Babil torpağında, çay kənarında.

axın ~ (-ğan, -max) fel. – axmaq, süzülmək:

-Almaxlıx kim kimdən?

-Oğul toğmax bilə ilgəri kelir Atadan da Can axınma bila kenə ol Atadan (Qriqori Hamamanın “Alban dilinin qrammatikası” kitabından)

-Varislik kimdən kimə?

-Oğul doğuşu ilə Atadan, Ruh isə süzülmək yolu ilə yenə Atadan.

axınsuv (-dan, -lar, -lardan; -ların) ism. – axarsu, çay, çay qolu, sel, şəlalə: Yolda köp kez, tarlıx axınsuvlardan (ll Коr 11: 26). Yolda çətinlik çox vaxt axarsular səbəbindən olur.

axır (axırım // axrım, -ı) ism. (BV, Gİ, GT, İM, İN, KE, KFT, MG, MS < axır azər. < ahr ər.) – axır, son: Da axırı xatının olğan kişininq yuvuxlari bolmaslar keri etmaga Mərhumun yaxınları onun arvadını kənarlaşdırmamalıdırlar.

axirət ism. (BV, Gİ, GT, İM, KF, MS < azərb. < ahrət ər.) – axirət, o biri dünya, ölümdən sonrakı həyat

axırın zrf. – asta-asta, yavaş-yavaş, sakitcə, yavaşca: Xulları Tavitninq axırın aytarlar xulaxına Tavitninq. Davudun nökərləri Davudun qulağına yavaşca dedilər. Köktəgi yolduzlar beg çust yügüriyirlər da bizgə körüniyirlər ki, yerində turyırlar ya beg axırın yüriyirlər. Göydəki ulduzlar çox sürətlə hərəkət edirlər, amma bizə elə gəlir ki, yerlərində durublar və ya çox yavaş hərəkət edirlər.

axqan ism. – axma, ifrazat (maye ifraz), düşmə (uşağın düşməsi), yetişməmiş döl.

Axkerman x. ism. – Ağ Kirman. Əski türk şəhərlərindən biri. Ukraynanın Odessa vilayətində yerləşir.

ax-xara ism. – hərfi tərcüməsi “ağ-qara”. Gerçək mənası - mübahisə, iddia: Axımız – xaramız bolmağay Yaqubğa utru. Yaquba qarş iddiamız olmayacaq.

axl Bax: axıl

axla ~ f. s. (-ğan; -maxlar) – ağarmış, təmizlənmiş, saflaşmş: Toqrusuzluatan bizim yuvunup, axlagan sumenəmizni bizim saxlağaybiz. Yanlışlıqlarımızdsn yuyunub təmizlənərək, öz saflaşmış vicdanımzı qoruyacağıq.

axlan ~ (-ğanlar) f. s. – ağardılmış, təmizlənmiş, saflaşdırılmş:

axlamax fel. ağartmaq, təmizləmək, saflaşmaq

axlat ~ (-tılar; -ıyır) fel. - ağartmaq, təmizləmək, pak etmək: Axlattılar xanı bilə Xozununq tonların kensininq (Vəhy. 7: 14) Öz geyimlərini quzunun qanı ilə pak etdilər.

Axlı l Bax: axlı-xaral və zaralı-axlı

axlı ll (İM) Bax: axıllı

axlıx ism. – ağlıq, bəyazlıq, solğunluq: Yənəçi kendin yüz axlıxı bilə kendi stoliцasına keltirgəy yaxşı slava bilə sövünçlüxkə Yenidən onu öz paytaxtna üzüağ və şərəflə dönəcək və hər kəsi sevindirəcək.

