Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №4 Sosial
Yüklə 101,63 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- ФОРМЫ ПРАВОВОГО НИГИЛИЗМА Э.Н.ГАМИДОВ РЕЗЮМЕ
- Ключевые слова
- Key words
|
39 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №4 Sosial- siyasi elmlər seriyası 2012
HÜQUQ NİHİLİZMİN FORMALARI E.N.HƏMİDOV Bakı Dövlət Universiteti nelmaddin@yahoo.com
mada çıxış edirdi: 1) ideoloji səviyyədə hüququn gələcəkdə ümumiyyətlə meydandan kənar- laşdırılması bəyan olunurdu; 2)praktiki sahədə hüquqtətbiqetmə və hüquq-mühafizə orqanları hüquq v ə qanunu deyil, məqsədəuyğunluğu üstün tuturdular. Bu da hüququn təşkilati, nizam- la yıcı və qoruyucu əhəmiyyətinin zəifləməsinə səbəb olmuşdur. Məqalədə həmçinin qeyd olunur ki, hüquqi nihilizm hüququn mühüm sosial dəyər olmasını inkar edir və hüquqi nihilizmin ifadə formaları hər bir halda hüquq məzmununun t ərkib elementi qismində çıxış edən hüquq düşüncəsinin deformasiyası ilə sıx bağlıdır. Bununla əlaqədar müvafiq neqativ sosial hadisənin aradan qaldırılması ilə bağlı bəzi dəyərli təkliflər irəli sürülür.
Hüquqi nihilizmin ifad ə formalarını tədqiq edərkən ən əvvəl hüquq sub- yektl
əri tərəfindən qəsdən qanunların və digər normativ hüquqi aktların pozul- ma sını qeyd etmək lazımdır. Bu pozuntuların əksəriyyətini cinayət qanunve- riciliyi t ərəfindən cəzalandırılan əməllər, həmçinin mülki deliktlər və inzibati x ətalar təşkil edir. Məlumdur ki, ümumi cinayətkarlığın dərəcəsi rəsmi statis- tika t ərəfindən təqdim olunan göstəricidən yüksəkdir. Bu gün sosial-siyasi qu- ru luşun yeniləşdirilməsi, iqtisadi fəaliyyətin inkişafı şəraitdə ictimai münasi- b ətlərin bir hissəsinin kriminallaşmış ünsürlərdən azad edilməsi üçün zəruri t ədbirlərin həyata keçirilməsi xüsusi önəm daşıyır. Hüquqi bazanın mükəmməl olmaması, sosial sahədə dövlət siyasətinin zəifliyi, cəmiyyətin mənəvi və intel
lektual potensialının aşağı düşməsi cinayətkarlığın (xüsusilə onun təşkil olun
muş formalarının və korrupsiyanın) artmasına təkan verir. Bəzən hüquq subyektl
əri (vətəndaşlar, vəzifəli şəxslər, dövlət orqanları, ictimai təşkilatlar) öz davranışlarını hüquqi normaların tələblərinə uyğunlaşdırmırlar, əksinə, öz “anlayış”larına uyğun yaşamağa və hərəkət etməyə çalışırlar. Bu baxımdan qeyd etmək lazımdır ki, qəbul edilmiş qanunun göstərişlə- rinin n əzərə alınmaması hüquqi vakuumun sərbəst mülahizə vasitəsilə doldu-
40 rul masından təhlükəlidir. Belə kütləvi hüquq itaətsizliyi hüquq düşüncəsinin olduqca aşağı səviyyədə olmasının və lazımi hüquqi mədəniyyətinin olmama- sının nəticəsidir. Belə ki, əgər müasir insan vətənpərvərliyin mənasına şübhə il ə yanaşırsa və ya sadəcə hamılıqla qəbul edilmiş dəyərləri rədd edirsə, onun hüquqi şüur barəsində, onun ictimai həyatda zəruriliyi haqqında düşünməsini iddia etm ək sadəlövhlük olardı. Bu cür vəziyyətin