BANK NƏZARƏTİ VƏ TƏNZİMLƏNMƏSİ
Tədqiqatlar və İnkişaf Mərkəzi
Anar Xəlilov
Bakı - 2011
Azərbaycan Respublikasının
Mərkəzi Bankı
Mündəricat
1. Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
2. Bank fəaliyətinə xas olan risklər: kredit riski
3. Bank fəaliyətinə xas olan risklər: əməliyyat, likvidlik və bazar riskləri
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Bankların tənzimlənməsi özündə aşağıdakıları əks etdirir:
−
Yeni banklara lisenziyaların verilməsi;
−
Daxili və xarici nəzarət;
−
Qanunvericiliyə, normativ xarakterli aktlara, maliyyə sahəsində səmərəli
idarəetməyə riayət olunması;
−
Zəruriyyət olduqda maliyyə institutlarının ləğv edilməsi və s.
Bank nəzarətinin məqsədi:
−
Fərdi maliyyə institutlarının düzgün tənzimlənməsi maliyyə sisteminin sabitliyinin
təmin edilməsinə şərait yaradır.
−
Əmanətçilərin itkilərdən qorunması.
−
Pulların yuyulmasının qarşısının alınması.
−
Ödəniş sistemlərinin fəaliyyətinin təmin edilməsi və s.
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi üzrə daxili nəzarət:
−
Bankların fəaliyyətlərinin yaxşılaşdırılması üçün təkliflərin hazırlaması;
−
Həyata keçirilən yoxlamaların nəticələrinin müzakirə edilməsi;
−
Bankların fəaliyyətlərinin bank və valyuta qanunvericiliyinə və normativ xarakterli
aktlarına riayət olunmasının qiymətləndirilməsi;
−
Risklərin idarə edilməsinin, daxili nəzarət sisteminin səmərəliliyinin,
qiymətləndirilməsi;
−
Bankın maliyyə vəziyyətinin və fəaliyyətinin perspektivlərinin qiymətləndirilməsi;
−
Müntəzəm olaraq rəhbər işçilərlə görüşlərin keçirilməsi.
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Bank fəaliyyətinin tənzimlənməsi üzrə xarici nəzarət:
−
Təqdim edilmiş hesabatlar əsasında qanunvericilik aktlarına riayət edilməsini
nəzarət altında saxlanması;
−
Riskləri təhlil etmək məqsədilə bankların fəaliyyətini xarici nəzarətin həyata
keçirilməsi;
−
Bankların fəaliyyəti və maliyyə durumu haqqında maliyyə təhlillərini həyata
keçirilməsi;
−
Müvafiq metodoloji və normativ sənədlərin hazırlanması;
−
Şübhə doğuran əməliyyatların dəqiqləşdirilməsi məcburi göstərişlərin yerinə
yetirilməsinə nəzarət edilməsi.
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Bank nəzarəti aşağıdakıları təmin edir:
−
Banklar tərəfindən risklərin idarəedilməsini
−
Öhdəliklərin yerinə yetirilməsi məqsədi ilə likvidliyin adekvat səviyyədə olmasını
−
İtkilər baş verdiyi halda banklarin maliyyə dayanıqlığının qiymətləndirilməsi və s.
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Bank nəzarəti üzrə Basel Komitəsi 1974 ildə təsis edilmişdir.
Basel Komitəsi əsas məqsədlərdən biri banklar və bank nəzarəti orqanları üçün
metodiki tövsiyələr hazırlayır.
Basel I Sazişi 1988-ci ildə nəşr edilmişdir. Bu sazişin əsas məqsədi banklarda kredit
risklərini nəzərə alaraq kapitalın hesablanması dair metodologiyanın hazırlanmasıdır.
2004-cü ildə Basel II Sazişi hazırlanmışdır. Bu sazişdə minimum kapitala dair tələblər
təkmilləşdirilmiş, daxili nəzarət prinsipləri və maliyyə vəziyyəti haqqında
məlumatların açıqlanması əks olunmuşdur.
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Bank nəzarətinin gücləndirilməsinin əsas səbəbləri:
−
maliyyə bazarlarının qloballaşması;
−
maliyyə alətlərində innovasiyalar və bank risklərinin ötürülməsi imkanlarının
artması;
−
yüksək rəqabət şəraitində gəlir əldə etmək üçün banklar tərəfindən riskli
əməliyyatlar həyata keçirilməsi və s.
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Risklərin idarəedilməsi prosesi:
Risklərin müəyyənləşdirilməsi;
Risklərin ölçülməsi;
Risklərin yumşaldılması və nəzarət həyata keçirilməsi;
Monitorinq və hesabatlıq.