Aqab // Aqajap (~nı) // Axap x. ism. (< Axav yəh.) – Axav. E.ə. 874-852- ci illərdə İsrail şahı Amvriyanın oğlu.

axlı-aaralı sif. – ağlı-qaralı, ala-bula, qara zolaqlı Bax: xaralı-axlı

axlım Bax: axıl

axlınq Bax: axıl

axlıq Bax: axlıx

axma ~ (-nınq, -larnınq, -larğa, -lardan) f.i. –axma, axın

axmax // axmaq fel. – axmaq, maye halında olan cismin cazibə qüvvəsinin təsiri ilə yer dəyişməsi

axn Bax: axın

axpaş ~ (-tır, -nınq, -qa, -nı, -ta, -tan, -ı, -ınınq, -ına, -ından, -ımız; -lar, -larnınq, -larğa, -larnı -lardan; -ları, ~larına, -ların) // axbaş // aqpaş ism. – ruhani, yepiskop: Ulu der Krikor axpaş olturganından beri alarnın t‘v. Krisdostan beri 1367-də edi. Ulu keşiş Qriqori yrpiskop taxtına oturanda onların tarixi ilə Məsihin doğumunun 1367-ci ili idi. Der Krikor Ulu axpaşnınq bitiki yazılıptır 1365-də. Ulu yepiskop, keşiş Qriqorinin fərmanı 1365-ci ildə yazılıb.

axpaşlıx ~ (-nınq, -qa, -nı, -ta; -ına, -ın) ism. – yepiskopluq: Inamlıdır sözüm: egər ki kimesə axpaşlıxqa suxlanır esə, yaxşı işkə suxlanır (l Тim 3: 1). Sözüm inanılasıdır: Əgər kimsə yepiskopluq arzusundadırsa, demək, yaxşı şeyin arzusundadır. Axpaşlıxına der Krikor arhiaxpaşnınq vanlı, gataliğosluxuna der Krikorisninq. Van arxiyepiskopu, müaəddəs ata (Van gölündəki Axtamar kilsəsində oturan erməni arxiyepiskopu) ll Qriqorinin yepiskopluğundan katalikos (onun müasiri, Gəncəsərdə oturan alban katalikosu) lll Qriqorisə.

axrı Bax: axır

axrıx Bax: ağrıx

axsa ~ (-dılar, axsıyırmen) fel. – axsamaq: Oğlanları yatlarnınq oprandılar da axsadılar izlərindən kendilarininq (Məz.17/18: 46). Yadellilərin cəsarəti qırıldı, axsayaraq sığınacaqlarından çıxdılar.

axsaq Bax: axsax

axsax (-men, -tır; -nı, -lar, -larğa, -larnı) // axsaq // aqsax ism. - axsaq, topal: Anınq üçün salınğan xollarnı da bükülgən tizlərni toxtatınqız da steçqa doğru etinqiz ayaxlarınqızğa sizinq ki, bolmağay ki, xaysı axsaxtır ki, yıxılğay, yoxsa dağın artıx ki, saqayğay (İbr. 12: 12, 13). Buna görə yorğun əllərinizi qaldırın və zəiflənmiş dizlərinizi gücləndirin. Ayaqlarınız üçün düz yollar seçin ki, axsaq bədən üzvləriniz yerindən çıxmasın, əksinə sağalsın. Antamaluc ayttı ki: “Soxurmen da axsaxmen da özgə tinçsizlixtamen” Zəifləmiş adam dedi: “Mən koram, axsağam və başqa xəstəliklərdən əziyyət çəkirəm”.

Axsapet Bax: Elisapet

axsat ~ (-tım, -ıptır, -qay, -sa) fel. – axsatmaq, topal etmək

axtar ~ (-dınq, -dı, -dılar, -ıyırmen, -max) fel. – aşırmaq, baş-ayaq döndərmək: ...Urup Bohdannı attan axtardılar. ...Vurub Boğdan attan aşırdılar.

axtarıl ~ (-dı, -ır; ğay, -sa, -maxından) fel. – aşmaq, çevrilmək, aşaraq çevrilmək, baş-ayaq olmaq, alt-üst olmaq, yıxılmaq: Araba axtarılsa ya sınğay... Əgər araba aşsa, ya sınar... Barça baxça, xaysın ki tikmiyir Atam menim köktəgi, axtarılır (Мф15: 13). Göydəki Atamın (Tanrının) əkmədiyi baxça alt-üst olar (xaraba qalar).