mövcudluğu müasir insanın əsasən özünün şəxsi hüquq və imtiyazları barəsində, imkan dərəcəsində arzu- olunmaz n əticələrə məruz qalmadan onların özünəməxsusluğunun təsbit olun- ma sını və dairəsinin genişləndirilməsi haqqında düşünməsi ilə əlaqədardır. Lakin ölk ədə qüvvədə olan hüququn “canlı” hüquq düşüncəsindən kənar t ətbiqinin qeyri-mümkünlüyü, belə hüquq tərəfindən nə ailənin, nə Vətənin, nə dövl ətin, nə ictimai qaydanın, nə də əmlakın mühafizəsinin təmin edilməməsi bar ədə, təəssüflər olsun ki, müasir insan fikirləşmir. Bu öz növbəsində məntiqi olaraq iki m ənfi nəticəyə gətirib çıxarır: 1) ölkədə qüvvədə olan hüququn məzmunu təkmilləşə bilmir və mövcud hüquq bütövlüklə pislənilir və dəyərsiz tənzimləmə vasitəsi kimi rədd olunur; 2) t ədricən hüququn təşkilati, nizamlayıcı və qoruyucu əhəmiyyətinin z əifləməsi baş verir. Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, bu zaman yalnız hüqu qi bazanın təkmilləşdirilməsi kifayət deyil. Hüquqi nihilizmin forması kimi ziddiyyətli, bəzən isə ümumiyyətlə bir- birini inkar ed ən hüquqi aktların qəbul edilməsi təcrübəsi çıxış edir. Belə ki, b əzən böyük sayda qəbul olunan qanunqüvvəli hüquqi aktların ayrı-ayrı növlə- ri arasında lazımi səviyyədə təşkil edilməmiş uzlaşmanı, uyğunsuzluğu müşa- hid
ə etmək olar. Eyni zamanda nizamlanmaya ehtiyacı olan lakin müəyyən s əbəblərdən hüquq tərəfindən tənzimlənməmiş xeyli dərəcədə ictimai müna- sib ətlərin mövcudluğunu qeyd etmək lazımdır. Həmçinin ehtiyac duyulmadığı halda ictimai həyatın bəzi sahələrinin olduqca ətraflı tənzimlənməsi də özünün mənfi təsirini bildirir. Bütün bunlar hüquqi qaydanın pozulması ilə nəticələnir. Təəssüf ki, hal-hazırda bəzi dövlət qulluqçuları, əvvəlki dövrlərdə olduğu kimi, qanunları deyil, müxtəlif təlimatları rəhbər tutur. Həmin təlimatlarda və- təndaşların qanunlarda nəzərdə tutulmuş başlıca hüquqlarının əsassız məhdud- laşdırılması üzrə əlavə vəzifələrin müəyyənləşdirilməsi dözülməzdir, çünki belə bir mühitdə bürokratik özbaşınalıq, hüquqi nihilizm üçün əlverişli şərait yara
nır. Müasir dövrd ə qanunçuluğun siyasi, ideoloji və s. qəbildən olan məqsə- d əuyğunluq mülahizələri ilə əvəz olunması hüquqi qaydanın tam ləğv edilməsi il ə nəticələnə bilər, çünki bu zaman rəsmi dövlət orqanları və vəzifəli şəxslər t ərəfindən hüquqi dəyərlərin müdafiəsinin qeyri-hüquqi məkana çıxması baş verir. Subyektin m əqsədəuyğunluq mülahizələrinin müxtəlif dərəcədə ifadə oluna bilm əsinə baxmayaraq, hər bir halda bu, qanunun “kənarlaşdırılmasına” g ətirib çıxarır. Təəssüflər olsun ki, hal-hazırda “ali məqsədlər” naminə qanu- nun göst ərişlərindən imtina edilməsinin mümkünlüyü barədə subyektiv müla-