Bank nəzarətinin həyata keçirilməsi
Kredit riski
Kredit riski – borcalanın bank qarşısında öhdəliyinin vaxtında tam və ya qismən icra
olunmaması nəticəsində xərclərin (zərərin) yaranması riskidir.
Kredit riski
Kreditin verilməsi mərhələləri:
Kredit imkanlarının müəyyən edilməsi – yeni imkanların axtarışı və
borcalanlarla ilkin əlaqənin yaradılması;
Kreditin qiymətləndirilməsi – biznes, maliyyə və struktur risklərinə dair
məlumatın toplanılması və kredit üzrə mütəxəsisə təqdim edilməsi;
Kredit verilməsinə dair qərarın çıxarılması;
Kredit sazişinin imzalanması – kredttin verilməsinə müsbət rəy
verildikdən sonra kredit sazişin imzalanması;
Kredit monitorinqi.
Kredit riski
Kreditin təhlili prosesi:
1. “5C” prinsipi
2. Borcalana təsir edən amilər:
Biznes riskləri
Maliyyə riskləri
Struktur riskləri
Kredit riski
Kreditin təhlili prosesi: “5C”
Şəxsiyyət (Character) - şirkət rəhbərliyinin sənayədə və işgüzar dairələrdə nüfuzu.
Şirkət rəhbərliyinin işçilərlə və müştərilərlə münasibəti;
Kapital (Capital)– kapitalın maliyyələşmə strukturu təhlil olunur
(cəlb olunmuş və öz vəsaitlərin xüsusi çəkiləri);
Şərait (Conditions)– şirkətin fəaliyyət göstərdiyi ölkənin və
sənayənin iqtisadi durumu;
Bacarıq (Capacity)– öhdəlikləri yetirmək üçün kifayət
qədər vəsaitlərin mövcudluğu;
Girov (Collateral) - borc ödənilmədiyi halda təminatın mövcudluğu.
Kredit riski
Kreditin təhlili prosesi:
Borcalaa təsir edən amilər - biznes riskləri, maliyyə riskləri, struktur riskləri
Biznes riskləri:
− Makro-iqtisadi təhlil – PEST (Political, Economic, Social, Technological factors)
• Siyasi amillər – dövlətin iqtisadiyyata təsirini (siyasi sabitlik,
vergi siyyasəti, ticarət məhdudiyyətlər, təhsil, hüquq və s.)
• İqtisadi amillər – iqtisadi artım inflyasiya faiz dərəcələri və digər makroiqtisadi
göstəricilərin təhlili nəzərdə tutulur
• Sosial amillər – əhalinin artım tempi, yaş üzrə paylanma, adət - ənənə və s.
• Texnoloji amillər – innovasiya, tədqiqat, avtomatlaşdıırma və s.
− Mikro-iqtisadi təhlil – Porterin 5 təzyiqi (Porter’s 5 forces)
Rəqabət səviyyəsində gərginlik, məhsul və xidmətlərin əvəz edilməsi,
alıcının bazara təsiri, tədarükçünün bazara təsiri, sənayənin rentabelliyi
− İdarəetmənin səviyyəsi - “4 S” - Strategiya, Qabiliyyət, Sistemlər, Struktur
(Strategy, Skills, Systems, Structure) -Karyera və təhsil, təşkilatı struktur, daxili audit.
Kredit riski
Kreditin təhlili prosesi (davamı):
Maliyyə riskləri:
− Maiyyə təhlili - maliyyə hesabatların kəmiyyət və keyfiyyət təhlili
− İdarəetmənin səviyyəsi
− Borcalanın xüsusiyyətləri
Struktur riskləri:
− Borcun xüsusiyyətləri – müddət, təminat, şərtlər, ödənişlər və s.
Kredit risklərin təhlili:
Təmərküzləşmə (sahələr, region, borcalan və s.)
İzafi artım
Təminatdan asılılıq
Kredit prosedurlarında zəiflik və s.
Kredit riski
Kredit portfelin keyfiyyəti:
Vaxtı keçmiş kreditlər / cəmi kreditlər
Vaxtı keçmiş kreditlər / kapital
Kreditlər üzrə ehtiyyatlar / cəmi kreditlər
Kreditlər üzrə ehtiyyatlar / vaxtı keçmiş kreditlər
Kredit riski
Əməliyyat riskləri
Əməliyyat riskləri - qeyri-müvafiq daxili proseslər, sistemlər, insan səhvi və ya kənar
hadisələrdən yaranan itkiləri əks edir
Əməliyyat riski hadisələri:
−
Daxili proseslərlə bağlı risklər
−
İnsan riskləri
−
Hüquqi risklər
−
Kənar risklər
−
Sistem risklər
Bank proseslərində və ya proseduralarında nasazlıqla bağlı risklərə daxili proses riski
deyilir.