axtır ~ (-gın, -sın, -dınq, -dı, -ır; -ıy; -ıy edinq, -ıyırmen, -ıyır edinq, -ğay, -ğaylar, -sar, -ğan, -max, -maxqa) // axtr ~ fel. icb. for. – axtırmaq, axıtmaq, süzmək: Sen axtırdınq çövrəxlərni da axın suvlarnı, sen xuruttunq özənləni muxam (Məz. 73/74: 15).

Sən bulaqlar açıb sellər axıtdın, həmişəaxar çayları isə qurutdun. Axtırğay yürəkim menim qalacılarınqnı seninq yaxşı da aytıyim işimni menim xanğa (Məz. 44/45: 2). Qəlbim yaxşı sözlərlə çağlayır (ürəyim yaxşı sözlər axıdır), qoy şeirlərimi xana söyləyim, Kün künnünq axtrır sözün da keçə keçəninq körgüzür bilməxlixin (Məz. 18/19: 3). Hər gün ertəsi günə nəql edir (axıdır), hər gecə o biri gecəyə bilik verir. Çıxardı suvnu xayadan da axtırdı, neçik axın suv (Məz. 77/78: 16). Qayadan suları sel kimi çıxarmışdı, bu suları çaylar kimi axıtmışdı.

axtıruçı (-nınq) ism. – axıdan, süzən, tökən, axıdıcı.

axtr ~ Bax: axtır ~

axuçı f. ism. – axıcı, maye

ajdaha Bax: acdaha

Aqusdus Bax: Avqusdus

Aqop (-nunq, -qa, -nu, -nı) // Aaqop // Yaqop // Yaqovp x. ism. (< Yaqovp yəh.) – şəxs adı, müsəlmanlarda Yaqub kimi işlənən adın alban (qarqar-qəpçaq) türkləri arasında yayğın formalarından biri. Həzrət Yaqub (ə) peyğəmbər: Toxtattı Jaqopta buyruxun kendininq da İsrayeldə niyətin kendininq menqilik (Məz. 104/105: 10). Bunu qayda kimi Yaqub üçün təsdiq etdi, bu əbədi əhdi İsrail üçün etdi.

Bu adı həm də Həzrət İsanın (ə) 12 həvvarisindən ikisi daşımşlar: Xaçan boldu Eyəmiz Yisus Krisdos 30 yaşına, yeberdi kendininq arakellərin ki: “Barınqız, dünyada qaroz berinqiz”. Yeberdi Bedrosnı, Ohanesni, Andreasnı, Pilibosnı, Partolemeosnı, Mateosnı, Tomasnı, Aqopnı, Şmavonnı. Rəbbimiz İsa Məsihin 30 yaşı olanda öz həvvarilərini məmur etdi ki; “Gedin, dünyaya müjdə verin”. O, Pyotoru, Yəhyanı, Andreyi, Filipi, Varfolemeyi, Matveyi, Fomanı, Yaqubu və Simonu göndərdi.

al l ~(-ına; -larпna, -larından) zrf. – qarşı, ön, qabaq: Tenqrim, törəsizlər turdular üstüma menim da yığınları xuvatlılarnınq izdədilər boyumnu menim da sağınmadılar seni, Tenqri, alnılarına kendilərninq (Məz. 85/86: 14). Ey Tanrım, lovğalar əleyhimə qalxır, bir dəstə zalım canımı almaq üçün məni axtarır, Səni qarşılarında görmür. Sağış etərbiz yaxşını dügül ki, alnına Eyəmizninq yalğiz, yox esə allarına adamlarnınq da (ll Kor. 8: 21). Çünki məqsədimiz yalnız Rəbbin qarşısında deyil, insanların da qarşısında doğru sayılan işləri görməkdir.