41 hiz ə bəzi dövlət qulluqçularının fəaliyyətində müşahidə olunur və bu demokra- tiyanın qanunçuluqdan kənar bərqərar etmək cəhdlərinə gətirib çıxarır. H ər bir halda, ən qüsurlu qanun məqsədəuyğunluq mülahizəsindən əlve- rişlidir, çünki sonuncu dəqiq müəyyənləşdirilmiş çərçivəyə malik deyil. Başqa sözlə, siyasi məntiqin hüquq üzərində bərqərar olması yolverilməzdir. Lakin qeyd olunanlara baxmayaraq, mü əyyən şəraitdə qanunçuluğun və asayişin qorunmasının təmin edilməsi bəhanəsi ilə bəzi dövlət strukturları və vəzifəli şəxslər tərəfindən gücün tətbiqi və ya insan hüquqlarının pozulması halları baş verir. Bu mü əyyən mənada hüquqi konformizm təzahürüdür. Həmin halda hü- ququn aliliyi v ə qanunçuluq ideyaları qeyd olunan hüquq subyektləri tərəfin- d ən müvafiq şəraitə uyğunlaşdırılmaqla cəmiyyətin xeyrinə deyil, əksinə, onun ziyanına istifadə olunur. Qeyri-
demokratik dövlətlərdə qanunlara adətən ciddi və sədaqətlə əməl olun
masına baxmayaraq, bu həmin dövlətlərin demokratik və ya hüquqi olma- sına dəlalət etmir. Bu onunla izah olunur ki, demokratiya ən əvvəl şəxsiyyətin sərbəstliyinin, onun hüquq və azadlıqlarının hakimiyyətin özündən müdafiəsi- ni ehtiva edir. Hüquqi nihilizmi “qidalandıran” ciddi bir amil insan hüquqlarının (xü- sus
ən yaşamaq hüququnun, ləyaqət, şərəf, mənzil, mülkiyyət və təhlükəsizlik v ə s. hüquqların) pozulmasıdır. Zəif hüquqi müdafiə şəxsiyyətdə qanuna, dövl ətin cəmiyyətdə qaydanın və asayişin təmin etməsinə, hüquq mühafizə or- qanlarının vətəndaşları cinayətkar təcavüzdən qorumaq imkanına qadir ol- masına olan inamı sarsıdır. Hüququn “gücsüzlüyü” barədə formalaşan müla- hizə hüquqa olan pozitiv münasibətə qarşıdır və bu səbəbdən müvafiq qəzəbin, narazılığın, etirazın meydana gəlməsi ilə nəticələnir. Belə bir vəziyyətdə hüquq sanki özü nihilizmin s əbəbi kimi çıxış edir. Belə ki, cinayətkar təcavüzə (zorlama , oğurluq, soyğunçuluq və s.) məruz qalmış vətəndaşların bir qismi müvafiq hüquq mühafiz ə orqanlarına dərhal müraciət etmir, çünki onlarda aidiyy əti orqanların imkanlarına olan inam çox zəifdir. Həmin insanlar hüquqa etinasızlıq etməklə onun möhkəm təminat və etibarlı dayaq olmasını qəbul etmirl
ər. Belə bir mühitdə hətta qanunun bilavasitə qadağalarına riayət edən v ətəndaşlarda mövcud hüquqi institutlarda nihilizmin formalaşması qeydə alınır. Təəssüflər olsun ki, ali konstitusiya səviyyəsində insanın təbii hüquq və azadlıqlarının tanınmasının və təsbit olunmasının təkmil formada baş verdiyi bir zamanda praktiki fəaliyyət sahəsində hələ də onların müvafiq üsullarla tam təmin olunması aşağı səviyyədədir. Halbuki öz hüquqlarını həyata keçirmək sah əsində real imkanların daralması vətəndaşda hüquqi məyusluğun yaranması il ə nəticələnir. Müasir dövrd ə hüquqi nihilizmin təzahürlərinə qarşı ənənəvi üsullarla mübariz ənin aparılması səmərəsiz olduğundan yeni düşünülmüş qeyri-adi t ədbirlər görmək lazımdır. Bu gün hüququn xalqa daha da “yaxınlaşdırılma”sı, kütləvi düşüncənin möhkəmləndirilməsi üçün işlərin görülməsinə ehtiyac var.