−
Əqdləşmədə xətalar
−
Hasabatlıq
−
Nəzarətin olmaması
−
Marketinq səhvləri
−
Çirkli pulların yuyulması
Əməliyyat riskləri
Bank işçisi ilə bağlı olan risklərə insan riski deyilir
−
İşçi heyəti axınının yüksək olması
−
Daxili fırıldaqçılıq
−
İdarəetmə praktikasının aşağı səviyyədə olması
−
İşçi heyətin pis təlimlənməsi
−
Aparıcı işçi heyətdən həddindən artıq asılılıq
Əməliyyat riskləri
Məhkəmə işi və ya müqavilələrin, qanunların və ya normativ
aktların tətbiqi nəticəsində yaranan qeyri-müəyyənliklə
bağlı risklərə hüquqi risklər deyilir.
Əməliyyat riskləri
Bankın nəzarətində olmayan hadisələrin baş verməsi kənar risklər deyilir.
−
Təbii fəlakət
−
Oğurluq
−
Terror hadisələri
−
Nəqliyyat sistemində fasilələr
Əməliyyat riskləri
Texnologiyalar və sistemlərdən istifadə ilə bağlı risklərə sistemdəki risklər
deyilir.
−
Məlumatın pozulması/oğurlanması
−
Proqramlaşdırmada xətalar
−
Naməlum texnologiyalardan asılılıq
−
Xidmətin kəsilməsi
−
Sistemdə təhlükəsizlik məsələləri (məsələn, kompüter virusları, xakerlik)
Əməliyyat riskləri
Banklar əməliyyat risklərinin idarə edilməsində yüksək tezlik/aşağı təsir və aşağı
tezlik/yüksək təsir riskləri qiymətləndirilir.
Tezlik – hadisə baş vermə tezliyi
Təsir –yaranan itki məbləği
Əməliyyat riskləri
Likvidlik riski
Likvidlik – bankın öz öhdəliklərini yerinə yetirmək və aktivlərin planlaşdırılmış
artımını maliyyələşdirmək qabiliyyətidir.
Likvidlik riski – planlaşdırılmış və gözlənilməyən öhdəliklərin vaxtında və effektiv
yerinə yetirilə bilməməsi, əlavə likvid vəsaitin əldə edilməsi, həmçinin bankın
aktivlərinin minimal zərərlə dərhal satılması üzrə imkanların azalması riskidir.
Likvidliyin idarə olunması prosesi
1. Kredit portfelinin keyfiyyətinin monitorinqi;
2. Təminat qismində istifadə oluna bilən aktivlərin monitorinqi
3. Likvidliyin adekvat səviyyədə saxlanması məqsədilə satıla bilən əsas və digər qeyri-likvid
vəsaitlərin monitorinqi.
4. Öhdəliyin mənbələri üzrə cəmləşmənin monitorinqi
5. Likvidlik “qəp”lərinin bankdaxili təhlili.
6. Limitlərin müəyyən edilməsi.
Likvidlik riski
Likvidliyin idarə olunması prosesi (davamı)
7. Likvidlik əmsallarının təhlili:
Likvid aktivlərin ümumi aktivlərin məbləğinə olan nisbəti
Cari aktivlərin cari öhdəliklərə olan nisbəti.
Cari öhdəliklərin aktivlərin ümumi məbləğinə olan nisbəti. Bu əmsal aktivlərin
qısamüddətli öhdəliklərlə maliyyələşdirilməsi səviyyəsini ölçür.
Cari öhdəliklərin ümumi öhdəliklərin məbləğinə olan nisbəti. Bu əmsal ilk problemlər
yarandıqda bankı tərk edə biləcək vəsaitləri qiymətləndirir.
Yerli maliyyə bazarlarından cəlb olunmuş vəsaitlərin cəminin xarici bazarlardan cəlb
olunmuş vəsaitlərin cəminə olan nisbəti. Bu əmsal bankın yerli və xarici bazarlardan
cəlb edilmiş vəsaitlərinin cəmləşməsinin tənzimlənməsi üçün nəzərdə tutulur.