al ll sif. – al, qrmızı. Bu kəlmə “Kodeks Kumanikus”da (CC) ayrıca “al xallı” anlamında da işlənməkdədir.

al ~ (-ma, -mağa, -ıyım, -ayım, -ıyıx, -ınqız, -mağın, -masın, -manqız; -dım, -dınq, -dı, dıx, dıq, -dınqız, -dılar; -dı esə, ~dılar esə, -madım, madınq, -madı, -madıx, madınqız, -madılar; -ıpmen, -ıpsen, -ıptır, -ıpbiz, -ıpsiz, -ıptırlar, -ıp esənq, -ıp esələr, -ıp edi, -ıp edir, -ıp edilər, -ıp edi esə, -ırmen, -ırsen, -ır, -ırbiz, -ırsiz, -ırlar, -man, -mam, -massen, -mazsın, -mas, -maz, -mastır, -mazbiz, -massiz, -mazsiz, -maslar, -mazlar; -ır edim, -ır edi, -ırlar edi, -may, -maylar, -ıy edim, -ıy edi, -ıy edilər, -ıyırmen, -ıyıra sen, -ıyır, -ıyırbiz, -ıyırlar, -mıyırsiz, -mıyır, -mıyır edim, -acaxmen, -acax, -ğaymen, -ğaysen, -ğay, -ğaybiz, -ğaysiz, -ğaylar, -mağaysen, -mağay, -mağaybiz, -mağaylar; -ğıy edi, -ğay edik, -ğıy edinqiz, -ğıy edilər, -ıp edir, -sam, -sanq, -sa, -salar, -masam, -masa, -masalar, -salar edi, -sarmen, -sar, -sarbiz, -sarlar, -mısar, -mısarlar, -sar edi, -ğan, -ğanbiz, -ğandır, -ğandırlar, -ğannınq, -ğanğa, -ğannı, -ğanda; -ğanlar, -ğanlarnınq, -ğanlarğa, -ğanlarnı, -ğanınq, -ğanınqnı, -ğanına, -ğanın, -ğan edi, -ğan esə, -ğan bolğaymen, -ğan bolğay, -mağan, -max, -maxtır, -maxnınq, -maxqa, -maxnı, -maxtan, -maxı, -maxnınq, -maxına, -maxın, -maxından, -maxlar, -maxlarnınq, -maxları, -mamax, -maxı edi; -ıp; -mıyın, -ğınça, -mınça, -ğın, -sın) fel. – almaq, götürmək, qəbul etmək: Bargaymen Jerusalemğa da öçün alğaymen Krisdosnunq. Yerusəlimə (Qüdsə) gedəcək və Məsihin qisasını alacağam.

ala ism. – xala.

alaça (-lar) // yalaça (-lar) sif. və ism. – ala, alaca, ala-bula, xallı. Kəlmənin qaynaqların birində isim kimi, “alaca at” (Kİ) anlamında çıxış etdiyi də müşahidə edilmişdir.

alaça-bulaça (-lar) // yalaça-bulaça (-lar) sif. – ala-bula, alaca-bulaca

alaf (-ımnı) ism. (< laf fars).- söz, ifadə, danışıq: Sen menim alafımnı işittinq mi? Sözümü eşitdinmi?

alax-xulax zrf. – ala-yarımçıq (qulaq asmaq): Ketti alax-xulax xoymıyın dekretni. Əmri ala-yarımçıq eşidib getdi.

alaman (-dan; -ı, -lar, lardan) ism. – alman. Etnonim. Germandilli xalqlqrdan birinin adı. Almaniyanın əsas əhalisinin adı

Alaman (-ğa) x. ism. – Almaniya

alan ism. – alan. Etnonim. Əski qıpçaqdilli türk soylarından birinin adı. Bu gün bir çoxları bu etnonimi yalnış olaraq bugünkü osetinlərə şamil edirlər.