42 Belə ki, xalqın öz qanunları barəsində geniş məlumatın olması, onların dəyər- ləndirilməsi həmin qanunların riayət olunmasına, vəzifələrin yerinə yetirilmə- si nə yardım edir. Hüquq real davranışın meyarı olmalıdır. Sovet hakimiyy əti dövründə hüquqi nihilizm iki formada çıxış edirdi: 1) n əzəri (ideoloji). Bu zaman dövlət səviyyəsində dövlət və hüququn g ələcəkdən ümumiyyətlə, meydandan çıxması, ümumdünya proletar inqila- bının insan hüquqlarına nisbətən üstünlüyü, kommunist partiyasının qərarları- nın qanunlardan üstün mövqe tutması, iqtisadiyyata və siyasətə nisbətdə hüqu- qun ikinci d ərəcəli olması barədə ideyalar bəyan olunurdu; 2) praktiki. M əsələn, rəsmi ideologiyanın istiqamətinə uyğun olaraq h əmin dövr əxlaqi baxımdan köhnəlmiş, bəyanat və şüar yönümlü, dəqiqsizliyi il ə səciyyələnən, bəzən bir-birinə zidd olan böyük sayda normativ hüquqi akt- lar meydana g əlmişdir. Geniş yayılmış qüsurlu təcrübəyə əsasən çoxsaylı təli- mat v ə ya idarə əmrləri qəbul olunmadan yeni qanun tətbiq edilmirdi. Təbii ki, qanuna göst ərilən belə hörmətsizlik münasibəti cəmiyyətin hüquqi deqradasi- yasına gətirib çıxarırdı. Bununla yanaşı, hüquqtətbiqetmə və hüquq-mühafizə orqanları öz fəaliyyətində hüquq və qanunu deyil, məqsədəuyğunluğu üstün tuturdular (1, 528-529). Uzun ill
ər ərzində “kütləvi şüur səviyyəsində qanun ali hakimiyyətin ifa- d əsi kimi dərk edildiyi halda, fərdi səviyyədə qanun azad iradəni və ya davra- nışı məhdudlaşdıran bir hədd kimi anlanılırdı. Onun şərtsiz xarakteri mübahi- s ələndirilməni qeyri-mümkün edir. Lakin qanun tərəfindən insan azadlığının v ə iradəsinin realizəsi üçün maneələr müəyyənləşdirməsi onun göstərişlərin- d ən kənaraçıxma halları üçün imkan yaradır və bununla kütləvi şüurda münasib ətdə dünya anlamını mənasız edir” (2, 35). Müasir dövrd ə hüquqi nihilizmin üç formasından bəhs etmək olar. Hüquqi nihilizmin birinci forması hüquq qaydalarını hüquqazidd qaydalardan aydın şəkildə fərqləndirmək qabiliyyətinə malik olmayan sadəlövh, məhdud hüquqi düşüncənin daşıyıcıları arasında geniş yayılıb. Subyekt hüquq kimi onun maraqlarına və dünyagörüşünə uyğun olan dəyərləri hesab edir. Öz maraqlarını təmin edərkən subyekt arzu etdiyi, iradəsinə münasib olan münasib
ətləri, qaydaları hüquq kimi dəyərləndirir. Hüquqi nihilizmin ikinci formasını şüurlu yalan təşkil edir. Hüquqi nihilizmin bu forması bəzi hüquq subyektlərinin digər subyektlər üçün hüquqi illüziyaların yaradılmasında müşahidə olunur. Aldadılmış hüquq subyekti dig ərlərin onunla hüquqauyğun davranılmasına inanır və bu səbəbdən öz münasib ətini bildirmir. Hüquqi nihilizmin üçüncü formasını hüquq pozuntusu təşkil edir. Bu halda subyektl ər özləri bilavasitə qeyri-hüquqi davranış qaydasının hökm sürm
əsini arzulayırlar. Hüquqi nihilizm özünü müxt əlif formalarda göstərir. Lakin nihilizmin h ər hansı ifadə forması hər bir halda hüquq məzmununun tərkib elementi