Likvidlik riski
Likvidliyin idarə olunması prosesi (davamı)
8. Erkən xəbərdarlıq sistemi:
Aktiv və öhdəliklərin növləri üzrə cəmləşmənin artımı;
Likvidlik “qəp”lərinin artımı;
Öhdəliklər üzrə ödənişlərin orta ölçülmüş müddətinin azalması;
Müəyyən edilmiş limitlərdə mütəmadi müşahidə olunan yaxınlaşma, daxili və
prudensial limitlərin pozulması;
Bank tərəfindən vəsaitlərin cəlb olunması ilə bağlı xərclərin artması;
Banka açılmış kredit xətlərinin bağlanması;
Depozitlərin geri çağırılması;
Uzunmüddətli vəsaitlərin cəlb edilməsində çətinliklər;
Banka mənfi təsir göstərə bilən ictimai məlumat;
Reytinq agentlikləri tərəfindən verilmiş reytinqlərin aşağı düşməsi.
Likvidlik riski
Likvidliyin idarə olunması prosesi (davamı)
9. Likvidlik vəziyyətinin stress-testini həyata keçirməlidir.
10. Cəlb olunmuş vəsaitlərin mənbələrinin diversifikasiyası:
Əmanətçilərin/kreditorların (fiziki və hüquqi şəxslər, Mərkəzi Bank, digər dövlət
təşkilatları, banklar və digər maliyyə institutları və s.) müxtəlif növləri üzrə;
depozitlərin müxtəlif növləri üzrə; və s.
11. Likvidliyin təmin edilməsi üzrə fövqəladə hallar planı:
Bankın əlavə vəsaitlər, o cümlədən əlavə kapital cəlb etməsi mənbələri və imkanları
(prudensial normativ və bankdaxili limitlərə riayət edilməsi və digər tələblərin yerinə
yetirilməsi nəzərə alınmaqla).
Likvidlik riski
Bazar riski
Bazar riskləri:
−
Faiz dərəcələrinin dəyişməsi riski – faiz dərəcəsinin dəyişilməsi nəticəsində
yaranan zərər riskidir;
−
Xarici valyuta üzrə risklər - xarici valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklər
səbəbindən yaranan zərər riskidir ;
−
Səhmlərin qiymətlərinin dəyişməsi riski;
−
Əmtəə riski - əmtəə-mal qiymətlərindəki dəyişikliklərə görə yaranan zərər
riskidir.
Faiz dərəcələrinin dəyişməsi riski – faizə həssas aktivlər və faizə həssas
öhdəliklər arasında fərqin artması və faiz dərəcələrinin dəyişməsi nəticəsində
mənfəətə təsiri.
Xarici valyuta üzrə risklər - xarici valyutanın rəsmi məzənnəsinin dəyişməsinin
xalis açıq valyuta mövqeyinə və mənfəətə təsiri.
Bazar riski
Xarici valyutanın rəsmi məzənnəsinin dəyişməsi riskləri:
Xairici Valyutada Aktivlər – Xarici Valyutada Öhdəliklər = GƏP (valyuta)
valyuta məzənnəsinin dəyişməsi x GƏP = Mənfəət və Zərər
% x GƏP = Xalis faiz gəliri
Bazar riski
Faiz dərəcələrinin dəyişməsi riski:
Faizə həssas aktivlər – Faizə həssas öhdəliklər = GƏP (%)
Mikroprudensial göstəricilər
Kapital adekvatlığı
−
Kapital adekvatlığı nisbəti
Aktivlərin keyfiyyəti
−
Kreditlərin sahəvi təmərküzləşməsi
−
Xarici valyutada verilmiş kreditlər
−
Qeyri-işlək kreditlər və ehtiyyatlanma
−
Əlaqəli kreditlər
Leverec göstəricisi
−
Öhdəliklər / kapitala nisbəti
Rentabellik
−
Aktivlərin rentabelliyi
−
Kapitalın rentabelliyi
−
Gəlir və xərc nisbətləri
−
Struktur mənfəətlik göstəriciləri
Likvidlik
−
Mərkəzi bankın maliyyə institutlarına verilmiş
kreditləri
−
Likvid aktivlərin cəmi aktivlərə nisbəti
−
Likvid aktivlərin qısamüddətli öhdəliklərə
nisbətə
−
Təkrar bazarın likvidliyi
−
Kredtlərin depozitlərə nisbəti
−
Pul bazarın seqmentasiya indikatorları
Bazar risklərinə həssaslıq
−
Məzənnə riski
−
Faiz dərəcəsi riski
−
Səhm qiymətlərinin dəyişməsi riski
−
Əmtəə qiymətlərinin dəyişməsi riski
−
Açıq valyuta mövqeyin kapitala nisbəti
Təşəkkür edirik!
Dostları ilə paylaş: |