alani (-dir) ism. (< lani ər.) – açıq, aşkar, aydın, açıq-aşkar, məlum: Bu iş ari bitiklərdə alanidir. Bu müqəddəs kitablardan açıq-aşkar məlumdur. Krisdos yarğuçininq manisi bilə alani etti surp Avedarandan ki, barça, kimesə kimgə borçlu esə, tölöv etkəy yaxşı könqüldən (Mxitar Qoşun “Törə Bitiqi” kitabından). Məsih öz müqəddəs “İncil”ində açıq-aydın bildirir ki, kimsə kiməsə borclu isə, borcunu könül xoşluğu ilə qaytarmalıdır.

alaniyet Bax: alani

alar (-dır, -drlar, -nınq, -nınqdır, -ğa, -nı, -da, -dadır, -dan, -dandırlar) // anlar (-nı) əvz. lll şəxsin cəmi. – onlar: Barçası, xaysı ki aşarlar edilar alar sartın (Məz. 128/129: 8). Yoldan keçən onlara belə deməz. Ortaçaxlılarnınqdır yarğu, ortaçaxlı alardır, kimlər ki yazıxlarından xaytıp, pokutovat etiptirlər, alarnınq ölçsər Tenqri yazıxın, pokutasin. (Mxitar Qoşun “Törə Bitiqi” kitabından). Məhkəmə ortada vəziyyətdə, yəni mülayimlər üçündür. Ortadaklar və ya mülayimlər tövbə edərək günahlarını yuyanlardır. Tanrı onların günah və tövbələrini ölçür. Közü Eyəmizninq üstünə toğrularnınq da xulaxları anınq üstünə alğışlarınınq alarnınq (Пс33 / 34: 16). Rəbbin üzü şər iş görənlərə qarşıdır, yer üzündə onlardan nişanə qoymayacaq. Zera alardandırlar ki, kiriyirlər övdən övgə da yəsir etərlər xatınlarnı, yığılıp tolğanlar yazıx bilə, yürügənlər türlü-türlü qusançlıqqa (ll Тim 3: 6). Bunların arasında evlərə soxulub zəif iradəli qadınları əsir edən adamlar var. Belə qadınlar günahla yüklənmiş müxtəlif ehtiraslarla sövq edilir.

alartıp Bax: ağartıp

alay // alay ox (-dır) a. s. – beləcə, beləliklə: Alay ox, neçik yüzləma, keziyir adam, həlbət, heç yergədən buşurğanıyır, xazğanıyır da bilməs, kimgə yığıştırıyır (Məz. 38/39: 6). Əlbəttə, insan kölgə kimi dolaşır, beləliklə, o boş yerə çarpışır, var-dövlət yığır, kimə qalacağını bilmir. Üç igitninq xoltxası, xaysı ki ot içinə Biy Tenqrini haybatlıy edilər. Alay ox biz da haybatlıyıx Biy Tenqrini. Odlarla əhatə olan üç dəliqanlının Tanrını mədh edən duasıdır. Biz də beləcə Rəbbimiz Tanrını mədh edirik.

alayı əvz. – bütün bunlar, bunların hamısı: Anqar Tenqridən alayı berinip. Onlar – bunların hamısı (bütün bunlar) na Tanrı tərəfindən verilib.

alayoxom bağ. – eləcə də, o cümlədən: Sövündü xannı xannınq da badriarqı barçaası bilə, alayoxom Frangnınq axpaşı, vartabedləri. Sevindilər xanlar xanı və patriarx hamı ilə, eləcə də Roma yepiskopu və vardapetləri (ilahiyyatçıları).

alaysa bağ. – belə isə, belə olan halda, madam ki, belədir: Ayttım: “Boş yergədən, alaysa, aruvlattım yürakimni menim, yuvdum arılık bilə xolumnu menim da boldum men aşaxlanğan kün uzun, da azarlanmaxım menim ertə manına?” (Məz. 72/73: 13). Belə isə, mən boş yerə qəlbimi təmizləmişdim, günahsızlıq içində əllərimi yumuşdum?