43 qismind ə çıxış edən hüquq düşüncəsinin deformasiyası ilə sıx bağlıdır. Bunu r əhbər tutaraq elmi təhlil zamanı söhbətin qanunun deyil, yalnız hüququn inkar edilm əsindən getməsini nəzərə almaq lazımdır. Belə ki, hüquqi nihilizm konkret qanunu v ə qanunvericilik sistemini deyil, məhz hüququn sosial dəyər olmasını və bütövlükdə mövcud hüquqi qaydanı inkar edir (3, 11). İctimai şüurun ən yüksək pilləsində, o, ideoloji cərəyanlar və nəzəri doktrina qismində (m əsələn, anarxizm, sol radikalizm və s.) çıxış edir. Adi kütləvi şüur və milli psixologiya s əviyyəsində hüquqi nihilizm mənfi münasibət, davamlı stereotipl ər şəklində ifadə olunur və dövlət idarəçiliyi daxil olmaqla ictimai t əcrübənin müxtəlif sahələrində öz əksini tapır. Adi hüquqi nihilizm hüquqi m əlumatsızlıq, skeptik stereotiplər, hüquqa inamsızlıq kimi amillərin təsiri altında formalaşır. Adi hüquqi nihilizm əsasən c əmiyyətin texniki, elmi və yaradıcılıq sahələrində fəaliyyət göstərən ziyalılar arasında geniş yayılıb və həmişə ümummədəni və təhsil səviyyəsinin aşağı olması ilə şərtlənmir. Hüquqi nihilizmin daha bir ifadə formasını avtonom hadis ə kimi özünü büruzə verən idarə (bürokratik) hüquqi nihilizmi təşkil edir. Hüquqi nihilizmi hüquqi mentalitet anlayışından fərqləndirmək lazımdır. Sonuncunu daha mür əkkəb, ziddiyyətli, eyni zamanda orijinal sosial və hüquqi fenomendir. M əsələn, keçmiş Sovet cəmiyyətinin hüquqi mentaliteti hüquqa münasib
ətdə əvvəlcədən özünün “hörmətsiz”, neqativ münasibəti ilə seçilirdi. T əəssüflər olsun ki, hal-hazırda keçmiş hüquqi mentalitetin həmin səciyyəsi c əmiyyətin ictimai həyatının köklü şəkildə yenidən təşkil edildiyi bir şəraitdə özünü müxt əlif formalar vasitəsilə göstərir. Bel əliklə, müasir hüquq nəzəriyyəsində yalnız hüquqi nihilizmin mahiyy ətinə münasibətdə deyil, həmçinin onun mövcudluğuna, təzahürünə, d ərəcələrinə və formalarına dair vahid yanaşma formalaşmayıb. Hüquqi nihilizmin hüquq düşüncəsinə, hüquqyaratmaya, bütövlükdə hüquqi reallığa t əsiri hüquq ədəbiyyatında birmənalı qəbul olunmayıb. İdeoloji səviyyədə mövcud olan hüquqi nihilizmdən cəmiyyətimiz artıq azad olub. Müasir hüquqi t əfəkkür cəmiyyətin maddi problemlərinə diqqət yetirm
əklə nəzəri zirvədən enərək daha realist səciyyəyə malik olub. Bu, h əmçinin cəmiyyətdə hüquqi pozitivizmin güclənməsi ilə əlaqədardır. Bu da t əbiidir, çünki hüquqi nihilizmin elmi dairədə mövqe tutması tez bir zamanda hüquqi nihilizmin h əmçinin cəmiyyətin praktiki sahəsinə tam “nəzarət” etməsi il ə tamamlanır. Hüquqi pozitivizmin tam hökmranlığı şəraitində hüquq elmi əsas məsələlərin həllindən uzaqlaşır və yalnız xırda, ikinci dərəcəli məsələlərin araşdırılması ilə məşğul olur. Beləliklə, nəzəri səviyyədə mövcud olan hüquqi nihilizm h əmçinin pozitiv hüquqa “təsiretmə”də iştirak edə bilər. Şübhəsiz, cəmiyyətdə qanunların göstərişlərinə ciddi şəkildə riayət olunması və icrası mühitinin bərqərar olması qanunun göstərişlərini əməl etm əyən şəxslərin mövqeyinin xeyli dərəcədə sarsıtmaq ixtiyarına malikdir. Bu gün əsas diqqəti məhz qanunların icrası ilə bağlı problemlərə yönəltmək
44 z əruridir. Qanunların həyata keçirilməməsi köhnə ənənədir və onun aradan qaldırılması olduqca vacibdir. “Hal-hazırda vətəndaşlar XX əsrin 80-ci ill
ərinin sonu 90-cı illərin əvvəllərində istifadə etdikləri protest hüquqi-siyasi davranışa deyil, siyasi-hüquqi “proseslərin fəal iştirakçısı olmaqla, ümummilli m əsələlərin həllində vətəndaş mövqelərini bildirməkdə maraqlıdırlar” (4, 154). N əhayət, Azərbaycan Respublikasının “Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” 13 yanvar 2004-cü il tarixli Qanunun (5) təkmilləşdirilməsi z əruridir, çünki korrupsiya ölkənin iqtisadiyyatı və təhlükəsizliyi üçün dəhşətli t əhlükədir. O, “dövlət və ictimai münasibətləri tənzim edən qanunlar nüfuzdan düşür, dövlət nümayəndələrinin tərəfindən vətəndaşların cinayətkarlardan müdafi
əsizliyi formalaşır” (6, 87). Dövl
ətdə düşünülmüş sosial-iqtisadi siyasətin həyata keçirilməməsi şə- raitind
ə hüquqi nihilizmin fəsadlarının aradan qaldırılması qeyri-mümkündür, çünki c
əmiyyətdə olduqca zəngin və yoxsul sosial təbəqələrin meydana çıxması mənfi hüquqi nəticələrin yaranmasına səbəb olur. Müasir dövrd ə hər hansı qanunun mövcudluğunun inkar edilməsi yolve- rilm əzdir, çünki belə münasibət cəmiyyətin normal fəaliyyətinə təhlükə yara- dır və sonda anarxiyaya gətirib çıxara bilər. Bu təhlükə hüquqi qaydanı, qa- nun
çuluğu, demokratik qaydaları və s. ümumbəşəri dəyərləri pozmaq istəyən ünsürl
ərdən irəli gəlir və onların əlində “həqiqi hüquq”un bərqərar edilməsi şüarı ilə müvafiq dəyərlərin “yenidən baxılması” məqsədinə xidmət edir. “Nihilist inkaretm ə yanaşması təsdiq edir ki, hüquq norması həqiqətən s əmərəli və dəyərlidir, lakin subyekt onun aktiv inkar edilməsi üçün cəhdlər göst ərir” (7, 43). Başqa sözlə, hüquqi nihilizm hüququn mühüm dəyər olması- nı inkar edir. Bu halda qanunvericinin hüquqyaratma prosesi zamanı, bir qanu- nun dig
ər qanun ilə əvəz edilməsi istiqamətində fəaliyyətinin hüquqi nihilizm kimi t
əqdim edilib-edilməməsi məsələsi gündəmə gəlir, çünki mahiyyət etibaril
ə burada köhnə qanunun məzmunu tam inkar edilir. Fikrimizcə, qanu- nun inkar olunması hər zaman hüquqi nihilizmin mənfi, neqativ ifadə forması kimi qiym ətləndirilməməlidir. Lakin dövlət hakimiyyəti tərəfindən özünün hər hansı səbəbdən mövcud hüquq göstərişlərinin ləğv edilməsi müəyyən mənada onun c
əmiyyətdə nüfuzunun azaldılmasına, göstərilən etimadın zəiflənməsinə s əbəb olur. Dövl ətin hər bir qanunu ədalət ideyasına əsaslanmalıdır. Qanunvericilik sisteminin t əkmilləşdirilməsi məhz “köhnə” normaların ləğv edilməsindən, onların əvəzində yeni qaydaların müəyyən edilməsindən ibarətdir. Normanın köhn
əlməsi özünü yalnız köhnə ictimai quruluşun yenisi ilə əvəz olunmasında büruz
ə vermir, bu həmçinin insanların əxlaqi duyğularının daha dərin və həqi- qi olması səbəbindən artıq köhnə hüquqla tam təmin edilmədikdə baş verir. Hüquqi nihilizmin mahiyy ətinin hüquq düşüncəsinin bir xassəsi qismin- d ə nəzəri-hüquqi təhlili bu hadisəyə xas olan aşağıdakı ümumi müddəaları qeyd etm əyə imkan verir:
45 - hüquqi nihilizm mövcud sosial-tarixi d əyərləri inkar edən sosial-siyasi t əfəkkürün istiqamətidir; - hüquq düşüncəsi kimi hüquqi nihilizm təsnifat meyarından asılı olaraq özünün müxt əlif formalarına, növlərinə və dərəcələrinə malikdir. Hüquqi nihilizm anlayışının çox məna daşıması səbəbindən onun bir elmi termin kimi istifad ə olunması tərəfimizdən problemli görünür. Fikri- mizc
ə, müvafiq problemin aradan qaldırılması üçün aşağıdakı iki alternativ mülahiz
ədən birini rəhbər tutmaq lazımdır: 1) çox m
əna daşıyan hüquqi nihilizm anlayışından imtina edib onu digər daha adekvat anlayışlarla əvəz etmək; 2) hüquqi nihilizmin daha müt ənasib mənası barədə ümumi bir razılıq əldə etmək; Vahid hüquqi nihilizm anlayışının olmadığı bir şəraitdə müvafiq terminin elmi mübadil əyə və peşəkar lüğətə daxil edilməsi üçün bu hüquqi hadis ənin dərindən təhlilinə ehtiyac duyulur. Hüquqi nihilizm öz radikal formaları ilə köhnə və mövcud hüquqi düşüncənin və hüquqi mentalitetin bariz təzahürüdür. Milli iqtisadiyyatın hazırkı durumu xidməti hüquqi nihilizmin güclü katalizatorudur. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən iqtisadi fəaliyyətin lazımi hüquqi t əminatının təşkilinə, onun hüquq-mühafizə komponentinin gücləndirilməsinə yön əlmiş siyasəti, təəssüf ki, dövlət qulluqçularının nihilist vərdişlərinin tam şəkildə aradan qaldırılmasına gətirib çıxarmayıb. Lakin bu istiqamətdə mü əyyən müvəffəqiyyətlər əldə olunub və həmin nailiyyətlərin davamı olduq- ca ön əmlidir. Bu həmçinin respublikanın rəhbərliyi tərəfindən qəbul olunmuş iqtisadi inkişaf proqramının tələblərindən irəli gəlir. Müvafiq proqram milli iqtisadiyyatın kompleks şəklində inkişafını nəzərdə tutur, qeyri-neft sahəsində istehsal olunan m əhsulun artırılmasını və sosial məsələlərin həllini ehtiva edir. Dövl ət tərəfindən yeni tipli qulluqçuların hazırlanması üzrə fəaliyyətinin t əkmilləşdirilməsi xidməti hüquqi nihilizmin aradan qaldırılması istiqamətində dövl ət və cəmiyyət üçün xeyli fayda verə bilər. Bu məsələyə xüsusi diqqət ayırmaq lazımdır. Düzgün təşkil olunmuş hüquqi təhsil əvvəlcədən gələcək hakimiyy
ət nümayəndələrində qanunçuluq, hüququn aliliyi kimi prinsiplərin aşılanmasında yardımçı ola bilər. Təəssüf ki, uzun müddət dövlət xidmətində olan b əzi qulluqçular müvafiq yeni prinsipləri qəbul etmək istəmirlər. Müasir dövrd ə “hüquqi nihilizm iki miqyaslı üsulun - hüquqi təhsil və kütl əvi informasiya vasitələrinin köməyi ilə aradan qaldırıla bilər. Lakin bu iki vasit ə ilə şübhəsiz, müvafiq neqativ hadisəyə qarşı mübarizənin bütün me- todları tükənmir. Qeyd olunan iki üsul hər bir insanın onun sosial statusundan asılı olmayaraq müvafiq məcburi səviyyəyə malik olması və bununla “hüquqi minimum” probleminin h əlli üçün zəmin yaradır” (8, 7). Burada cari qanunve- riciliyin müdd əaları da xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Belə ki, “Kütləvi informa- siya vasit ələri haqqında” 7 dekabr 1999-cu il tarixli Qanununun 1-ci maddəsi-
46 n ə əsasən “Kütləvi informasiya vasitələrindən istifadə, kütləvi informasiyanın ax tarılması, əldə edilməsi, hazırlanması, ötürülməsi, istehsalı və yayımı Az ərbaycan Respublikasının kütləvi informasiya vasitələri haqqında qanunve- riciliyind ə nəzərdə tutulan hallardan başqa, məhdudlaşdırıla bilməz” (9). Hüququn ən kəskin şəkildə inkar edilməsi onun sosial qayda ideyasının ifad əsi qismində çıxış etməsinin inkarıdır. Hüququn belə inkarı zamanı yalnız hüquq deyil, ümumiyy ətlə, qanun əsasında sosial tənzimləmənin həyata keçirilm əsinin mümkünsüzlüyü iddia olunur. Bel əliklə, hüquqi nihilizmin aşağıdakı formalarını qeyd etmək lazımdır: 1) zahiri ifad əsinin xarakterinə görə passiv (vəzifələrin icra olunmaması, qadağalara riayət olunmaması) və aktiv (sosial-hüquqi münaqişələrin birtələfli özbaşınalıq kimi yozulan hərəkətlərlə həlli); 2) sosial subyektin növün ə əsasən şəxsi, qrup və ümumsosial; 3) struktur ünsürl ərinə görə emosional və rasional; 4) hüququn d ərketmə dərəcəsinə görə adi, xidməti və peşəkar. Bütün bunları hüquqi nihilizmim bu gün ən geniş yayılmış tipik ifadə formaları kimi qiymətləndirmək olar. Bununla yanaşı, hüquqi nihilizmin həm- çi nin digər ifadə formalarını (məhkəməyə hörmətsizlik, müvafiq idarəçilik or- qan larının fəaliyyətində uyğunsuzluq, digər orqanların səlahiyyətlərinin m ənimsənilməsi və s.) qeyd etmək lazımdır. ƏDƏBİYYAT 1.
Скакун О.Ф. Теория государства и права: Учебник. Харьков: Консум, 2000, 704 с. 2.
Скасырский И.В. Российская культурно-правовая традиция и ее институционализа- ция в современных условиях: Дис. … канд. юрид. наук. Ростов-на-Дону, 2002, 177c. 3.
реф. дисс… канд. юрид. наук. Нижний Новгород, 2003, 28 с. 4.
Şəfiyev Ü.A. İnsan-siyasət münasibətləri: sosioloji təhlil // Bakı Universitetinin xəbərləri. Sosial-siyasi elml ər seriyası, 2007, № 3, s. 145-154. 5.
“Korrupsiyaya qarşı mübarizə haqqında” Azərbaycan Respublikasının 13 yanvar 2004-cü il tarixli Qanunu // Az ərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2004, №3, madd
ə 125. 6.
Şiriyev Z.M. Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyində korrupsiyaya qarşı mübarizə // Qanun, 2007, №11, s. 81-92. 7.
Федоренко К.Г., Щавинский Б.В. Правовой нигилизм и правовая позиция: фило- софские и методологические аспекты соотношения // Философия права, 2002, №2, с. 42-47. 8.
Кумыкова Л.Г. Правовой нигилизм в сфере прав человека как форма деформации правового сознания: Автореф. дисс… канд. юрид. наук. Нальчик, 2006, 22с. 9.
əvi informasiya vasitələri haqqında” Azərbaycan Respublikasının 7 dekabr 1999-cu il tarixli Qanunu //Az ərbaycan Respublikasının Qanunvericilik Toplusu, 2000, №2, madd
ə 82.
47 ФОРМЫ ПРАВОВОГО НИГИЛИЗМА Э.Н.ГАМИДОВ РЕЗЮМЕ
В статье, в первую очередь, отмечается, что долгое время в нашем обществе пра- вовой нигилизм выступал в двух формах: 1) теоретической (идеологической), когда во- обще провозглашалась идея об отмирании в будущем права; 2) практической, когда правоприменительные и правоохранительные органы действовали в соответствии с принципом приоритета целесообразности перед правом. Все это привело к ослаблению организационной, регулирующей и охранительной роли права. В статье также отмечается, что правовой нигилизм отрицает право как важней- шую социальную ценность и каждая из форм проявления нигилизма, так или иначе свя- зана с деформацией правового сознания, являющегося неотъемлемым элементом со- держания права. В этой связи предлагается ряд ценных рекомендаций по искоренению данного негативного социального явления.
The article notes that for a long time in our society, legal nihilism has appeared in two forms: 1) theoretical (ideological), that generated the idea to wither of law away in future, 2) practical, when law enforcement bodies acted in accordance with the principle of priority be- fore law. All these have led to weakening of the institutional, regulatory and protective roles of law.
The article also notes that legal nihilism denies the right as an important social value, and each of the forms of nihilism, is somehow connected with the deformation of the legal consciousness, which is an integral part of the content of law. A number of valuable recommendations are proposed for the elimination of negative social phenomena. Key words: leqal nihilism, connected of law, social value Yüklə 101,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|